Nie ma potrzeby, abym rozwodził się nad potęgą tego sułtana (Sulejmana I), ponieważ cesarstwa, królestwa i inne państwa, przez niego ujarzmione, jasno okazują, że obecnie całe chrześcijaństwo powinno obawiać się, aby nie popadło nagle w jakąś wielką zgubę. Ten władca jest potężny przez dochody, przez ludzi i przez posłuszeństwo. […]

Powiedziałem, że jest potężny przez ludzi, ponieważ całe jego państwo rozdane różnym osobom, które są jakoby lennikami i wszyscy oni są obowiązani iść w pole bez żadnej zapłaty od sułtana [...]. Dlatego można łatwo uwierzyć, mając wgląd na wielkość państwa, nad którym panuje, że ma możność postawić wojska o niezliczonych żołnierzach.

Posłuszeństwo dla niego jest tak wielkie, że o większym mówić nie można: nie ma nikogo, nawet gdyby zażądał życia, kto by miał odwagę sprzeciwić się. Za pobytu mojego w Konstantynopolu podobało się Jego Ekscelencji kazać powiesić Silictara‑baszę, [...] (naczelnika kawalerii), osobę znaczną, która miała pod sobą wielką liczbę niewolników. Posłał do domu jego kilku czauszów [urzędnik sułtański] z Porty, którzy rzekli mu: „Pan postanowił, abyś został powieszony” – i bez żadnej obrony, ani przez niego, ani przez jego niewolników, bezzwłocznie poprowadzono go na śmierć. Domownicy nie czynili żadnego oporu, tylko płacząc, towarzyszyli mu na śmierć. Zaprawdę, kto rozważy to – rzecz jest największego znaczenia. [...]

A Cytat za: Poseł wenecki o Solimanie I Wspaniałym, cyt. za: Wiek XVI–XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S. B. Lenard, Warszawa 1999, s. 226-227.

Zmiany w Rosji i umocnienie się władzy carskiej

W okresie smuty władza monarchy rosyjskiego nawet pod względem formalnym przestawała być właściwie nieograniczona - wystarczy przypomnieć np. warunki, na jakie musiał się zgodzić Szujski, obejmując tron, nawet niezależnie od tego, czy warunków tych dotrzymał. Również i Michał Romanow znajdował się w dość szczególnej sytuacji: wielkie trudności, z których należało wybrnąć, zmuszały go do częstego zwoływania Soboru Ziemskiego, a poza tym przez pewien czas wysuwała się na plan pierwszy wybitna indywidualność Filareta. Za panowania Aleksego nie trzeba było już stabilizować stosunków, choć ciągle prowadzone wojny i liczne ruchy antyfeudalne przysparzały niemało kłopotów. Władza monarchy uległa znacznemu wzmocnieniu, stała się znowu nieograniczona; car wydawał ustawy, sprawował naczelne dowództwo nad wojskiem, od niego wyłącznie zależały sprawy finansowe, sądownictwo i administracja. Do 1653 r. działały jeszcze Sobory Ziemskie, później przestano je zwoływać, tak że jedyną instytucją, która mogła jeszcze wywierać jakiś wpływ na cara, była Duma Bojarska; przedkładano jej jednak sprawy coraz rzadziej, a na początku XVIII w. nastąpić miało całkowite zlikwidowanie tej instytucji. Wytworzyło się powszechne przekonanie, że wszyscy poddani cara, od książąt i bojarów do chłopstwa wszelkich kategorii, są jego sługami i niewolnikami. Odzwierciedlało się to nierzadko w pismach i suplikach do monarchy, w których nawet bojarzy utrzymywali ton bezwzględnie służalczej uległości, sami siebie nazywając „chołopami” carskimi.

C Źródło: L. Bazylow, P. Wieczorkiewicz, Historia Rosji, Wrocław-Warszawa-Kraków 2005, s. 125-126.

[tytuł carski] Bożą miłością, wielki gosudar [pan], car i wielki kniaź Aleksy Michajłowicz, całej Rusi samowładca […]

Moskowia, po zrzuceniu jarzma Tatarów, stała się od tego czasu znaczącym państwem rządzonym przez własnych książąt. I tak jak w przypadku wszystkich ludów barbarzyńskich, ich władza była tak wielka, że zawsze traktowali swoich poddanych jak niewolników, dysponując ich majątkiem i życiem jak swoim własnym. To właśnie skłoniło paszę tureckiego do stwierdzenia, że jego władca [sułtan] i car Moskwy to najbardziej nieograniczeni w swoich prawach monarchowie w Europie. Rzeczywiście, ich władza nie ma granic, ich wola jest uważana za prawo i bez względu na to, jak sprzeczna jest z prawami boskimi i ludzkimi, jest uważana za niezmienną. Tak więc rządy moskiewskie są nie tylko monarchiczne, ale nawet despotyczne lub tyrańskie, ponieważ carowie są nie tylko monarchami, ale także najwyższymi władcami i bezwarunkowymi panami życia i majątku swoich poddanych.

[…] car daje wiele władzy szlachcie, przez co jest ona jemu oddana, a poza tym pilnuje, aby lud też był carowi posłuszny. Z drugiej strony car jest miłościwym monarchą, więc wszyscy okazują mu szacunek i są wobec niego ulegli, jak poddany czy nawet niewolnik. Oprócz władzy, jaką monarcha ma nad ich własnością i nad nimi samymi, należy zauważyć, że splendor i bogactwo, którymi otaczają się carowie, napełniają dusze poddanych miłością i posłuszeństwem do władcy. […] Należy jednak zaznaczyć, że poddani carscy […] rodzą się w posłuszeństwie, które przechodzi na nich wraz z mlekiem matki.

D Źródło: Charles Carlisle, A relation of three Ambassies... in the years 1663 and 1664 London 1668, tłumaczenie P. Kroll na podstawie wydawnictwa rosyjskiego Описание Московии при реляциях гр. Карлейля [w:] Историческая библиотека № 5, 1879, s. 35-36 .

O czci Jego Wysokości lub jak Jego Wysokości zdrowie chronić.

1. Będzie ktoś miał jakimś zamiarem dopuścić się złego czynu na zdrowie Jego Wysokości i ktoś o tym złym czynie zawiadomi, i według tego zawiadomienia o złym zamiarze poddany śledztwu do pełnego wyjaśnienia sprawy, że on na Jego Cesarską Mość zamyśla i wykonać chce zły czyn: i takowy podlega karze śmierci.

2. Również jeśli będzie ktoś na władzę Jego Cesarskiej Mości, zechce Państwem Moskiewskim zawładnąć i Władcą być, i do tego swojego złego zamiaru zacznie wojsko gromadzić, lub jeśli ktoś z nieprzyjaciółmi Jego Cesarskiej Mości zacznie się przyjaźnić i pisma będzie posyłać pisma z radami kompetentnymi, i udzielać im wszelkiej pomocy, żeby tymi Cesarskimi nieprzyjaciółmi, poprzez swą łączność, Państwem Moskiewskim zawładnąć lub jakieś zło uczynić; i jeśli o tym ktoś zawiadomi i według tego zawiadomienia o złym zamiarze zostanie poddany śledztwu do pełnego wyjaśnienia sprawy, i takowy zdrajca również podlega karze śmierci.

3. A jeśli ktoś Jego Wysokości nieprzyjaciołom miasto odda zdradą, lub jeśli kto w miasta Jego Wysokości przyjmie innych państw cudzoziemców w celu zdrady, będzie poddany śledztwu do pełnego wyjaśnienia sprawy, i takowi zdrajcy również podlegają karze śmierci.

4. A jeżeli będzie kogoś zamiarem i zdradą miasto podpalić lub pałace, i w tym czasie lub po tym, podpalacz pojmany będzie, zostanie poddany śledztwu do pełnego wyjaśnienia sprawy: i sam spalony zostanie bez miłosierdzia żadnego.

5. A dobytek ziemski i dziedzictwo i życie zdrajcy przejmuje Jego Wysokość.

6. A żona i dzieci takich zdrajców, który o tej zdradzie wiedzieli: będą oni z tego powodu skazani na śmierć...

10. A będą oni poddani śledztwu do wyjaśnienia sprawy, i okaże się, że o tej zdradzie nie wiedzieli: skazani na śmierć nie zostaną, i dóbr ziemskich i dziedzictwa i życia nie będą pozbawieni...

14. A ludzi wszelkich rang, którzy zaczną powoływać się na sprawę lub słowo Jego Wysokości, a potem zaczną mówić, że mają nie sprawy i słowa Jego Wysokości, a powoływali się na Jego Mości sprawę lub słowo, należy bić lub pijackim zwyczajem – bić ich batem, i bijąc batem oddać temu, czyj to człowiek...

17. A jeżeli będzie ktoś donosił Jego Wysokości o ważnym postępku lub zdradzie, a śledztwo wykaże, iż sprawę tą wymyślił gołosłownie, to ten informator będzie poddany takiej karze, jakiej byłby poddany ten, na którego on donosił.

E Źródło: Polska – Rosja: XIV-XVIII wiek. Materiały do nauczania historii, pod red. Jacka Chachaja, Leonida Gorizontowa, Kiryła Koczegarowa, Lublin 2017, s. 259.

Dziełem soboru był kodeks praw {Sobornoje ułożenije), składający się z 25 rozdziałów traktujących o prawie państwowym, sądownictwie, prawie majątkowym i karnym. Ta kodyfikacja prawa, będąca swoistym pomnikiem prawodawstwa feudalnego, pozostała aż do 1832 r. jedynym rosyjskim kodeksem cywilnym. Kodeks został wydrukowany w nakładzie dwóch tysięcy egzemplarzy i rozesłany po całej Rosji.

Sobornoje ułożenije zostało wydane głównie w interesie szlachty,

której rola znacznie wzrosła już za panowania cara Michała. Wzmocnienie władzy centralnej miało służyć obronie przed „dołami” społecznymi i osłabieniu pozycji bojarstwa. Jeden z rozdziałów (drugi - O gosudariewoj czesti) poświęcony został w całości nieograniczonej władzy carskiej. Osoba cara otoczona była czcią niemalże boską. Za drobne uchybienia wobec jego osoby groziły surowe kary, aż do kary śmierci włącznie. Wszyscy poddani byli zobowiązani do składania przysięgi wierności, natomiast car żadnych zobowiązań (w rodzaju pacta conventa) wobec poddanych nie składał. Car wydawał ustawy, był naczelnym wodzem, do niego należały najważniejsze decyzje w sprawach finansowych, administracyjnych i sądowych w państwie. Poddani zostali zobowiązani pod groźbą kary do informowania swych zwierzchników o wszelkich „złych zamiarach” wobec władzy. Było to swego rodzaju donosicielstwo. W interesie szlachty zniesiono zupełnie wszelkie terminy, po których następowało przedawnienie zbiegostwa chłopów. Chłop został w ten sposób na całe życie przypisany do ziemi i swego pana. Za każde wystąpienie przeciw panu groziła kara śmierci.

Sobomoje ułożenije podważyło też rolę duchowieństwa przez zakaz dalszego powiększania majątków cerkiewnych. Powołano również prikaz klasztorny do sądzenia duchowieństwa w sprawach świeckich, co miało prowadzić do podporządkowania cerkwi państwu. Nowe uregulowania dotyczyły także tzw. białych słobód, czyli miejskich dzielnic należących do możnowładców lub klasztorów. Uległy one konfiskacie na rzecz cara, a wszyscy mieszkańcy przedtem wolni od podatków musieli je płacić od tej pory. Wszyscy ludzie posadzcy zostali, podobnie jak chłopi dożywotnio przypisani do swych posadów.

F Źródło: Z. Kopański, Sytuacja społeczno-polityczna i gospodarcza Rosji i Rzeczypospolitej w połowie XVII wieku, w: „Słupskie Studia Historyczne”, 4, 1995, s. 41-42.