Autor: Małgorzata Kosińska‑Pułka

Przedmiot: język polski

Temat: Pasażerka – relacja kata i ofiary w filmie Andrzeja Munka.

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa:

Kształtowane kompetencje kluczowe:

• kompetencje cyfrowe;

• kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

• kompetencje obywatelskie;

• kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

• kompetencje w zakresie wielojęzyczności.

Cele operacyjne:

Uczeń:

• opisuje relacje łączące kata i jego ofiarę;

• bada motywy postępowania kata i ofiary w obozie koncentracyjnym;

• ocenia postępowanie bohaterek filmu – Marty i Lizy;

• interpretuje dzieło sztuki filmowej (konkretny film);

• wartościuje fakty i zjawiska kulturowe;

• analizuje funkcjonowanie motywu kata i ofiary w wybranych dziełach sztuki.

Strategie nauczania:

• konstruktywizm.

Metody i techniki nauczania:

• metoda poglądowa;

• rozmowa kontrolowana;

• metoda ćwiczeń przedmiotowych;

• praca z tekstem kultury.

Formy zajęć:

• praca indywidualna;

• praca w grupach;

• praca całego zespołu klasowego;

• analizowanie tekstów kultury;

• dyskusja (burza mózgów, debata oksfordzka);

• samokształcenie.

Środki dydaktyczne:

• komputery z głośnikami i dostępem do internetu, słuchawki;

• zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

• tablica interaktywna/tablica/ kartka papieru, pisak/kreda;

• karta pracy;

• kartki z cytatami.

Przebieg zajęć

Faza wstępna

1. Nauczyciel stawia pytania:

• Co to znaczy, że zło może być zadawane samemu sobie?

• Czy można przed złem się schronić?

• Czy zło jest po to, by lepiej rozpoznać dobro?

Uczniowie próbują odpowiedzieć na te filozoficzne pytania. Nauczyciel przekonuje, że są to pytania trudne do jednoznacznego rozstrzygnięcia w kontekście filozofii.

2. Przedstawienie celu zajęć i podanie tematu.

Faza realizacyjna

1. Wybrani uczniowie wygłaszają mini‑referaty o sposobach pracy i procesie tworzenia ostatecznej wersji Pasażerki Andrzeja Munka. Swoje wypowiedzi ilustrują fotografiami kadrów z filmu. Uczniowie na podstawie zamieszczonego w e‑materiałach schematu dotyczącego Pasażerki rozpoznają, na czym polega funkcjonowanie tej samej tematyki w różnych dziełach sztuki. Rozpoznają aluzje oraz naśladowanie w sposobie ukazywania rzeczywistości.

2. Uczniowie, analizując wybrane sceny z filmu, omawiają drobiazgową analizę psychiki kata. psychologiczną grę kata z ofiarą. Omawiają mechanizmy psychomachii.

3. Nauczyciel zadaje uczniom pytanie, co sądzą o stwierdzeniu, że film Andrzeja Munka to głos w dyskusji na temat „zwyczajnych zbrodniarzy” – szeregowych wykonawców rozkazów, obsługujących hitlerowską machinę śmierci, i ich osobistej odpowiedzialności za zbrodnie przeciwko ludzkości. Uczniowie wymieniają się uwagami, przytaczają również inne przykłady podobnych bohaterów i sytuacji dotyczących nie tylko II wojny światowej.

Dyskutują o tym:

• dlaczego ludzie dopuszczają się zła?

• jak to możliwe, że jeden człowiek jest zdolny i do bestialstwa, i do serdeczności?

• czy dobrym uczynkiem można odkupić zbrodnię?

4. Nauczyciel rozdaje uczniom kartki z zapisanymi synonimami do sformułowania kulisy pracy reżysera (arkana, tajniki, sekrety, zagadki, tajemnice, zawiłości, meandry).

Uczniowie redagują krótką notatkę zatytułowaną właśnie Kulisy pracy reżysera. Wykorzystują w niej wszystkie podane wyrazy.

5. Uczniowie zapoznają się z umieszczoną w e‑materiałach animacją dotyczącą relacji między katem a ofiarą ukazanych w Pasażerce Andrzeja Munka. Notują przykłady zachowań Lizy i Marty, w których ujawniły się zilustrowane w animacji emocje i postawy.

6. Nauczyciel zapisuje na tablicy pytanie:

Co daje człowiekowi poczucie bezkarności i prawo do czynienia zła?

Uczniowie na zasadzie burzy mózgów dzielą się refleksjami. Odnoszą swoje wypowiedzi do zachowania bohaterki filmu Andrzeja Munka. Mówią o mechanizmach władzy i jej utracie.

7. Uczniowie na podstawie animacji omawiają mechanizmy przemocy stosowanej przez bohaterkę filmu Andrzeja Munka; mówią, na czym polega:

• utrwalenie władzy;

• uzależnienie ofiary;

• odebranie ofierze podmiotowości;

• odebranie ofierze godności.

8. Uczniowie uzupełniają zamieszczoną w e‑materiałach mapę ilustrująca postawę Lizy. Z tego uzupełnienia powstaje charakterystyka postaci z wyraźnymi elementami wartościowania.

Faza podsumowująca

1. Uczniowie wykonują ćwiczenie odsyłające do fragmentu wiersza Tadeusza Różewicza Ocalony. Nauczyciel rozdaje kartki z cytatem z wiersza i dołączonym poleceniem.

Rozstrzygnij, czy słowa poety są adekwatne dla oceny postępowania Lizy. Postaw tezę i sformułuj dwa argumenty ją uzasadniające. Poprzyj je przykładami działań bohaterki.

Teza

……………………………………………………………………………………………….

……………………………………………………………………………………………….

Argument 1.

……………………………………………………………………………………………….

……………………………………………………………………………………………….

Przykład 1.

……………………………………………………………………………………………….

……………………………………………………………………………………………….

Argument 2.

……………………………………………………………………………………………….

……………………………………………………………………………………………….

Przykład 2.

……………………………………………………………………………………………….

……………………………………………………………………………………………….

Po wykonaniu ćwiczenia uczniowie samodzielnie porównują swoje odpowiedzi z propozycjami zawartymi w e‑materiałach.

2. Nauczyciel dzieli klasę na dwa zespoły, które opracowują głosy do dyskusji o dwóch interpretacjach zachowania bohaterki powieści Zofii Posmysz i filmu Andrzeja Munka.

Grupa 1)

Jakiej władzy pragnęła Liza? Czy rzeczywiście nie wystarczała jej tylko przemoc fizyczna, bo chciała panować nad duszą Marty?

Grupa 2)

Jakie poglądy Lizy wpływały na jej rozumienie niewoli? Czy rzeczywiście miała własną teorię, uzasadniającą istnienie obozu i swoją rolę w nim, oraz myślenie o sobie jako o dobrym człowieku.

Uczniowie w grupach opracowują głosy w dyskusji, następnie wspólnie organizują debatę oksfordzką, w której wybrani przedstawiciele obu zespołów prezentują ich ustalenia.

Zadanie domowe

Nauczyciel na podstawie e‑materiałów formułuje polecenie pracy domowej do wyboru.

1. Przeczytaj fragment finałowej sceny powieści Pasażerka Zofii Posmysz, a następnie wyjaśnij, jakie motywy kierowały zachowaniem Marty i co dzięki niemu uzyskała.

2. Amerykański badacz nazizmu Daniel Johan Goldhagen sformułował pięć hipotez wyjaśniających, dlaczego tak wielu zwykłych ludzi podporządkowało się ideologii nazistowskiej i stało się „gorliwymi katami” – m.in. funkcjonariuszami obozów koncentracyjnych. Oto one:

1) Zostali zmuszeni – nie mieli wyboru, musieli wykonywać rozkazy.

2) Zaślepiła ich charyzma i dar przekonywania Adolfa Hitlera, które sprawiły, że ludzie zapomnieli o zasadach moralnych i poddali się jego woli.

3) Zadziałała zasada przymusu zbiorowego – ludzie zaczęli robić to, co robią inni („podążanie za tłumem”) i czego oczekują od nich instytucje państwowe.

4) Zawiniła ich drobnomieszczańska mentalność – pragnienie zysku, kariery, awansu bez względu na koszty moralne.

5) Nie rozumieli skali działań, w których biorą udział – uznawali, że ich drobne przewinienia (np. skrzywdzenie jednego człowieka) nie składają się na większe zło.

Daniel Jonah Goldhagen, Gorliwi kaci Hitlera. Zwyczajni Niemcy i Holocaust, przeł. W. Horabik, Warszawa 1999.

Zredaguj notatkę i wyjaśnij w niej, do której z tych kategorii można przypisać postępowanie Lizy. Odwołaj się do przykładów działań bohaterki.

Materiały pomocnicze

Film Droga do zapomnienia w reżyserii Jonathana Teplitzky

Film Lista Schindlera w reżyserii Stevena Spielberga

Film Chłopiec w pasiastej piżamie w reżyserii Marka Hermana

Seweryna Szmaglewska Dymy nad Birkenau

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium

Uczniowie mogą losować każdy z ekranów animacji i komentować treści na nim zapisane. Nauczyciel może w ten sposób również zweryfikować wiadomości i umiejętności opanowane przez uczniów.