Autor: Małgorzata Kosińska‑Pułka

Przedmiot: język polski

Temat: „Zwrotnica” – czasopismo Awangardy Krakowskiej.

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa:

Kształtowane kompetencje kluczowe:

• kompetencje cyfrowe;

• kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

• kompetencje obywatelskie;

• kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

• kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.

Cele operacyjne:

Uczeń:

• dostrzega związek między postępem cywilizacyjnym a rewolucją poetycką;

• przedstawia historię powstania i rozwoju czasopisma „Zwrotnica”;

• wyszczególnia najważniejsze założenia poteyckie Awangardy Krakowskiej;

• rekonstruuje najważniejsze postulaty zawarte w Punkcie wyjścia Tadeusza Peipera.

Strategie nauczania:

• konstruktywizm.

Metody i techniki nauczania:

• metoda poglądowa;

• rozmowa kontrolowana;

• metoda ćwiczeń przedmiotowych;

• praca z tekstem teoretycznoliterackim;

• praca z tekstem literackim.

Formy zajęć:

• praca indywidualna;

• gry i zabawy edukacyjne;

• praca w grupach;

• praca całego zespołu klasowego;

• analizowanie tekstów;

• samokształcenie.

Środki dydaktyczne:

• komputery z głośnikami i dostępem do internetu, słuchawki;

• zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

• tablica interaktywna/tablica/ kartka papieru, pisak/kreda;

• karta pracy;

• kartki z cytatami.

Przebieg zajęć

Faza wstępna

1. Uczniowie instalują model kolejki i na wyścigi zmieniają bieg pociągu, przekładając zwrotnice. Nie znają trasy przejazdu pociągiem. Opowiadają o swoich emocjach związanych z niewiedzą na temat kierunku jazdy. Ćwiczenie można też zrealizować jako działania samych uczniów, którzy łączą się w grupy, wyznaczają maszynistę i zwrotnicowych.

Nauczyciel inicjuje zabawę, grupa uczniów przemieszcza się w sali wzdłuż prostych linii, zmieniają kierunek ruchu w zależności od komendy wypowiadanej przez ucznia wcielającego się w rolę dróżnika. Uczniowie używają wyrazu zwrot/zwrotnica. Porównują swoje wrażenia z zabawy z definicją słownikową wyrazu.

2. Nauczyciel zapisuje na tablicy wyrazy: zwrot, zwracać się, zwrotnica. Uczniowie używają ich w różnych zdaniach o dowolnej treści. Porównują je ze znaczeniem wyrazu zwrotnica jako tytułu czasopisma.

3. Przedstawienie celu zajęć i podanie tematu.

Faza realizacyjna

1. Uczniowie zapoznają się ze słuchowiskiem radiowym, skupiają się na historii czasopisma „Zwrotnica”. Zapisują nazwiska poetów związanych z tym pismem i postulaty programu poetyckiego Awangardy Krakowskiej.

2. Uczniowie wyjaśniają, na czym ma polegać zdaniem poetów tworzenie nowej poezji, której estetyka będzie się opierać na nowoczesnych zdobyczach cywilizacji. Przypominają, że dzieło literackie mało być konstruktem natury intelektualnej, a nie emocjonalnej. Poeta ma za zadanie tworzenie „pięknych zdań”, stosować się do zasady minimalizmu i rygoru. Podstawowym środkiem artystycznego wyrazu jest metafora.

3. Wybrani uczniowi opracowują plakaty, na których ilustrują najważniejsze cechy poetyki Awangardy Krakowskiej, rozwijają graficznie i komentują merytorycznie:

• aprobata cywilizacji,

• wiara w moc techniki,

• negatywny stosunek do zjawisk kultury masowej,

• przekonanie o społecznym uwarunkowaniu form sztuki,

• przekonanie o społecznej roli sztuki,

• programowe przeciwstawienie kultury i natury,

• postulat sztuki intelektualnej, zorganizowanej,

• potępienie sztuki spontanicznej i emocjonalnej,

• minimalizm i rygor słowny przy maksymalizacji treści,

• kreacjonizm – odejście od realizmu, antymimetyzm,

• zestawianie odległych skojarzeń przy pomocy metafory,

• postulat wyłącznie językowej natury poezji.

W klasie powstaje wystawa plakatów. Wszyscy uczestnicy zajęć dobierają do nich cytaty.

4. Uczniowie zapoznają się z fragmentem wypowiedzi Tadeusza Peipera o znaczeniu tytułu „Zwrotnica”.

5. Uczniowie na podstawie artykułu Tadeusza Peipera wyjaśniają znaczenie tytułu czasopisma „Zwrotnica”.

6. Uczniowie interpretują tytuł artykułu Tadeusza Peipera Punkt wyjścia. Nauczyciel zapisuje na tablicy sformułowanie „punkt wyjścia”. Uczniowie dopisują do niego przenośne znaczenie jako położenia początkowego i jednocześnie jako podłoża zmiany.

7. Uczniowie gromadzą słownictwo, czyli wyrazy bliskoznaczne do wyrazów miasto, masa, maszyna, szybkość, wynalazczość, nowość.

8. Uczniowie opisują dowolne nowoczesne miasto. Do swoich wypowiedzi wybierają spośród wyrazów:

Miasto – aglomeracja, metropolia, mieścina; Masa – tłum, zbiorowisko, skupisko, społeczeństwo; Maszyna – machina, mechanizm, urządzenie, automat; Szybkość – prędkość, pęd, ruch; Wynalazczość – inwencja, wena, prekursorstwo; Nowość – aktualność, nowoczesność, współczesność.

9 Uczniowie dowodzą, że artykuł Punkt wyjścia ma charakter programowy. W swoich wypowiedziach wykorzystują cytaty z tekstu.

10. Nauczyciel przypomina myśl, że poglądy Tadeusza Peipera przedstawione w artykule Punkt wyjścia można określić jako kontrowersyjne. Uczniowie wcielają się w rolę oburzonych czytelników tego artykułu, którzy postanawiają wystosować do redakcji list. Opracowują komentarz do fragmentu. 

11. Uczniowie na podstawie tekstu formułują argumenty, które rozwijają w liście do redakcji. Zwracają uwagę na wymogi formalne listu (data, miejsce, zwrot do adresata, formy grzecznościowe, zaimki pisane wielką literą, podpis). Przy konstruowaniu argumentacji powołują się na poglądy pacyfistów, etyków na temat wojny i rozwoju techniki.

Zadanie domowe

Nauczyciel redaguje polecenie pracy domowej.

1. Zapoznaj się z fragmentem wypowiedzi Mikołaja Glińskiego i opracuj na podstawie tekstu spis pytań, które mógłbyś zadać w rozmowie z Tadeuszem Peiperem.

Mikołaj Gliński
Peiper: wszystko, o co baliście się zapytać

Jakie były losy Peiperowskiej walizki? Jaką rolę odegrała choroba psychiczna w jego życiu i twórczości? I co napisał w swoim ostatnim niepublikowanym dziele? − czyli wszystko, co chcielibyście wiedzieć o Tadeuszu Peiperze, ale boicie się zapytać.

Niemal samodzielnie przestawił tory polskiej literatury. Był twórcą najbardziej radykalnego programu przebudowania polskiego społeczeństwa oraz autorem najoryginalniejszych wierszy, jakie powstały w języku polskim w XX wieku. Spór o ich interpretację trwa do dzisiaj. Bo choć jego pomysły wywarły gigantyczny wpływ na polską poezję XX wieku, Tadeusz Peiper pozostał twórcą niezrozumianym i nieobecnym […].

Walizka Peipera i „kradzież początku”

Historia legendarnej walizki Peipera − skradzionej mu jakoby na dworcu w Wiedniu podczas drogi powrotnej do kraju − to jedna z najchętniej powtarzanych anegdot o twórcy polskiej awangardy. Wewnątrz miały się znajdować rękopisy wierszy pisanych podczas pobytu w Hiszpanii. Kradzież ta miała zaważyć na kształcie polskiej poezji awangardowej.

Jednak w przedmowie do „Poematów” (1935) Peiper wyjaśniał, że rękopis zawierający jego pierwszy tomik tak naprawdę kradziono mu dwa razy. Za pierwszym razem rękopis „całkowicie przygotowany już do drukarni” ukradziono mu w obcym kraju, w obcym mieście, w sławnej bibliotece: Skradziono mi go ze stołu, na którym zostawiłem go nieopatrznie, nie znając jeszcze dobrze literatów − tłumaczył Peiper i można się tylko domyślać, że chodziło tu o madrycką bibliotekę Ateneo, gdzie pisarz spędzał sporo czasu.

Rok później wcześniejszą wersję tego samego rękopisu skradziono Peiperowi razem z walizką na dworcu w Wiedniu. Zawartość walizki odegrała wielką rolę w historii polskiej literatury – stając się zaginionym ogniwem, skradzionym początkiem polskiej awangardy, opóźniła też publikację Peiperowskiego debiutu.

− To, co po raz pierwszy u mnie zobaczono, było już tak różne od tego wszystkiego, co robiono wokół, że wydało się tworem sztucznym, dziwolągiem. Obcość, na jaką natrafiały moje publikacje poetyckie, tłumaczy się w sporej mierze kradzieżą mojego początku − pisał.

Peiper próbował częściowo odtworzyć to, co mu ukradziono. Kiedy w 1924 ukaże się w końcu jego debiutancki tomik „A”, pojawi się też informacja, że na jego zawartość składają się wiersze pisane w latach 1914 –1924.

Zwrotnica, czyli przestawianie torów polskiej sztuki

RGLsc69QKHZxy

Ilustracja

Dwa lata po powrocie z Hiszpanii Peiper zakłada w Krakowie pismo, które polską sztukę przestawi na tory nowoczesności, wydobywając z młodopolszczyzny i anachronizmu (za jaki uznawał Peiper działalność Skamandrytów i twórców Czartaka). W „Zwrotnicy” pisali futuryści (Tytus Czyżewski, Bruno Jasieński, Aleksander Wat), formiści (August Zamoyski, Zygmunt Waliszewski), to tam ukazał się manifest konstruktywistów (z grupy Praesens, zanim ta powstała). Przez pismo przewinęła się też plejada nazwisk zagranicznych: poeci Blaise Cendrars, Tristan Tzara, Majakowski, Jesienin, Marinetti.

Mimo tej różnorodności redaktor od początku miał dość jasną wizję kierunku, w którym ma iść nowa polska sztuka − zdecydowanie najbliżej mu było do konstruktywistów. Wyraźnie też orientował polską awangardę na zachód, co po części wynikało z jego niechęci do komunizmu, który patronował części awangardowej sztuki w Europie wschodniej. Jako ilustratorów swoich książek wybierał artystów poznanych na Zachodzie.

Świat w kieszonce kamizelki... Czy Peiper przewidział Iphone'y?

RgFOSx4Q76kVF

Ilustracja

Apologeta nowoczesności i techniki, najdobitniej wyrażonych w haśle Miasto, masa, maszyna − był zwolennikiem życia i sztuki powstającej w uścisku z teraźniejszością. Tę teraźniejszość potrafił niezwykle przenikliwie diagnozować, a w swoich intuicjach wybiegać daleko w przód. W 1925 roku pisał o nieuniknionej kosmopolityzacji świata, przywołując wizję urządzenia, które do złudzenia przypomina Iphone'a:

− Ziszczanie się snów techniki zmniejsza odległości. Po odkryciu radiokinematografu będziemy mogli niemal równocześnie z mieszkańcami Paryża czy New‑Yorku przeżywać wypadki ich miast. Świat staje się powoli tak mały, że wkrótce nosić go będziemy w kieszonce kamizelki − pisał w 1925 roku.

W wielkich zjawiskach nowoczesności (umasowienie, mechanizacja) i wynalazkach techniki (jak radio czy kino) Peiper widział możliwość pozytywnej przemiany człowieka i świata. W swoim optymizmie nie zauważał zagrożeń, które ta niosła (alienacja, upolitycznienie) […].

Poeta niezrozumiały

Niezwykłe pod względem struktury, zrywające z wszelkimi poetyckimi konwencjami wiersze Peipera publikowane w latach 20. wzbudzały kontrowersje i opór czytelników. Niemal od samego początku zaczęto je też określać mianem sztucznego tworu, ilustracją teorii, „nużącą akrobatyką pojęć”, a nawet „chińszczyzną”.

W swoim debiutanckim tomiku pisał Peiper na przykład tak:

A że jesteś j jak Byłem w twej ojczyźnie
widziałem sen twej skóry na dywanie z piasku
i pieśń pod mrokiem co kapie na skóry twej emalię.
A że jesteś j jak  Gdy brzuszek twój błyśnie
krągły biały łaskotany łzą własnego blasku...
Gdy... Znam twój ród! A że jesteś jak dzie... w paję...
jak dziecko w pajęczynie, jak ciężarna wiśnia,
i że co dnia tanio oddajesz się miastu,
niech żyje twoja wódka, wódka słońc, o jaje.
I możemy mieć pewność, że nikt po polsku tak wcześniej nie pisał... Polska poezja nigdy nie była tak niezrozumiała.

Mikołaj Gliński, Peiper: wszystko, o co baliście się zapytać, [w:] www.culture.pl, dostęp w dniu 10 maja 2020.

Materiały pomocnicze

Słownik Terminów Literackich, red. Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień‑Sławińska, Janusz Sławiński, Wrocław 2002 r.

Michał Głowiński, Aleksandra Okopień‑Sławińska, Janusz Sławiński, Zarys teorii literatury, Warszawa 1975 r.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium

Uczniowie mogą wybrać zacytowaną w multimedium bazowym jedną wypowiedź Tadeusza Peipera i ułożyć do niej plan dekompozycyjny, opracować głos polemiczny lub wcielić się w rolę poety i napisać własny wiersz zgodnie z zasadami poetyki Awangardy Krakowskiej.