Autor: Anna Grabarczyk

Temat: Funkcja toposów ojczyzny‑matki i ojczyzny‑okrętu. Kazania sejmowe Piotra Skargi

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa:

Kształtowane kompetencje kluczowe:

• kompetencje w zakresie wielojęzyczności;

• kompetencje cyfrowe;

• kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

• kompetencje obywatelskie;

• kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej;

• kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji.

Cele operacyjne. Uczeń:

• zapozna się z fragmentami Kazań sejmowych Piotra Skargi;

• omówi sposób realizacji toposu ojczyzny‑matki i ojczyzny‑okrętu w Kazaniach sejmowych;

• przeanalizuje funkcje środków perswazji występujących w Kazaniach sejmowych Piotra Skargi.

Strategie nauczania:

• konstruktywizm;

• konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

• ćwiczeń przedmiotowych;

• z użyciem komputera;

• dyskusja.

Formy pracy:

• praca indywidualna;

• praca w parach;

• praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

• komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

• zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

• tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Nauczyciel prosi uczniów o przypomnienie wiadomości na temat toposów. Uczniowie zapoznają się również z sekcją „Przeczytaj”.

2. Nauczyciel poleca także, by uczniowie przypomnieli sobie, jakie były przyczyny rozbiorów Polski w XVIII w.

Faza wprowadzająca:

1. Nauczyciel rozpoczyna lekcję od stwierdzenia: Mówi się, że Piotr Skarga przewidział rozbiory Polski, ponieważ dostrzegał problemy społeczne i polityczne, z jakimi zmagał się nasz kraj. Czy na podstawie lektury fragmentów Kazań sejmowych można potwierdzić tę tezę? Jakie były przyczyny rozbiorów Polski w XVIII w.?
   Uczniowie odpowiadają swobodnie, odwołując się do swojej wiedzy historycznej i lektury e‑materiału. Sporządzają notatkę podsumowującą dyskusję.

Faza realizacyjna:

1. Chętna osoba wyjaśnia, czym jest topos. Nauczyciel rozdaje uczniom karty z fragmentem Kazań sejmowych Piotra Skargi i prosi o dyskusję, w jaki sposób w utworze są realizowane toposy ojczyzny‑matki oraz ojczyzny‑okrętu.
   Piotr Skarga Kazanie wtóre. O miłości ku Ojczyźnie i o pierwszej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z nieżyczliwości ku Ojczyźnie
   Ta miła matka podała wam złotą wolność, iż tyranom nie służycie, jedno bogobojnym panom i królom, które sami sobie obieracie. Których moc, prawy okreszona, żadnego wam bezprawia nie czyni, żadnego i od postronnych panów, i od swoich uciśnienia nie cierpicie. Samiście tylo sobie tyranami, gdy praw nie wykonywacie, a do sprawiedliwości fałszywą wolnością, abo raczej swowolnością, przeszkody sami sobie czynicie. Tureckiego i Moskiewskiego państwa obywatele, patrzcie, jakie uciśnienie i tyraniją cierpią. Nie taka to ojczyzna wasza: matką wam jest, a nie macochą. Na ręku was swoich nosi, a krzywdy żadnej cierpieć nie dopuści. Sami sobie szkodzicie i jeden nad drugim tyraniją podnosicie, praw nie egzekwując, a moc pańską tam, gdzie nie potrzeba, krócąc. Z strony matki nie masz nic, w czym byście się żałować na nie mieli, chyba sami na się. Dostatki i bogactwa od ojczyzny. Patrzcie, do jakich dostatków i bogactw, i wczasów ta was matka przywiodła, a jako was ozłociła i nadała, iż pieniędzy macie dosyć, dostatek żywności, szaty tak kosztowne, sług takie gromady, koni, wozów; takie koszty, dochody pieniężne wszędzie pomnożone. Sama tylo matka mało ma. Pierwej rzadki miał piwo w domu, a teraz winem piwnice wasze woniają. Pierwej samodziałki boki nasze pokrywały, a teraz aksamity i jedwabie. Pierwej proste rydwany i rzadkie, częstsze siodła miasto poduszek, a teraz złote kolebki i karety. Zbytek z dostatku. Pierwej proste potrawy, a teraz ptaki i kapłony. Pierwej jedna misa wszytkim, a teraz półmisków kiladziesiąt. O namilsza matko, już zbytkują dzieci twoje, źle tych dostatków używają, na grzechy, na sprosności, na utraty, na próżności. Na co by się ten dostatek obracać miał. A ja co winna – mówi – mają rozum, mogą tych darów Bożych używać na kościoły i chwałę Bożą, na obrony i zamki, i inne na zły czas gotowości, i do zbawienia przysługi. Ja niewinna, iżem w dawaniu matką; oni winni, co mię nie słuchają, a dobroci mojej i Boskich darów źle używają.
   Źródło: Kazanie wtóre. O miłości ku Ojczyźnie i o pierwszej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z nieżyczliwości ku Ojczyźnie, [w:] tegoż, Kazania sejmowe, oprac. Janusz Tazbir, Wrocław 1984, s. 30.

2. Uczniowie w parach zapoznają się z nagraniami z sekcji „Audiobook”. Następnie w parach pracują nad zamieszczonymi tam poleceniami i ćwiczeniami. Nauczyciel wspiera pracę uczniów, a na koniec sprawdza poprawność wykonania zadań.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel przytacza krótki fragment tekstu jako podsumowanie lekcji.
   Punktem kulminacyjnym funkcjonowania legendy Skargi, która przybrała wprost formy kultu, stała się ekspozycja płótna Jana Matejki Kazanie Skargi, namalowanego w czasie zrywu styczniowego 1863 r. Niewątpliwie Kazania sejmowe wywarły przemożny wpływ na kształtowanie się świadomości narodowej rozbiorowego pokolenia Polaków – i z racji koncepcji historyczno‑filozoficznej w nich zawartej, i dzięki niezaprzeczalnym walorom estetycznym.
   Violeta Machajska, Ojczyzna jak okręt. Fragment „Kazań sejmowych” Piotra Skargi, w: Lekcje czytania. Eksplikacje literackie, cz. 1, red. W. Dynak i A. Labuda, Warszawa 1991, s. 254‑255.

Praca domowa
Zredaguj opis obraz Jana Matejki Kazanie Skargi.

R19hCxUKWZEwW

Obraz przedstawiający liczne postaci zgromadzone w pomieszczeniu. Osobą skupiającą największą uwagę jest mężczyzna stojący po prawej stronie. Mężczyzna ubrany jest w czarną sutannę i płaszcz ze złotą lamówką. Ksiądz żywo gestykuluje, wznosząc ręce nad głowę. Słuchacze rozmaicie reagują na słowa kaznodziei. Od zasłuchania, zrozumienia, przejęcia po lekceważenie i roztargnienie, jakie można zauważyć na twarzy monarchy, siedzącego niemal pośrodku. W centralnym miejscu obrazu leży rękawica, nienależąca do żadnej z przedstawionych postaci. Pośrodku stoją trzej mężczyźni, bogato ubrani. Na obrazie znajdziemy również hetmana Jana Zamoyskiego siedzącego po lewej stronie na podwyższeniu. Po lewej stronie w dolnej części obrazu siedzą dwaj purpuraci: Hipacego. Z prawej zaś zauważamy twarze posłów zagranicznych oraz kardynała. Za królem stoi mały królewicz Władysław.

Materiały pomocnicze:

• Piotr Skarga. Na historycznej wokandzie, film dokumentalny dostępny na portalu Ninateka.

• https://literat.ug.edu.pl/skarga/index.htm

Wskazówki metodyczne

• Nauczyciel może poprosić uczniów o wysłuchanie audiobooków w domu, aby aktywniej uczestniczyli w zajęciach.