Autor: Katarzyna Lewandowska

Przedmiot: Język polski

Temat: W obronie człowieka prostego – Czesław Miłosz Który skrzywdziłeś

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Kształcenie literackie i kulturowe.
1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:
4) rozpoznaje w tekście literackim środki wyrazu artystycznego poznane w szkole podstawowej oraz środki znaczeniowe: oksymoron, peryfrazę, eufonię, hiperbolę; leksykalne, w tym frazeologizmy; składniowe: antytezę, paralelizm, wyliczenie, epiforę, elipsę; wersyfikacyjne, w tym przerzutnię; określa ich funkcje;
5) interpretuje treści alegoryczne i symboliczne utworu literackiego;
9) rozpoznaje tematykę i problematykę poznanych tekstów oraz jej związek z programami epoki literackiej, zjawiskami społecznymi, historycznymi, egzystencjalnymi i estetycznymi; poddaje ją refleksji;
13) porównuje utwory literackie lub ich fragmenty, dostrzega kontynuacje i nawiązania w porównywanych utworach, określa cechy wspólne i różne;
14) przedstawia propozycję interpretacji utworu, wskazuje w tekście miejsca, które mogą stanowić argumenty na poparcie jego propozycji interpretacyjnej;
15) wykorzystuje w interpretacji utworów literackich potrzebne konteksty, szczególnie kontekst historycznoliteracki, historyczny, polityczny, kulturowy, filozoficzny, biograficzny, mitologiczny, biblijny, egzystencjalny;
2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń:
2) analizuje strukturę tekstu: odczytuje jego sens, główną myśl, sposób prowadzenia wywodu oraz argumentację;
III. Tworzenie wypowiedzi.
2. Mówienie i pisanie. Uczeń:
1) zgadza się z cudzymi poglądami lub polemizuje z nimi, rzeczowo uzasadniając własne zdanie;
2) buduje wypowiedź w sposób świadomy, ze znajomością jej funkcji językowej, z uwzględnieniem celu i adresata, z zachowaniem zasad retoryki;
4) zgodnie z normami formułuje pytania, odpowiedzi, oceny, redaguje informacje, uzasadnienia, komentarze, głos w dyskusji;
11) stosuje zasady poprawności językowej i stylistycznej w tworzeniu własnego tekstu; potrafi weryfikować własne decyzje poprawnościowe;
12) wykorzystuje wiedzę o języku w pracy redakcyjnej nad tekstem własnym, dokonuje korekty tekstu własnego, stosuje kryteria poprawności językowej.
IV. Samokształcenie.
9. wykorzystuje multimedialne źródła informacji oraz dokonuje ich krytycznej oceny;
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Kształcenie literackie i kulturowe.
1. Czytanie utworów literackich. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto:
1) odczytuje tekst w jego warstwie semantycznej i semiotycznej;
12) rozumie pojęcie aluzji literackiej, rozpoznaje aluzje w utworach i określa ich znaczenie w interpretacji utworów;
2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto:
2) wykorzystuje teksty naukowe w interpretacji dzieła sztuki;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

  • kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

  • kompetencje obywatelskie;

  • kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej;

  • kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

  • kompetencje w zakresie wielojęzyczności.

Cele operacyjne. Uczeń:

  • określa sytuację liryczną w wierszu Który skrzywdziłeś;

  • nazywa środki stylistyczne zastosowane w utworze i określa ich funkcję;

  • wykorzystuje w interpretacji utworu literackiego potrzebny konteksty historyczny i polityczny;

  • rozpoznaje aluzję literacką w utworze;

  • wykorzystuje teksty naukowe w interpretacji utworu.

Strategie nauczania:

  • konstruktywizm;

  • konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

  • z użyciem komputera;

  • podająca;

  • pogadanka heurystyczna;

  • praca z tekstem.

Formy pracy:

  • praca indywidualna;

  • praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

  • komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

  • zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

  • tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;

  • fragment artykułu naukowego;

  • wiersz Ernesta Brylla Ten, który.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

  1. Uczniowie zapoznają się z informacjami dotyczącymi Czesława Miłosza, które umieszczone zostały w sekcji „Przeczytaj”.

Faza wprowadzająca:

  1. Nauczyciel zapisuje na tablicy słowo DESPOTYZM. Pyta uczniów, co oznacza zapisane słowo. Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów odczytuje definicję ze słownika:
    - nieograniczona i bezwzględna władza oparta na terrorze i nieprzestrzeganiu praw i wolności obywatelskich,
    - samowolne, bezwzględne postępowanie, naginające wszystko do swojej woli.

    [Źródło: https://sjp.pwn.pl/szukaj/despotyzm.html]

  2. Prowadzący zajęcia zadaje pytania:
    - W jaki sposób przeciwdziałać despotyzmowi?
    - Co może zrobić ofiara?
    - Kto może pomóc ofierze?

Faza realizacyjna:

  1. Nauczyciel rozdaje wiersz Czesława Miłosza Który skrzywdziłeś i odtwarza jego nagranie. Po wysłuchaniu nagrania uczniowie czytają tekst po cichu.

  2. Prosi uczestników zajęć o wykonanie ćwiczenia nr 1 („Sprawdź się”). Wskazane osoby odczytują swoje odpowiedzi.

  3. Nauczyciel rysuje na tablicy tabelę. Uczniowie uzupełniają ją, wpisując w każdej części postacie, które pojawiają się w tekście. Następnie zapisują przy każdej postaci odpowiednie fragmenty tekstu, które pozwolą opisać osobę/grupę.
    1. Krzywdziciel: np. Który skrzywdziłeś człowieka prostego, / Śmiechem nad krzywdą jego wybuchając.
    2. Osoby po stronie krzywdzącego: np. Gromada błaznów; Złote medale na twoją cześć kując.
    3. Skrzywdzony: np. człowiek prosty.
    4. Poeta: np. Poeta pamięta / Możesz go zabić - narodzi się nowy.

  4. Prowadzący wyjaśnia uczestnikom zajęć, kiedy i gdzie powstał wiersz. Pyta, w jakiej sytuacji był w tym czasie Czesław Miłosz. Jaka była sytuacja polityczna Polski? Które fakty z życia poety możemy powiązać z treścią utworu i w jaki sposób? Podczas odpowiedzi uczniowie odwołują się do informacji, z którymi zapoznali się w domu.

  5. Nauczycie rozdaje uczniom fragment artykułu Danuty Opackiej‑Walasek …GORZKIE ROZWAŻANIA O ZBYT WIELKIEJ PAMIĘCI O ZBYT MAŁYM SERCU Doświadczenie krzywdy i wybaczania w poezji Czesława Miłosza i Zbigniewa Herberta („Ethos” 2018, nr 2, s. 214‑215):

    W odniesieniu do problematyki krzywdy i wybaczania (bądź: niewybaczania, wybaczenia dla poety niemożliwego) najsłynniejszą próbą takiej syntezy wydaje się wiersz Miłosza Który skrzywdziłeś. Chciałoby się rzec na marginesie: wiersz sam jakoś „skrzywdzony”, ponieważ za sprawą radykalnie aktualizującej recepcji został tak mocno zinstrumentalizowany w walce politycznej, że niemal unieważniony w swojej artystycznej głębi. Umieszczony na pomniku poświęconym stoczniowcom zamordowanym przez milicję i wojsko w Gdańsku w grudniu 1970 roku, w orbicie publicystycznych dyskusji wokół stanu wojennego funkcjonował jako „wiersz pomnikowy”, „wiersz‑transparent”, „wiersz‑manifest”, na skutek czego niemal pomijano jego warstwę autoteliczną, stricte poetycką, a nawet (w ramach jej organizacji) paraboliczne sensy moralno‑historyczne, przekraczające przecież czas odbioru. Napisany przez Miłosza w roku 1950 w Waszyngtonie, opublikowany w 1953 w tomie Światło dzienne, obrazuje wszak znacznie rozleglejszą refleksję nad dziejowością, nieprawościami aparatu władzy (w tym, oczywiście, totalitarnej) skutkującymi krzywdami „człowieka prostego”. Obrazuje także – co ważne – dylemat ściśle artystyczny: jak połączyć wysoki status poezji, wraz z oczekiwaną od niej uniwersalnością, z interwencyjnym impulsem idącym z nowego doświadczenia historii, jej bieżących zdarzeń i miejsca w tym człowieka.
    Jak dowodzi Józef Olejniczak w wieloaspektowej analizie tego wiersza, następuje w nim właśnie nobilitacja „publicystyczności” i „doraźności” poprzez wpisanie aktualnej problematyki dwudziestowiecznej w kompozycję o wielu komplikacjach retorycznych (…) oraz w wielowiekowy gatunek sonetu w jego włoskim inwariancie. Gatunek to wysoki, salonowy, związany z tendencjami parnasistowskimi, uznawany za sprawdzian poetyckich umiejętności. Gra, którą podejmuje z sonetem Miłosz w Który skrzywdziłeś (dotycząca między innymi braku ostatniego wersu w końcowej strofie przy zachowaniu układu rymów, wersów i podziału tematycznego na część opisową i refleksyjną), zmierza do „nobilitacji tematu «obywatelskiego» jako tematu «poetyckiego», a więc jest gestem podobnym do tego, jaki dokonał się w poezji polskiej w dobie oświecenia”Indeks górny 1. Na równi funkcjonują tu, jakby wbrew prostocie i lakoniczności tego utworu, różne porządki, zasadniczo ważne dla Miłosza. Jest wśród nich autotematyczność zorientowana na wysoką rangę artystyczną poezji, a w tym tego, co twórca „nazywa «wewnętrzną operacją», a co zapewne oznacza takie przetworzenie osobistych doświadczeń, że stają się one uniwersalne, dostępne dla wszystkich”Indeks górny 2, są: moralistyczny bilans krzywdy i przebaczania (tu odrzuconego wobec niegodziwości krzywd) oraz zanurzenie w istotne, historyczne i doraźne sprawy swojego czasu i wspólnoty. Wraz z tym ostatnim: w bolesny patriotyzm – tym trudniejszy, że praktykowany z perspektywy emigracyjnej, w poczuciu oddalenia i osamotnienia, za to wśród krzywdzących, czasem wręcz plugawych opinii rozpowszechnianych o nim w kraju. Patriotyzm, który zobowiązał poetę do dawania świadectwa epoce, spisywania czynów i rozmów, napiętnowania despotów, którzy – też za sprawą poezji – nie mogą liczyć na zapomnienie wyrządzonych krzywd, a także do oskarżania, przestrzegania tych, którzy są odpowiedzialni za istnienie w świecie zła i nieprawościIndeks górny 3 oraz dawania nadziei, choćby oznaczać ona miała tylko przywrócenie poetyckiej mowie jej godności...Indeks górny 4.

    Przypisy:
    Indeks górny 1 J. Olejniczak, Miłosz, PRL i historia – „Który skrzywdziłeś”, w: Kanonada. Interpretacje wierszy polskich (1939‑1989), red. A. Nawarecki, D. Pawelec, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1989, s. 62.
    Indeks górny 2 Cz. Miłosz, Zaczynając od mojej Europy, w: tenże, Świadectwo poezji. Sześć wykładów o dotkliwościach naszego wieku, Czytelnik, Warszawa 1987, s. 27.
    Indeks górny 3 Tamże, s. 65.
    Indeks górny 4 Tamże.

  6. Po lekturze tekstu nauczyciel pyta:
    - Dlaczego badaczka nazywa wiersz Miłosza „skrzywdzonym”?
    - Na czym polega uniwersalny charakter utworu poety?
    - Jakie cechy ma sonet? Na czym polegała dokonana przez Miłosza modyfikacja w obrębie gatunku?

  7. Uczniowie wykonują ćwiczenie nr 2 umieszczone w sekcji „Sprawdź się”. Chętne osoby odczytują swoje odpowiedzi.

Faza podsumowująca:

  1. Nauczyciel rozdaje uczniom wiersz Ernesta Brylla pt. Ten który i prosi jedną osobę o odczytanie.

    Ernest Bryll
    Ten, który
    Ten, który skrzywdził człowieka prostego
    Wynajdzie rymopisów, co wszystko wymażą
    I historyka w dowodach zręcznego
    Który wyrzeźbi dzieje z tak dostojną twarzą
    Jak nigdy w dziejach jeszcze nie bywało.
    Ten, który zbrodnię czynił – byle wyszedł cało
    Znajdzie w ciemności wieków swoją sprawiedliwość
    Chociaż siał burze, słodkie zbierze żniwo.

    Takie jest doświadczenie. A my byśmy chcieli
    Aby się słowa poety lękano
    By imperatorowie w pomiętej pościeli
    Pocili się, myśleli – co o nich pisano

    Takie jest doświadczenie, które zawsze znano
    I zawsze przeciw głupi poeci lecieli.

    [Źródło: E. Bryll, Zwierzątko, Warszawa 1975, s. 61.]

  2. Pyta, w jaki sposób Ernest Bryll nawiązuje do tekstu Czesława Miłosza. Na czym polega jego polemika z autorem wiersza Który skrzywdziłeś?

Praca domowa:

  1. Napisz interpretację porównawczą wiersza Czesława Miłosza Który skrzywdziłeś i utworu Ernesta Brylla Ten, który.

Materiały pomocnicze:

  • J. Olejniczak, Miłosz, PRL i historia – „Który skrzywdziłeś”, [w:] Kanonada. Interpretacje wierszy polskich (1939‑1989), red. A. Nawarecki, D. Pawelec, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1999, s. 54‑66.

Wskazówki metodyczne

  • Nauczyciel może rozpocząć zajęcia od rozmowy z uczniami o życiu i twórczości Czesława Miłosza.