Dla nauczyciela

Autor: Maria Gniłka‑Somerlik

Przedmiot: Język polski

Temat: Grzeczność nie jest nauką łatwą ani małą. O zwrotach grzecznościowych

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa:

Treści nauczania – wymagania szczegółowe
Zakres podstawowy
I. Kształcenie literackie i kulturowe.
1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:
4) rozpoznaje w tekście literackim środki wyrazu artystycznego poznane w szkole podstawowej oraz środki znaczeniowe: oksymoron, peryfrazę, eufonię, hiperbolę; leksykalne, w tym frazeologizmy; składniowe: antytezę, paralelizm, wyliczenie, epiforę, elipsę; wersyfikacyjne, w tym przerzutnię; określa ich funkcje;
II. Kształcenie językowe.
2. Zróżnicowanie języka. Uczeń:
7) rozpoznaje słownictwo o charakterze wartościującym; odróżnia słownictwo neutralne od słownictwa o zabarwieniu emocjonalnym, oficjalne od potocznego.
3. Komunikacja językowa i kultura języka. Uczeń:
2) zna pojęcie aktu komunikacji językowej oraz jego składowe (komunikat, nadawca, odbiorca, kod, kontekst, kontakt);
5) posługuje się różnymi odmianami polszczyzny w zależności od sytuacji komunikacyjnej;
9) stosuje zasady etykiety językowej w wypowiedziach ustnych i pisemnych odpowiednie do sytuacji;
4. Ortografia i interpunkcja. Uczeń:
1) stosuje zasady ortografii i interpunkcji, w tym szczególnie: pisowni wielką i małą literą, pisowni łącznej i rozłącznej partykuły nie oraz partykuły -bym, -byś, -by z różnymi częściami mowy; pisowni zakończeń -ji, -ii, -i ; zapisu przedrostków roz-, bez-, wes-, wz-, ws-; pisowni przyimków złożonych; pisowni nosówek ( a, ę ) oraz połączeń om, on, em, en; pisowni skrótów i skrótowców;
III. Tworzenie wypowiedzi.
2. Mówienie i pisanie. Uczeń:
5) tworzy formy użytkowe: protokół, opinię, zażalenie; stosuje zwroty adresatywne, etykietę językową;
IV. Samokształcenie.
8) posługuje się słownikami ogólnymi języka polskiego oraz słownikami specjalistycznymi (np. etymologicznymi, frazeologicznymi, skrótów, gwarowymi), także w wersji on‑line;
Zakres rozszerzony
I. Kształcenie literackie i kulturowe.
1. Czytanie utworów literackich. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto:
2) rozumie pojęcie tradycji literackiej i kulturowej, rozpoznaje elementy tradycji w utworach, rozumie ich rolę w budowaniu wartości uniwersalnych;
II. Kształcenie językowe.
2. Zróżnicowanie języka. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto:
4) rozumie, co to jest tabu językowe; rozpoznaje jego obecność w wypowiedziach;
3. Komunikacja językowa i kultura języka. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto:
3) określa funkcje języka: poznawczą (kategoryzowanie świata), komunikacyjną (dostosowanie języka do sytuacji komunikacyjnej) oraz społeczną (budowanie wspólnoty regionalnej, środowiskowej, narodowej);

Kształtowane kompetencje kluczowe:

  • kompetencje cyfrowe;

  • kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

  • kompetencje obywatelskie;

  • kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

  • kompetencje w zakresie wielojęzyczności.

Cele operacyjne. Uczeń:

  • definiuje pojęcie etykiety językowej;

  • przedstawia cztery strategie grzecznościowe stosowane przez Polaków;

  • wyjaśnia, na czym polega zasada 3E w grzeczności językowej;

  • uzasadnia wybory zwrotów grzecznościowych w wybranych sytuacjach komunikacyjnych.

Strategie nauczania:

  • konstruktywizm;

  • konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

  • ćwiczeń przedmiotowych;

  • z użyciem komputera;

  • dyskusja;

  • z użyciem e‑podręcznika.

Formy pracy:

  • praca indywidualna;

  • praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

  • komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

  • zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

  • tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją

Nauczyciel poleca uczniom spisanie kilku rozmów (w formie dialogowej), które przeprowadzili w różnych sytuacjach, np. z kolegą, babcią lub dziadkiem, dyrektorem szkoły.

Faza wprowadzająca

W fazie wprowadzającej nauczyciel prosi uczniów o odczytanie spisanych przez siebie rozmów. Po głośnej lekturze zespół klasowy zastanawia się nad różnicami w formułach grzecznościowych użytych w każdym z dialogów. Istnieje prawdopodobieństwo, że uczniowie wskażą kolokwializmy i młodzieżowe zwroty grzecznościowe w przykładach rozmów z rówieśnikami, natomiast w rozmowach
np. z dyrektorem szkoły mogą to być bardziej rozbudowane zwroty grzecznościowe. Zaleca się zatem, by już na tym etapie wprowadzić lub przypomnieć pojęcia: zwrot grzecznościowy i kolokwializm.

Nauczyciel prezentuje „Wprowadzenie” do lekcji, cele i zapisuje temat na tablicy.

Faza realizacyjna

Uczniowie zapoznają się w treścią sekcji „Przeczytaj”, przede wszystkim ze strategiami grzecznościowymi stosowanymi przez Polaków. Zastanawiają się, czy spotkali się z takim zachowaniem komunikacyjnym i czy sami także stosują takie strategie. Zespół klasowy może podyskutować o celowości takiego zachowania.

W następnym kroku uczniowie zapoznają się z multimedium – dwuczęściowym wykładem na temat grzeczności językowej dr Agaty Hąci i wykonują wybrane przez nauczyciela polecenia (obligatoryjnie polecenia 1. i 4. do pierwszego filmu).

Faza podsumowująca

Po wykonanej pracy z multimedium uczniowie wracają do spisanych przed lekcją rozmów i zastanawiają się nad zastosowanymi w nich strategiami grzecznościowymi oraz zasadami etykiety językowej.

Praca domowa:

W ramach pracy domowej uczniowie mogą wykonać polecenie 4. przyporządkowane do drugiego filmu.

Materiały dodatkowe:

  • Małgorzata Kita, Językowe rytuały grzecznościowe, Katowice 2005.

  • Małgorzata Marcjanik, Mówimy uprzejmie. Poradnik językowego savoir‑vivre'u, Warszawa 2009.

Wskazówki metodyczne

  • Uczniowie mogą wykorzystać multimedium „Film edukacyjny” do przygotowania się do lekcji powtórkowej.

Film edukacyjny