Dla nauczyciela - Zintegrowana Platforma Edukacyjna

Autor: Maria Gniłka‑Somerlik

Przedmiot: Język polski

Temat: O Onufrym Kopczyńskim – ojcu polskiej gramatyki

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

I. Kształcenie literackie i kulturowe.

1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:

4) rozpoznaje w tekście literackim środki wyrazu artystycznego poznane w szkole podstawowej oraz środki znaczeniowe: oksymoron, peryfrazę, eufonię, hiperbolę; leksykalne, w tym frazeologizmy; składniowe: antytezę, paralelizm, wyliczenie, epiforę, elipsę; wersyfikacyjne, w tym przerzutnię; określa ich funkcje;

2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń:

1) przetwarza i hierarchizuje informacje z tekstów, np. publicystycznych, popularnonaukowych, naukowych;

2) analizuje strukturę tekstu: odczytuje jego sens, główną myśl, sposób prowadzenia wywodu oraz argumentację;

3) rozpoznaje specyfikę tekstów publicystycznych (artykuł, felieton, reportaż), retorycznych (przemówienie, laudacja, homilia), popularnonaukowych i naukowych (rozprawa); wśród tekstów prasowych rozróżnia wiadomość i komentarz; rozpoznaje środki językowe i ich funkcje zastosowane w tekstach; odczytuje informacje i przekazy jawne i ukryte; rozróżnia odpowiedzi właściwe i unikowe;

II. Kształcenie językowe.

1. Gramatyka języka polskiego. Uczeń:

1) wykorzystuje wiedzę z dziedziny fleksji, słowotwórstwa, frazeologii i składni w analizie i interpretacji tekstów oraz tworzeniu własnych wypowiedzi;

2. Zróżnicowanie języka. Uczeń:

4) określa rodzaje zapożyczeń i sposób ich funkcjonowania w polszczyźnie różnych epok; odnosi wskazane zjawiska do współczesnej polszczyzny;

4. Ortografia i interpunkcja. Uczeń:

1) stosuje zasady ortografii i interpunkcji, w tym szczególnie: pisowni wielką i małą literą, pisowni łącznej i rozłącznej partykuły nie oraz partykuły -bym, -byś, -by z różnymi częściami mowy; pisowni zakończeń -ji, -ii, -i ; zapisu przedrostków roz-, bez-, wes-, wz-, ws-; pisowni przyimków złożonych; pisowni nosówek ( a, ę ) oraz połączeń om, on, em, en ; pisowni skrótów i skrótowców;

III. Tworzenie wypowiedzi.

2. Mówienie i pisanie. Uczeń:

11) stosuje zasady poprawności językowej i stylistycznej w tworzeniu własnego tekstu; potrafi weryfikować własne decyzje poprawnościowe;

IV. Samokształcenie.

2. porządkuje informacje w problemowe całości poprzez ich wartościowanie; syntetyzuje poznawane treści wokół problemu, tematu, zagadnienia oraz wykorzystuje je w swoich wypowiedziach;

Zakres rozszerzony

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

II. Kształcenie językowe.

2. Zróżnicowanie języka. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto:

5) określa właściwości języka jako nośnika i przekaźnika treści kulturowych;

3. Komunikacja językowa i kultura języka. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto:

3) określa funkcje języka: poznawczą (kategoryzowanie świata), komunikacyjną (dostosowanie języka do sytuacji komunikacyjnej) oraz społeczną (budowanie wspólnoty regionalnej, środowiskowej, narodowej);

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie;
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;
kompetencje w zakresie wielojęzyczności.

Cele operacyjne. Uczeń:

przedstawia okoliczności wydawnia Grammatyki do szkół narodowych Onufrego Kopczyńskiego;
wskazuje główne założenia nauczania języka polskiego Grammatyki do szkół narodowych;
wyjaśnia społeczną potrzebę powstania Grammatyki do szkół narodowych;
ocenia znaczenie Grammatyki do szkół narodowych w rozwoju języka polskiego.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

ćwiczeń przedmiotowych;
z użyciem komputera;
dyskusja.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;
zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją

Uczniowie przed lekcją powinni znać periodyzację epoki oświecenia.

Faza wprowadzająca

Na początku lekcji nauczyciel pyta uczniów, skąd się biorą nowe słowa, konstrukcje składniowe, frazeologizmy i inne wyrażenia w języku. Czy język ojczysty jest wystarczający, by nazwać zmieniającą się rzeczywistość, nowości technologiczne, zdobycze nauki, czy wreszcie zmiany w obyczajowości społecznej i polityce?

Po ogólnoklasowej dyskusji na temat współczesnego języka, nauczyciel informuje uczniów, że na język ojczysty wciąż wpływają inne języki i jest to zjawisko, wobec którego językoznawcy zawsze byli ostrożni. Następnie nauczyciel informuje uczniów, że na lekcji zajmować się będą jedną z najważniejszych prób skodyfikowania gramatyki języka polskiego w dziejach, której w XVIII wieku dokonał Onufry Kopczyński. To właśnie on dostrzegł, że wpływ łaciny na polszczyznę jest zbyt duży. Dlatego powziął decyzję o stworzeniu podręcznika do gramatyki, aby upowszechnić wiedzę na temat języka ojczystego.

Nauczyciel przedstawia „Wprawdzenie” do lekcji oraz jej cele.

Faza realizacyjna

Uczniowie zapoznają się z okolicznościami powstania Grammatyki dla szkół narodowych Kopczyńskiego w sekcji „Przeczytaj” i kontrolnie wykonują ćwiczenia 1‑3 w sekcji „Sprawdź się”. Następnie przystępują do pracy z multimedium. Zapoznają się z najważniejszymi założeniami metodycznymi Kopczyńskiego i wykonują polecenia przyporządkowane do multimedium. W następnym kroku wykonują ćwiczenia w sekcji „Sprawdź się”:

Cały zespół klasowy analizuje polemikę z założeniami Kopczyńskiego w ćwiczeniu 5.
Ćwiczenia 4, 6‑7 uczniowie wykonują w parach, następnie na forum klasowym prezentują wynik swojej pracy.

Faza podsumowująca

W podsumowaniu lekcji nauczyciel może zaprezentować uczniom fragment wywiadu‑rzeki:

Sosnowski: Na przełomie lat 80. i 90. bito na alarm, że przeżywamy bezprecedensową inwazję języka angielskiego, porównywalną jedynie z inwazją łaciny wieku XVII. Ostrzegano, że współczesne makaronizowanie, jak nazywano tamtą łacińsko‑polską mieszankę z epoki baroku, może doprowadzić do całkowitego zniszczenia polszczyzny.
Miodek: (...) pojęcie czystości w języku jest bardzo, ale to bardzo względne. Tak naprawdę czysto słowiańskich słów w naszym języku – nikt tego dokładnie nie policzył – jest może 5 procent. Reszta to indoeuropeizmy. Poza tym, historia polszczyzny jest historią nieustannie do niej napływających zapożyczeń z greki, z łaciny, z niemieckiego, z francuskiego, z włoskiego. W XIX wieku zaczęły się anglicyzmy, z którymi nasz język sobie doskonale radzi w nieustannych wszechogarniającą w tych procesach adaptacji, czyli przystosowywania obcych słów czy składni do naszego systemu językowego

Źródło: Wszystko zależy od przyimka. Bralczyk, Miodek, Markowski w rozmowie z Jerzym Sosnowskim, Warszawa: Wydawnictwo Agora, 2014, s. 106.

Wyjaśnienie pojęć do tekstu:

Indoeuropeizmy - te formy języka, które należą do grupy języków indoeuropejskich. Jest to najliczniejsza grupa językowa (443 języki). Do języków indoeuropejskich należy 13 wewnętrznych grup języków, w tym grupa języków słowiańskich, do której należy język polski.
Makaronizmy - element języka obcego (wyraz, związek frazeologiczny, końcówka fleksyjna, sposób zapisu itd.) użyty w tekście w języku rodzimym. Wskutek nasycania tekstu makaronizmami powstaje styl makaroniczny, popularny w kręgu XVII wiecznej szlachty sarmackiej, traktowany jako przejaw obycia.

Uczniowie dyskutują na temat wpływu różnych języków na polszczyznę. Dostrzegają nieustanność tego procesu. W podsumowaniu dyskusji wykonują ćwiczenie 8 w sekcji „Sprawdź się”.

Materiały dodatkowe:

Krystyna Długosz‑Kurczabowa, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 2001.
Kamila Mrozowska, By Polaków zrobić obywatelami, Kraków 1993.

Wskazówki metodyczne

Uczniowie mogą wykorzystać multimedium „Mapa myśli” do przygotowania się do lekcji powtórkowej.