Dla nauczyciela

Autor: Maria Gniłka‑Somerlik

Przedmiot: Język polski

Temat: Dawne procesy fonetyczne w języku polskim: system samogłoskowy

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

Cele kształcenia – wymagania ogólne

IV. Samokształcenie.

3. Kształcenie nawyków systematycznego uczenia się, porządkowania zdobytej wiedzy i jej pogłębiania oraz syntezy poznanego materiału.

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

I. Kształcenie literackie i kulturowe.

1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:

1) rozumie podstawy periodyzacji literatury, sytuuje utwory literackie w poszczególnych okresach: starożytność, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm, Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, literatura wojny i okupacji, literatura lat 1945–1989 krajowa i emigracyjna, literatura po 1989 r.;

2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń:

1) przetwarza i hierarchizuje informacje z tekstów, np. publicystycznych, popularnonaukowych, naukowych;

II. Kształcenie językowe.

4. Ortografia i interpunkcja. Uczeń:

1) stosuje zasady ortografii i interpunkcji, w tym szczególnie: pisowni wielką i małą literą, pisowni łącznej i rozłącznej partykuły nie oraz partykuły -bym, -byś, -by z różnymi częściami mowy; pisowni zakończeń -ji, -ii, -i ; zapisu przedrostków roz-, bez-, wes-, wz-, ws-; pisowni przyimków złożonych; pisowni nosówek ( a, ę ) oraz połączeń om, on, em, en ; pisowni skrótów i skrótowców;

III. Tworzenie wypowiedzi.

2. Mówienie i pisanie. Uczeń:

4) zgodnie z normami formułuje pytania, odpowiedzi, oceny, redaguje informacje, uzasadnienia, komentarze, głos w dyskusji;

6) tworzy spójne wypowiedzi w następujących formach gatunkowych: wypowiedź o charakterze argumentacyjnym, referat, szkic interpretacyjny, szkic krytyczny, definicja, hasło encyklopedyczne, notatka syntetyzująca;

IV. Samokształcenie.

1. rozwija umiejętność pracy samodzielnej między innymi przez przygotowanie różnorodnych form prezentacji własnego stanowiska;

3. korzysta z literatury naukowej lub popularnonaukowej;

11. korzysta z zasobów multimedialnych, np. z: bibliotek, słowników on‑line, wydawnictw e‑book, autorskich stron internetowych; dokonuje wyboru źródeł internetowych, uwzględniając kryterium poprawności rzeczowej oraz krytycznie ocenia ich zawartość;

Zakres rozszerzony

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

II. Kształcenie językowe.

1. Gramatyka języka polskiego. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto rozumie proces kształtowania się systemu gramatycznego i potrafi wskazać jego elementy we fleksji, fonetyce i składni.

2. Zróżnicowanie języka. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto:

1) rozumie i wyjaśnia różnicę między etymologicznym a realnym znaczeniem wyrazu;

4. Ortografia i interpunkcja. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto stosuje podstawowe zasady pisowni polskiej (fonetyczną, morfologiczną, historyczną i konwencjonalną) w zachowaniu poprawności zapisu wypowiedzi.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie;
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;
kompetencje w zakresie wielojęzyczności.

Cele operacyjne. Uczeń:

przedstawia przebieg procesu fonetycznego w polszczyźnie;
wyjaśnia rozwój systemu samogłoskowego w polszczyźnie, a w tym pojęcia: przegłosu lechickiego, jeru, iloczasu i ścieśnienia głosek;
bada procesy fonetyczne polszczyzny na podstawie fragmentów zabytków języka polskiego;
dostrzega pozostałości dawnego procesu fonetycznego we współczesnej polszczyźnie.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

ćwiczeń przedmiotowych;
z użyciem komputera;
dyskusja;
rozmowa kierowana.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;
zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją

Faza wprowadzająca

W fazie wstępnej lekcji nauczyciel pyta uczniów, czy poddali kiedyś refleksji takie zawiłości językowe, jak różnice w odmianie jednego wyrazu, np.: pies – psa; mech – mchu; dech – tchu; pozew – pozwu.
W ogólnoklasowej dyskusji uczniowie mogą poruszyć kwestię pochodzenia języka polskiego, o jego bliskim pokrewieństwie z językiem czeskim i wspólnej przynależności do grupy języków zachodniosłowiańskich (dlatego np. współcześnie nauka języka czeskiego przynosi szybki efekt).
Nauczyciel przedstawia uczniom „Wprowadzenie” do lekcji oraz jej cele. Wyraźnie zaznacza, że lekcja dotyczy rozwoju systemu samogłoskowego w polszczyźnie. Osobnego omówienia wymaga system spółgłoskowy.

Faza realizacyjna

Uczniowie zapoznają się z multimedium, które chronologicznie przedstawia najważniejsze zmiany w języku. Wykonują polecenia 1. i 2. Nauczyciel poleca uczniom wspólne wykonanie ćwiczeń 1‑3 i 5 z sekcji „Sprawdź się”, które pozwolą ugruntować dotychczas zebraną wiedzę.
Szczegółowych informacji dotyczących zmian w systemie samogłoskowym polszczyzny uczniowie poszukują w sekcji „Przeczytaj”. Na podstawie tej wiedzy wykonują ćwiczenia: 4 i 6‑8.

Faza podsumowująca

W podsumowaniu lekcji nauczyciel prezentuje uczniom hasło ze Słownika etymologicznego Krystyny Długosz‑Kurczabowej (Warszawa 2009). Zalecanym przykładem jest hasło: pies (s. 397). Odwołuje się ono do początkowej fazy lekcji a praca z nim może wyjaśnić wątpliwości, które się wówczas pojawiły. Uczniowie zapoznają się z budową hasła i przede wszystkim chronologią procesu gramatycznego.

Praca domowa:

W ramach pracy domowej uczniowie mogą wykonać polecenie 3. z sekcji multimedialnej.

Materiały dodatkowe:

Janusz Strutyński, Elementy gramatyki historycznej języka polskiego, Kraków 1998.
Krystyna Długosz‑Kurczabowa, Stanisław Dubisz, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 2001.

Wskazówki metodyczne

Uczniowie mogą wykorzystać multimedium „Prezentacja multimedialna” do przygotowania się do lekcji powtórkowej.

Sprawdź się