Autor: Piotr Kroll

Przedmiot: Historia

Temat: Ekspansja turecka w Europie. Carstwo Rosyjskie - XVII w.

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum

Podstawa programowa:

Kształtowane kompetencje kluczowe:

• kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

• kompetencje cyfrowe;

• kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

• kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

• na podstawie analizy mapy omawia ekspansję turecką w Europie w XVII wieku;

• wyjaśnia przyczyny ekspansji tureckiej w II połowie XVII wieku;

• charakteryzuje przemiany wewnętrzne Carstwa Rosyjskiego w XVII wieku;

• lokalizuje w przestrzeni zmiany terytorialne państwa rosyjskiego za panowania trzech pierwszych Romanowów;

• zajmuje stanowisko i je uzasadnia w ocenie znaczenia XVII wieku dla dziejów Rosji i reform Piotra I.

Strategie nauczania:

• konstruktywizm;

• konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

• rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych;

• analiza materiału źródłowego (porównawcza);

• dyskusja.

Formy pracy:

• praca indywidualna;

• praca w parach;

• praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

• komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

• zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

• tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;

• telefony z dostępem do internetu.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Nauczyciel podaje temat i cele lekcji. Zwraca uwagę na to, że uczniowie będą zastanawiać się nad dwoma problemami:

• zmierzch potęgi Turcji i rola, jaką w tym procesie odegrała przegrana z Ligą Świętą,

• co zmieniły w Rosji rządy trzech pierwszych Romanowów.

2. Nauczyciel zadaje pytania sprawdzające wiedzę uczniów na temat:

• jakie zmiany terytorialne przyniosło Turcji panowanie Sulejmana Wspaniałego,

• co oznacza określenie „polityka zbierania ziem ruskich”, prowadzona przez władców Moskwy?

• jak zmieniła się Rosja pod rządami Iwana Groźnego.

Faza realizacyjna:

1. Nauczyciel wyjaśnia uczniom, że w pierwszej części lekcji zajmą się dwoma państwami, które przeszły zmiany w XVII wieku znaczące zmiany – Imperium Osmańskim i Carstwem Rosyjskim. Uczniowie w parach analizują mapę i określają, jakie europejskie terytoria podbiła Turcja w XVI wieku. Nauczyciel prosi uczniów, aby określili jak blisko Krakowa i Wiednia znalazły się granice tureckie. Jaki wniosek płynął z tego faktu dla władców Rzeczpospolitej i dla Habsburgów?

2. Nauczyciel podsumowuje pracę uczniów i informuje ich, że głównym wrogiem Turcji w Europie byli Habsburgowie.

3. Burza mózgów: Dlaczego to właśnie Habsburgowie byli głównymi wrogami Turcji w Europie?

Główne powody to:

• Habsburgowie mieli uzasadnione pretensje do Węgier, których znaczna część znajdowała się pod władzą Osmanów.

• Habsburgowie nie zrezygnowali z pretensji do pozostałych państw bałkańskich, zwłaszcza do Bośni oraz Siedmiogrodu.

• Turcy pragnęli zdobyć Wiedeń uważany za centrum władzy w Europie, bowiem tam urzędował cesarz, spadkobierca imperatorów rzymskich, za potomków których z kolei uważali się Osmanowie.

4. Uczniowie na podstawie mapy starają się ułożyć w kolejności chronologicznej podboje tureckie w XVII wieku w Europie. Szukają informacji w podręczniku na temat, kto rozpoczynał te wojny. Pytania: dlaczego Turcy w II połowie XVII wieku wznowili ekspansję w Europie? Jakie były powody wojen: z Wenecją, Rzeczpospolitą, Rosją oraz wyprawy na Wiedeń? (odpowiedzi na podstawie lektury treści podręcznika oraz na stronach Wikipedii poświęconych: VI wojnie wenecko‑tureckiej, wojnie polsko‑tureckiej 1672‑1677, II wojnie rosyjsko‑tureckiej)

5. Omówienie sytuacji terytorialnej w Europie Środkowej po przegranej przez Turcję wojnie z Ligą Świętą. Na podstawie analizy mapy lokalizują na niej tereny odstąpione przez Turcję. Pytanie dla uczniów: dlaczego Liga Święta przerwała wojnę i zadowoliła się zdobyczami zamiast dążyć do wyparcia Turków z Europy? Nauczyciel prosi, aby uczniowie poszukali w Interencie lub w podręczniku informacji o sytuacji politycznej w Europie i wydarzeniach, jakie miały miejsce niedługo po zawarciu pokoju karłowickiego. Prosi też, aby zastanowili się, ile lat trwał konflikt i dlaczego to mogło wpłynąć na decyzję o jego zakończeniu. Pytanie do uczniów: co oni zrobiliby na miejscu władców państw tworzących Ligę Świętą. Jak zachowaliby się w takiej sytuacji militarno‑politycznej? Prośba o uzasadnienie swojego stanowiska.

6. Uczniowie wspólnie z nauczycielem analizują mapę Rosji w XVII wieku. Wskazują, jakie zmiany terytorialne i kiedy zachodziły w Carstwie Rosyjskim oraz, które z państw – Rzeczpospolita czy Rosja - w połowie XVII wieku uważane być mogło przez Zachodnią Europę za potężniejsze i skąd taka opinia mogła wynikać. Uczniowie analizują zmiany terytorialne, które nastąpiły w wyniku rozejmu andruszowskiego i pokoju Grzymułtowskiego. Ważne, aby uczniowie zauważyli jak wielkie straty poniosła Rzeczpospolita w stosunku do reszty swojego terytorium. Ważne jest to w perspektywie kolejnego pytania. Uczniowie czytają fragment tekstu:

Pokój został zawarty 6 maja 1686 roku. Od nazwiska głównego negocjatora, wojewody poznańskiego Krzysztofa Grzymułtowskiego, nazwano go traktatem Grzymułtowskiego. Oba państwa obiecały sobie przymierze przeciw Turkom i Tatarom, Rzeczpospolita zrzekła się praw do Kijowa i do ziem, które Moskwa przejęła na mocy traktatu andruszowskiego. Zastrzeżono prawa i wolności prawosławia, którego gwarantem i protektorem stał się car. Pokój zawarli Zwyciężeni przed pięćdziesięciu laty i przed pięćdziesięciu laty Zwycięzcy. Moskwa i Rzeczpospolita Obojga Narodów. Szły innymi drogami.

Indeks dolny H. Wisner, Król i car. Rzeczpospolita i Moskwa w XVI i XVII wieku, Warszawa 1995, s. 128. Indeks dolny koniec_{H. Wisner, Król i car. Rzeczpospolita i Moskwa w XVI i XVII wieku, Warszawa 1995, s. 128.}

7. Pytanie po analizie: Czy i dlaczego wynik wojny z Rzeczpospolitą (1654‑1667) mógł wpłynąć na zmianę układu sił w tej części Europy i wzrost znaczenia jednej ze stron kosztem drugiej? 6. Uczniowie zapoznają się z tekstami z ćwiczenia 9. i wykonują znajdujące się w tym ćwiczeniu polecenia. Czytają też tekst podręcznika Wzrost potęgi i pierwsze wielkie sukcesy Rosji. Celem tej części lekcji jest przygotowanie argumentów do dyskusji:

• Dlaczego to właśnie Rosja zajęła miejsce Rzeczpospolitej jako mocarstwo regionalne?

• Co w XVII wieku zadecydowało o tym, że w kolejnym stuleciu Piotr I mógł przeprowadzić reformy całkowicie zmieniające Rosję.

Wśród argumentów powinny się znaleźć:

Do pierwszego z tematów:

• wygrana wojna z Rzeczpospolitą,

• większą władza monarchy i sprawniejszy aparat administracyjny pozwalający na lepsze i szybsze przygotowanie się do wojny i poszczególnych kampanii,

• reformy wojskowe, które zniwelowały dotychczasową przewagę wojsk Rzeczpospolitej,

• trudności wewnętrzne Rzeczpospolitej,

• rola ustroju - państwo rządzone przez monarchę o bardzo szerokich uprawnieniach lepiej radziło sobie w czasie wojen i sytuacji kryzysowych.

Drugi z tematów:

• wzmocnienie pozycji cara, który stał się za pierwszych Romanowów monarchą dysponującym władzą nad całym państwem i wszystkimi jego mieszkańcami,

• reformy wewnętrzne (wzmocnienie władzy cara w Sobornym Ułożeniu, opartej na administracji centralnej – prikazy i szlachcie).

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel podsumowuje, w krótkiej rozmowie nauczającej, dwa problemy: ekspansje turecką w Europie i przemiany jakie zaszły w Carstwie Rosyjskimi w XVII wieku. Sprawdza też, czy założone cele zostały osiągnięte. W programie rozszerzonym zwraca uwagę na przemiany, jakie zaszły w Rosji:

• ustabilizowanie się sytuacji po Wielkiej Smucie,

• umocnienie nowej dynastii na tronie,

• osłabienie wpływów Cerkwi i bojarstwa,

• reformy wojskowe,

• zwycięstwo w wojnie z Rzeczpospolitej (1654‑1667),

• oparcie rządów na aparacie centralnym – prikazach, oraz na szlachcie średniozamożnej, co oznaczało ograniczenie wpływów Dumy Bojarskiej i Soboru Ziemskiego,

• całkowite podporządkowanie się społeczeństwa rosyjskiego władzy cara, czyli osobie otaczającej opieką wszystkich poddanych, w przeciwieństwie do bojarów, czyniących jedynie zło.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenia interaktywne nr 7 i 8. Przygotuj uzasadnienia poprawnych odpowiedzi.

Materiały pomocnicze:

S. J. Stanford, Historia Imperium Osmańskiego i Republiki Tureckiej, t. 1, Warszawa 2019.

L. Bazylow, P. Wieczorkiewicz, Historia Rosji, Wrocław‑Warszawa‑Kraków 2006.

R. Pipes, Rosja carów, Warszawa 1990.

Polska – Rosja: XIV‑XVIII wiek. Materiały do nauczania historii, pod red. J. Chachaja, L. Gorizontowa, K. Koczegarowa, Lublin 2017.

Wielka historia świata, t. VII: Świat w wieku XVII, wyd. Świat Książki, Kraków 2005.

Wskazówki metodyczne:

• Uczniowie na podstawie sekcji „Film edukacyjny” przygotowują prezentację multimedialną będącą podsumowaniem lekcji.

Spis ilustracji nieopisanych:

• Ćwiczenia 8 - Ilustracja 1: Rosyjscy łucznicy z XVII wieku; domena publiczna, Wikimedia Commons.

• Ćwiczenia 8 - Ilustracja 2: Armia moskiewska; llic. edukacyjna, warriors.fandom.com.

• Ćwiczenia 8 - Ilustracja 3: Oficer pułku; lic. edukacyjna, warriors.fandom.com.

• Ćwiczenia 8 - Ilustracja 4: Rosyjska broń z XVI wieku; domena publiczna, Wikimedia Commons.

• Ćwiczenia 8 - Ilustracja 5: Zwykli łucznicy w 1674 roku. Litografia z księgi XIX wieku; domena publiczna, Wikimedia Commons.

• Ćwiczenia 8 - Ilustracja 6: Chorąży; lic. edukacyjna, warriors.fandom.com.