Autor: Katarzyna Lewandowska

Temat: W obronie człowieka prostego – Czesław Miłosz Który skrzywdziłeś

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa:

Kształtowane kompetencje kluczowe:

• kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

• kompetencje obywatelskie;

• kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej;

• kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

• kompetencje w zakresie wielojęzyczności.

Cele operacyjne. Uczeń:

• określa sytuację liryczną w wierszu Który skrzywdziłeś;

• nazywa środki stylistyczne zastosowane w utworze i określa ich funkcję;

• wykorzystuje w interpretacji utworu literackiego potrzebny konteksty historyczny i polityczny;

• rozpoznaje aluzję literacką w utworze;

• wykorzystuje teksty naukowe w interpretacji utworu.

Strategie nauczania:

• konstruktywizm;

• konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

• z użyciem komputera;

• podająca;

• pogadanka heurystyczna;

• praca z tekstem.

Formy pracy:

• praca indywidualna;

• praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

• komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

• zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

• tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;

• fragment artykułu naukowego;

• wiersz Ernesta Brylla Ten, który.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Uczniowie zapoznają się z informacjami dotyczącymi Czesława Miłosza, które umieszczone zostały w sekcji „Przeczytaj”.

Faza wprowadzająca:

1. Nauczyciel zapisuje na tablicy słowo DESPOTYZM. Pyta uczniów, co oznacza zapisane słowo. Po wysłuchaniu wypowiedzi uczniów odczytuje definicję ze słownika:
   - nieograniczona i bezwzględna władza oparta na terrorze i nieprzestrzeganiu praw i wolności obywatelskich,
   - samowolne, bezwzględne postępowanie, naginające wszystko do swojej woli.
   [Źródło: https://sjp.pwn.pl/szukaj/despotyzm.html]

2. Prowadzący zajęcia zadaje pytania:
   - W jaki sposób przeciwdziałać despotyzmowi?
   - Co może zrobić ofiara?
   - Kto może pomóc ofierze?

Faza realizacyjna:

1. Nauczyciel rozdaje wiersz Czesława Miłosza Który skrzywdziłeś i odtwarza jego nagranie. Po wysłuchaniu nagrania uczniowie czytają tekst po cichu.

2. Prosi uczestników zajęć o wykonanie ćwiczenia nr 1 („Sprawdź się”). Wskazane osoby odczytują swoje odpowiedzi.

3. Nauczyciel rysuje na tablicy tabelę. Uczniowie uzupełniają ją, wpisując w każdej części postacie, które pojawiają się w tekście. Następnie zapisują przy każdej postaci odpowiednie fragmenty tekstu, które pozwolą opisać osobę/grupę.
   1. Krzywdziciel: np. Który skrzywdziłeś człowieka prostego, / Śmiechem nad krzywdą jego wybuchając.
   2. Osoby po stronie krzywdzącego: np. Gromada błaznów; Złote medale na twoją cześć kując.
   3. Skrzywdzony: np. człowiek prosty.
   4. Poeta: np. Poeta pamięta / Możesz go zabić - narodzi się nowy.

4. Prowadzący wyjaśnia uczestnikom zajęć, kiedy i gdzie powstał wiersz. Pyta, w jakiej sytuacji był w tym czasie Czesław Miłosz. Jaka była sytuacja polityczna Polski? Które fakty z życia poety możemy powiązać z treścią utworu i w jaki sposób? Podczas odpowiedzi uczniowie odwołują się do informacji, z którymi zapoznali się w domu.

5. Nauczycie rozdaje uczniom fragment artykułu Danuty Opackiej‑Walasek …GORZKIE ROZWAŻANIA O ZBYT WIELKIEJ PAMIĘCI O ZBYT MAŁYM SERCU Doświadczenie krzywdy i wybaczania w poezji Czesława Miłosza i Zbigniewa Herberta („Ethos” 2018, nr 2, s. 214‑215):

   W odniesieniu do problematyki krzywdy i wybaczania (bądź: niewybaczania, wybaczenia dla poety niemożliwego) najsłynniejszą próbą takiej syntezy wydaje się wiersz Miłosza Który skrzywdziłeś. Chciałoby się rzec na marginesie: wiersz sam jakoś „skrzywdzony”, ponieważ za sprawą radykalnie aktualizującej recepcji został tak mocno zinstrumentalizowany w walce politycznej, że niemal unieważniony w swojej artystycznej głębi. Umieszczony na pomniku poświęconym stoczniowcom zamordowanym przez milicję i wojsko w Gdańsku w grudniu 1970 roku, w orbicie publicystycznych dyskusji wokół stanu wojennego funkcjonował jako „wiersz pomnikowy”, „wiersz‑transparent”, „wiersz‑manifest”, na skutek czego niemal pomijano jego warstwę autoteliczną, stricte poetycką, a nawet (w ramach jej organizacji) paraboliczne sensy moralno‑historyczne, przekraczające przecież czas odbioru. Napisany przez Miłosza w roku 1950 w Waszyngtonie, opublikowany w 1953 w tomie Światło dzienne, obrazuje wszak znacznie rozleglejszą refleksję nad dziejowością, nieprawościami aparatu władzy (w tym, oczywiście, totalitarnej) skutkującymi krzywdami „człowieka prostego”. Obrazuje także – co ważne – dylemat ściśle artystyczny: jak połączyć wysoki status poezji, wraz z oczekiwaną od niej uniwersalnością, z interwencyjnym impulsem idącym z nowego doświadczenia historii, jej bieżących zdarzeń i miejsca w tym człowieka.
   Jak dowodzi Józef Olejniczak w wieloaspektowej analizie tego wiersza, następuje w nim właśnie nobilitacja „publicystyczności” i „doraźności” poprzez wpisanie aktualnej problematyki dwudziestowiecznej w kompozycję o wielu komplikacjach retorycznych (…) oraz w wielowiekowy gatunek sonetu w jego włoskim inwariancie. Gatunek to wysoki, salonowy, związany z tendencjami parnasistowskimi, uznawany za sprawdzian poetyckich umiejętności. Gra, którą podejmuje z sonetem Miłosz w Który skrzywdziłeś (dotycząca między innymi braku ostatniego wersu w końcowej strofie przy zachowaniu układu rymów, wersów i podziału tematycznego na część opisową i refleksyjną), zmierza do „nobilitacji tematu «obywatelskiego» jako tematu «poetyckiego», a więc jest gestem podobnym do tego, jaki dokonał się w poezji polskiej w dobie oświecenia”Indeks górny 1¹. Na równi funkcjonują tu, jakby wbrew prostocie i lakoniczności tego utworu, różne porządki, zasadniczo ważne dla Miłosza. Jest wśród nich autotematyczność zorientowana na wysoką rangę artystyczną poezji, a w tym tego, co twórca „nazywa «wewnętrzną operacją», a co zapewne oznacza takie przetworzenie osobistych doświadczeń, że stają się one uniwersalne, dostępne dla wszystkich”Indeks górny 2², są: moralistyczny bilans krzywdy i przebaczania (tu odrzuconego wobec niegodziwości krzywd) oraz zanurzenie w istotne, historyczne i doraźne sprawy swojego czasu i wspólnoty. Wraz z tym ostatnim: w bolesny patriotyzm – tym trudniejszy, że praktykowany z perspektywy emigracyjnej, w poczuciu oddalenia i osamotnienia, za to wśród krzywdzących, czasem wręcz plugawych opinii rozpowszechnianych o nim w kraju. Patriotyzm, który zobowiązał poetę do dawania świadectwa epoce, spisywania czynów i rozmów, napiętnowania despotów, którzy – też za sprawą poezji – nie mogą liczyć na zapomnienie wyrządzonych krzywd, a także do oskarżania, przestrzegania tych, którzy są odpowiedzialni za istnienie w świecie zła i nieprawościIndeks górny 3³ oraz dawania nadziei, choćby oznaczać ona miała tylko przywrócenie poetyckiej mowie jej godności...Indeks górny 4⁴.

   Przypisy:
   Indeks górny 1¹ J. Olejniczak, Miłosz, PRL i historia – „Który skrzywdziłeś”, w: Kanonada. Interpretacje wierszy polskich (1939‑1989), red. A. Nawarecki, D. Pawelec, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1989, s. 62.
   Indeks górny 2² Cz. Miłosz, Zaczynając od mojej Europy, w: tenże, Świadectwo poezji. Sześć wykładów o dotkliwościach naszego wieku, Czytelnik, Warszawa 1987, s. 27.
   Indeks górny 3³ Tamże, s. 65.
   Indeks górny 4⁴ Tamże.

6. Po lekturze tekstu nauczyciel pyta:
   - Dlaczego badaczka nazywa wiersz Miłosza „skrzywdzonym”?
   - Na czym polega uniwersalny charakter utworu poety?
   - Jakie cechy ma sonet? Na czym polegała dokonana przez Miłosza modyfikacja w obrębie gatunku?

7. Uczniowie wykonują ćwiczenie nr 2 umieszczone w sekcji „Sprawdź się”. Chętne osoby odczytują swoje odpowiedzi.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel rozdaje uczniom wiersz Ernesta Brylla pt. Ten który i prosi jedną osobę o odczytanie.

   Ernest Bryll
   Ten, który
   Ten, który skrzywdził człowieka prostego
   Wynajdzie rymopisów, co wszystko wymażą
   I historyka w dowodach zręcznego
   Który wyrzeźbi dzieje z tak dostojną twarzą
   Jak nigdy w dziejach jeszcze nie bywało.
   Ten, który zbrodnię czynił – byle wyszedł cało
   Znajdzie w ciemności wieków swoją sprawiedliwość
   Chociaż siał burze, słodkie zbierze żniwo.

   Takie jest doświadczenie. A my byśmy chcieli
   Aby się słowa poety lękano
   By imperatorowie w pomiętej pościeli
   Pocili się, myśleli – co o nich pisano

   Takie jest doświadczenie, które zawsze znano
   I zawsze przeciw głupi poeci lecieli.

   [Źródło: E. Bryll, Zwierzątko, Warszawa 1975, s. 61.]

2. Pyta, w jaki sposób Ernest Bryll nawiązuje do tekstu Czesława Miłosza. Na czym polega jego polemika z autorem wiersza Który skrzywdziłeś?

Praca domowa:

1. Napisz interpretację porównawczą wiersza Czesława Miłosza Który skrzywdziłeś i utworu Ernesta Brylla Ten, który.

Materiały pomocnicze:

• J. Olejniczak, Miłosz, PRL i historia – „Który skrzywdziłeś”, [w:] Kanonada. Interpretacje wierszy polskich (1939‑1989), red. A. Nawarecki, D. Pawelec, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1999, s. 54‑66.

Wskazówki metodyczne

• Nauczyciel może rozpocząć zajęcia od rozmowy z uczniami o życiu i twórczości Czesława Miłosza.