Dla nauczyciela

Autor: Maria Gniłka‑Somerlik

Przedmiot: Język polski

Temat: „Śmiercionośna” frazeologia: wyrażenia, zwroty i frazy związane ze śmiercią

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Kształcenie literackie i kulturowe.
1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:
1) rozumie podstawy periodyzacji literatury, sytuuje utwory literackie w poszczególnych okresach: starożytność, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm, Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, literatura wojny i okupacji, literatura lat 1945–1989 krajowa i emigracyjna, literatura po 1989 r.;
2) rozpoznaje konwencje literackie i określa ich cechy w utworach (fantastyczną, symboliczną, mimetyczną, realistyczną, naturalistyczną, groteskową);
4) rozpoznaje w tekście literackim środki wyrazu artystycznego poznane w szkole podstawowej oraz środki znaczeniowe: oksymoron, peryfrazę, eufonię, hiperbolę; leksykalne, w tym frazeologizmy; składniowe: antytezę, paralelizm, wyliczenie, epiforę, elipsę; wersyfikacyjne, w tym przerzutnię; określa ich funkcje;
6) rozpoznaje w tekstach literackich: ironię i autoironię, komizm, tragizm, humor, patos; określa ich funkcje w tekście i rozumie wartościujący charakter;
11) rozumie pojęcie motywu literackiego i toposu, rozpoznaje podstawowe motywy i toposy oraz dostrzega żywotność motywów biblijnych i antycznych w utworach literackich; określa ich rolę w tworzeniu znaczeń uniwersalnych;
2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń:
1) przetwarza i hierarchizuje informacje z tekstów, np. publicystycznych, popularnonaukowych, naukowych;
II. Kształcenie językowe.
1. Gramatyka języka polskiego. Uczeń:
1) wykorzystuje wiedzę z dziedziny fleksji, słowotwórstwa, frazeologii i składni w analizie i interpretacji tekstów oraz tworzeniu własnych wypowiedzi;
4. Ortografia i interpunkcja. Uczeń:
1) stosuje zasady ortografii i interpunkcji, w tym szczególnie: pisowni wielką i małą literą, pisowni łącznej i rozłącznej partykuły nie oraz partykuły -bym, -byś, -by z różnymi częściami mowy; pisowni zakończeń -ji, -ii, -i ; zapisu przedrostków roz-, bez-, wes-, wz-, ws-; pisowni przyimków złożonych; pisowni nosówek ( a, ę ) oraz połączeń om, on, em, en ; pisowni skrótów i skrótowców;
IV. Samokształcenie.
2. porządkuje informacje w problemowe całości poprzez ich wartościowanie; syntetyzuje poznawane treści wokół problemu, tematu, zagadnienia oraz wykorzystuje je w swoich wypowiedziach;
8. posługuje się słownikami ogólnymi języka polskiego oraz słownikami specjalistycznymi (np. etymologicznymi, frazeologicznymi, skrótów, gwarowymi), także w wersji on‑line;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

  • kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

  • kompetencje w zakresie wielojęzyczności;

  • kompetencje cyfrowe;

  • kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

  • kompetencje obywatelskie;

  • kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.

Cele operacyjne. Uczeń:

  • definiuje frazeologizm i jego odmiany oraz wskazuje przykłady dotyczące tematu śmierci;

  • wskazuje wpływ innowacji frazeologicznych na znaczenie frazeologizmu;

  • interpretuje użycie frazeologizmu związanego z tematyką śmierci w wybranych fragmentach utworów;

  • formułuje własne przykłady użycia frazeologizmów w sytuacjach codziennych.

Strategie nauczania:

  • konstruktywizm;

  • konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

  • z użyciem e‑podręcznika;

  • ćwiczeń przedmiotowych;

  • z użyciem komputera.

Formy pracy:

  • praca indywidualna;

  • praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

  • komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

  • zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

  • tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją

Zaleca się, by zajęcia przeprowadzić tylko wówczas, gdy istnieje pewność co do poziomu wrażliwości uczniów, ich gotowości emocjonalnej (także co do przeżywanych przez nich aktualnie problemów). Uczniowie muszą być w stanie objąć tę tematykę przede wszystkim w sposób merytoryczny i obiektywny.

Faza wprowadzająca

Nauczyciel rozpoczyna lekcję od prezentacji różnych dzieł malarskich nawiązujących do tematu śmierci (może także wykorzystać dwa obrazy z sekcji „Przeczytaj”). Inicjuje rozmowę na temat dosłowności obrazowania tego trudnego, ale też wszechobecnego tematu. Pyta uczniów: czy śmierć na tych obrazach wyrażona jest wprost? Po ogólnoklasowej dyskusji na temat typowej symboliki śmierci (tutaj akcent powinien paść na twórczość barokową i motyw vanitas), nauczyciel informuje, że lekcja będzie poświęcona frazeologii dotyczącej śmierci. Prezentuje „Wprowadzenie” do lekcji, jej cele i zapisuje temat na tablicy.

Faza realizacyjna

Uczniowie przypominają, czym jest frazeologia i jak dzielimy związki frazeologiczne. Następnie zapoznają się z mapą myśli, by dokładnie zbadać i przećwiczyć możliwości frazeologii związanej z tą tematyką.

Faza podsumowująca

W celu pogłębienia tematu na temat innowacji frazeologicznej uczniowie zapoznają się z wykładem prof. Miodka („Prezentacja TED”). Wykonują przyporządkowane polecenia.

Materiały dodatkowe:

  • Marek Kępa, 8 obrazów o śmierci, 2017, artykuł dostępny na portalu: culture.pl

  • Leszek Kołakowski, Śmierć jako własność prywatna, Warszawa 2021.

Wskazówki metodyczne

  • Uczniowie mogą przed lekcją zapoznać się z multimedium z sekcji „Prezentacja TED”, aby aktywnie uczestniczyć w zajęciach i pogłębiać swoją wiedzę.

Mapa myśli