Autor: Anna Grabarczyk

Temat: Archaiczne formy w przysłowiach

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa:

Kształtowane kompetencje kluczowe:

• kompetencje cyfrowe;

• kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

• kompetencje obywatelskie;

• kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji.

Cele operacyjne. Uczeń:

• określa warunki, które muszą być spełnione, żeby uznać dane wypowiedzienie za przysłowie;

• wymienia przykłady archaizmów;

• wyjaśnia znaczenie wybranych archaizmów;

• tworzy schemat zawierający informacje na temat archaicznych form w przysłowiach.

Strategie nauczania:

• konstruktywizm;

• konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

• ćwiczeń przedmiotowych;

• z użyciem komputera;

• schemat.

Formy pracy:

• praca indywidualna;

• praca w parach;

• praca w grupach;

• praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

• komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

• zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

• tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Nauczyciel loguje się na platformie i udostępnia uczniom e‑materiał „Archaiczne formy w przysłowiach”. Prosi uczestników zajęć o zapoznanie się z wykładem prof. Andrzeja Markowskiego na temat przestarzałych form w przysłowiach. Poleca także wykonanie zadania 1 towarzyszącego filmowi (określa warunki, które muszą być spełnione, żeby uznać dane wypowiedzienie za przysłowie).

Faza wprowadzająca:

1. Nauczyciel wyświetla na tablicy temat lekcji oraz cele zajęć, omawiając lub ustalając razem z uczniami kryteria sukcesu.

2. Krótka rozmowa wprowadzająca w temat lekcji: nauczyciel pyta, czym jest archaizm, czy uczniowie pamiętają jego definicję. Prosi również o podanie przykładów archaizmów.

Faza realizacyjna:

1. Uczniowie przystępują do cichego czytania tekstu e‑materiału. Indywidualnie zapoznają się z treścią w sekcji „Wprowadzenie” i „Przeczytaj”. Po lekturze odpowiadają na poniższe pytania.
   - Czym jest przysłowie?
   - Jakie znasz typy archaizmów?
   - Jakie przykłady poszczególnych typów archaizmów możesz wskazać?

2. Praca z multimedium. Nauczyciel wyświetla na tablicy interaktywnej polecenie 2 z sekcji „Film” i prosi uczniów, by wykonali je w parach. Uczestnicy zajęć słuchają wykładu prof. Markowskiego na temat przestarzałych form w przysłowiach. Wybierają przykład przysłowia z archaizmem i wyjaśniają jego znaczenie oraz opisują przestarzałą formę językową. Na zakończenie pracy z tą sekcją następuje wspólne omówienie obu poleceń ze wskazaniem mocnych i słabych stron propozycji odpowiedzi.

3. Nauczyciel dzieli klasę na 4‑osobowe grupy. Każdy zespół otrzymuje zestaw słów. Zadaniem grup jest wskazanie wśród podanych wyrazów tych, które są archaizmami.
   Przykłady zestawów wyrazów do wykorzystania w pracy zespołów:
   A: kmieć, omasta, ajuści, nostryfikacja, azali, żem;
   B: smrek, azali, świekra, desygnować, zyszczy, kajet;
   C: inkaust, azali, surdut, tynf, powała, prażucha;
   D: absolutorium, mospan, sumnienie, inszy, żętyca, prolongata.

4. Uczniowie, w parach, wykonują wybrane przez nauczyciela ćwiczenia. Warto wykonać wszystkie zadania z sekcji „Sprawdź się”, jeśli starczy czasu. Nauczyciel weryfikuje poprawność wykonania zadań.

Faza podsumowująca:

1. Na zakończenie lekcji nauczyciel prosi uczniów o stworzenie schematu wraz z przykładami jako podsumowanie omawianych zagadnień. Wybrani lub chętni uczniowie wypisują swoje propozycje na tablicy. W ramach podsumowania wszyscy uczestnicy lekcji biorą udział w omówieniu zgromadzonych zapisów.

Praca domowa:

1. Podsumowaniem pracy na lekcji będzie napisanie eseju: Echa dawnej Polski w przysłowiach. Nauczyciel zadając tę pracę, powinien przypomnieć cechy eseju jako formy literackiej.

Materiały pomocnicze

• Maria Borejszo, O archaizmach leksykalnych i semantycznych w stałych związkach wyrazowych współczesnej polszczyzny (na materiale Słownika języka polskiego pod redakcją Mieczysława Szymczaka), :Poradnik Językowy” 6/1985, s. 341–349.

• Marian Kucała, Fora ze dwora. Archaizmy fleksyjne w rymach, w: „Studia Linguistica” I, 2002, „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis”, folia 6, s. 181–191.

• Agnieszka Piela, Pozorna tożsamość. Polskie tradycjonalizmy z semantycznym archaizmem, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2016.

• Elżbieta Sobol, Jerzy Bralczyk, Słownik frazeologiczny PWN z Bralczykiem, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2021.

Wskazówki metodyczne

• Materiał z sekcji multimedialnej może stanowić podsumowanie zajęć.