Dla nauczyciela
Autor: Maria Gniłka‑Somerlik
Przedmiot: Język polski
Temat: Dawne procesy fonetyczne w języku polskim: system samogłoskowy
Grupa docelowa:
Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony
Podstawa programowa:
Kształtowane kompetencje kluczowe:
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie;
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;
kompetencje w zakresie wielojęzyczności.
Cele operacyjne. Uczeń:
przedstawia przebieg procesu fonetycznego w polszczyźnie;
wyjaśnia rozwój systemu samogłoskowego w polszczyźnie, a w tym pojęcia: przegłosu lechickiego, jeru, iloczasu i ścieśnienia głosek;
bada procesy fonetyczne polszczyzny na podstawie fragmentów zabytków języka polskiego;
dostrzega pozostałości dawnego procesu fonetycznego we współczesnej polszczyźnie.
Strategie nauczania:
konstruktywizm;
konektywizm.
Metody i techniki nauczania:
ćwiczeń przedmiotowych;
z użyciem komputera;
dyskusja;
rozmowa kierowana.
Formy pracy:
praca indywidualna;
praca całego zespołu klasowego.
Środki dydaktyczne:
komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;
zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.
Przebieg lekcji
Przed lekcją
Faza wprowadzająca
W fazie wstępnej lekcji nauczyciel pyta uczniów, czy poddali kiedyś refleksji takie zawiłości językowe, jak różnice w odmianie jednego wyrazu, np.: pies – psa; mech – mchu; dech – tchu; pozew – pozwu.
W ogólnoklasowej dyskusji uczniowie mogą poruszyć kwestię pochodzenia języka polskiego, o jego bliskim pokrewieństwie z językiem czeskim i wspólnej przynależności do grupy języków zachodniosłowiańskich (dlatego np. współcześnie nauka języka czeskiego przynosi szybki efekt).
Nauczyciel przedstawia uczniom „Wprowadzenie” do lekcji oraz jej cele. Wyraźnie zaznacza, że lekcja dotyczy rozwoju systemu samogłoskowego w polszczyźnie. Osobnego omówienia wymaga system spółgłoskowy.
Faza realizacyjna
Uczniowie zapoznają się z multimedium, które chronologicznie przedstawia najważniejsze zmiany w języku. Wykonują polecenia 1. i 2. Nauczyciel poleca uczniom wspólne wykonanie ćwiczeń 1‑3 i 5 z sekcji „Sprawdź się”, które pozwolą ugruntować dotychczas zebraną wiedzę.
Szczegółowych informacji dotyczących zmian w systemie samogłoskowym polszczyzny uczniowie poszukują w sekcji „Przeczytaj”. Na podstawie tej wiedzy wykonują ćwiczenia: 4 i 6‑8.
Faza podsumowująca
W podsumowaniu lekcji nauczyciel prezentuje uczniom hasło ze Słownika etymologicznego Krystyny Długosz‑Kurczabowej (Warszawa 2009). Zalecanym przykładem jest hasło: pies (s. 397). Odwołuje się ono do początkowej fazy lekcji a praca z nim może wyjaśnić wątpliwości, które się wówczas pojawiły. Uczniowie zapoznają się z budową hasła i przede wszystkim chronologią procesu gramatycznego.
Praca domowa:
W ramach pracy domowej uczniowie mogą wykonać polecenie 3. z sekcji multimedialnej.
Materiały dodatkowe:
Janusz Strutyński, Elementy gramatyki historycznej języka polskiego, Kraków 1998.
Krystyna Długosz‑Kurczabowa, Stanisław Dubisz, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 2001.
Wskazówki metodyczne
Uczniowie mogą wykorzystać multimedium „Prezentacja multimedialna” do przygotowania się do lekcji powtórkowej.