Dla nauczyciela

Autor: Małgorzata Kosińska‑Pułka

Przedmiot: Język polski

Temat: Opisy przyrody w Panu Tadeuszu

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

I. Kształcenie literackie i kulturowe.

1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:

1) rozumie podstawy periodyzacji literatury, sytuuje utwory literackie w poszczególnych okresach: starożytność, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm, Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, literatura wojny i okupacji, literatura lat 1945–1989 krajowa i emigracyjna, literatura po 1989 r.;

4) rozpoznaje w tekście literackim środki wyrazu artystycznego poznane w szkole podstawowej oraz środki znaczeniowe: oksymoron, peryfrazę, eufonię, hiperbolę; leksykalne, w tym frazeologizmy; składniowe: antytezę, paralelizm, wyliczenie, epiforę, elipsę; wersyfikacyjne, w tym przerzutnię; określa ich funkcje;

10) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania: świata przedstawionego (fabuły, bohaterów, akcji, wątków, motywów), narracji, sytuacji lirycznej; interpretuje je i wartościuje;

12) w interpretacji utworów literackich odwołuje się do tekstów poznanych w szkole podstawowej, w tym: trenów i pieśni Jana Kochanowskiego, bajek Ignacego Krasickiego, Dziadów cz. II oraz Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, Zemsty Aleksandra Fredry, Balladyny Juliusza Słowackiego;

III. Tworzenie wypowiedzi.

2. Mówienie i pisanie. Uczeń:

1) zgadza się z cudzymi poglądami lub polemizuje z nimi, rzeczowo uzasadniając własne zdanie;

4) zgodnie z normami formułuje pytania, odpowiedzi, oceny, redaguje informacje, uzasadnienia, komentarze, głos w dyskusji;

IV. Samokształcenie.

9. wykorzystuje multimedialne źródła informacji oraz dokonuje ich krytycznej oceny;

Kształtowane kompetencje kluczowe

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,
kompetencje w zakresie wielojęzyczności,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne. Uczeń:

zanalizuje sposób funkcjonowania motywu przyrody w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza,
rozpozna w tekście literackim środki artystycznego wyrazu i określi ich funkcję w kreowaniu obrazu świata przedstawionego,
dostrzeże idealizację i sakralizację rzeczywistości w dziele literackim.

Strategie nauczania

konstruktywizm.

Metody i techniki nauczania

metoda poglądowa;
rozmowa kontrolowana;
metoda ćwiczeń przedmiotowych;
praca z tekstem literackim.

Formy zajęć

praca indywidualna,
praca w grupach,
praca całego zespołu klasowego,
analizowanie dzieł,
samokształcenie.

Środki dydaktyczne

komputery z głośnikami i dostępem do internetu, słuchawki;
zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;
tablica interaktywna/tablica/ kartka papieru, pisak/kreda;
karta pracy.

Przebieg zajęć

Faza wprowadzająca

1. Uczniowie zapoznają się z cytatami z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, które zawierają opisy przyrody.

2. Nauczyciel wywiesza plakaty z zapisanymi fragmentami Inwokacji oraz Epilogu do Pana Tadeusza Adama Mickiewicza.

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
Tymczasem, przenoś moją duszę utęsknioną
Do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych.
1 Źródło: Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Wrocław 2012.

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie
Święty i czysty, jak pierwsze kochanie [...]
Kraje dzieciństwa, – gdzie człowiek po świecie
Biegł jak po łące, a znał tylko kwiecie
Małe i piękne.
1 Źródło: Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Wrocław 2012.

3. Uczniowie na zasadzie burzy mózgów dzielą się swoimi uwagami o tym, kto wypowiada te słowa i dlaczego.

4. Uczniowie mówią o perspektywie emigranta tęskniącego za domem, motywie małej ojczyzny, sakralizacji przestrzeni, Litwie jako arkadii, idyllicznych miejscach, pięknie natury.

5. Przedstawienie celu zajęć i podanie tematu.

Faza realizacyjna

1. Uczniowie zapoznają się z zawartymi w e‑materiałach fragmentami słuchowiska, wsłuchują się w utrwalone dźwiękiem pejzaże Pana Tadeusza Adama Mickiewicza. Nazywają typy krajobrazu przedstawionego w słuchowisku.

2. Uczniowie słuchają o atmosferze nadniemeńskiego świata: fonosfera – sad i jego opis, odgłosy ptaków, owadów, niebo i skojarzenia dźwiękowe związane z jego opisem, zjawiska atmosferyczne, wiatr, burza.

3. Uczniowie rozpoznają zmysły, do których znajdują odwołania we fragmentach Pana Tadeusza Adama Mickiewicza (wzrok, dotyk, słuch, węch, smak), a następnie łączą ich nazwy z odpowiednimi cytatami z tekstu.

A. Nareszcie księżyc srebrną pochodnię zaniecił,
Wyszedł z boru i niebo i ziemię oświecił.
I bór czernił się na kształt ogromnego gmachu,
Słońce nad nim czerwone jak pożar na dachu;

B. Już wróble skacząc, świerkać zaczęły pod strzechą;
Już trzykroć gęgnął gąsior, a za nim jak echo
Odezwały się chórem kaczki i indyki
I słychać bydła w pole idącego ryki.
Tu owiec trzoda becząc w ulice się tłoczy
I wznosi chmurę pyłu; dalej z wolna kroczy
Stado cielic tyrolskich z mosiężnymi dzwonki;
Tam konie rżące lecą ze skoszonej łąki.
Tam ozwał się nad głową ranny wiosny dzwonek,
Również głęboko w niebie schowany skowronek;

C. Tak kręcił się, że w siano jak w wodę utonął,
I spał twardo, aż zimny wiatr w oczy mu wionął.
Kilka wichrów raz po raz prześwisnęło spodem,
Jeden za drugim lecą, miecąc krople dżdżyste,
Wielkie, jasne, okrągłe, jak grady ziarniste.

D. A na oknach donice z pachnącymi ziołki,
Geranium, lewkonija, astry i fijołki.
Podróżny długo w oknie stał patrząc, dumając,
Wonnymi powiewami kwiatów oddychając.

4. Uczniowie uzasadniają stwierdzenie, że w opisach przyrody w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza została zastosowana poetycka zasada widzę i opisuję.

5. We fragmentach Pana Tadeusza Adama Mickiewicza uczniowie rozpoznają środki poetyckie zastosowane w opisach przyrody i określają ich funkcję.

6. Uczniowie analizują zabiegi antropomorfizacji i uosobienia natury w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza.

7. We fragmencie Księgi III Pana Tadeusza Adama Mickiewicza uczniowie analizują środki poetyckie zastosowane do opisu litewskich lasów. Łączą cytaty z właściwymi nazwami środków artystycznego wyrazu i opisami ich funkcji. Uzupełniają tabelę zamieszczoną w e‑materiałach.

Cytat z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza	Nazwa artystycznego wyrazu	Funkcja środka artystycznego wyrazu
orzechowe perły	metafora	podkreślenie piękna, poetyzacja i idealizacja
Jarzębiny ze świeżym pasterskim rumieńcem	antropomorfizacja	podkreślenie bliskości świata natury i człowieka, wyrażenie przekonania, że natura to żywy twór
„A przecież wokoło nich ciągnęły się lasy Litewskie! tak poważne i tak pełne krasy!”	wykrzyknienie	uwypuklenie emocji, jakie wzbudza kontakt z naturą
ożyna	prowincjonalizm/regionalizm	wyeksponowanie lokalnego charakteru, podkreślenie polskości, swojskości

8. Uczniowie nazywają różne środki językowe, przy pomocy których autor we fragmencie Księgi III Pana Tadeusza uplastycznił opis nieba. Każdy środek ilustrują cytatem z tekstu i określają jego funkcję. Tworzą tabelę do uzupełnienia.

9. We fragmencie Księgi III Pana Tadeusza Adama Mickiewicza bohaterowie toczą dyskusję na temat piękna przyrody. Uczniowie na podstawie tekstu charakteryzują ich poglądy i preferencje estetyczne. Uzupełniają tabelę.

Telimena	Hrabia	Tadeusz

Uczniowie zwracają uwagę na to, jakie elementy natury cenią rozmówcy, jakie emocje wzbudza w nich przyroda, skąd czerpią wzorce estetyczne.

Faza podsumowująca

1. Uczniowie zapoznają się z umieszczonym w e‑materiałach fragmentem wypowiedzi Jacka Lyszczyny na temat romantycznego opisu natury, a następnie wykonują dołączone do tekstu polecenia.

Jacek Lyszczyna Subiektywny realizm romantycznego opisu
Oświeceniowy schematyzm opisu oznaczał, że występowały w nim zwykle rzeczowniki pozbawione przymiotników, wskazujące i nazywające konkretne przedmioty, lecz niezawierające żadnych informacji o ich wyglądzie. [...] Romantycy podchodzili do tego zupełnie inaczej. Przede wszystkim liczyła się dla nich nie wiedza o przedmiocie, a bezpośredniość doznań zmysłowych, nie typowość, a więc cechy wspólne np. wszystkim drzewom czy kwiatom danego gatunku, ale właśnie to, co je odróżnia od wszystkich innych podobnych przedmiotów, ich indywidualność i niepowtarzalność. A żeby to uchwycić, nie wystarczała już oczywiście wiedza, ani ta erudycyjna, ani ta odwołująca się do codziennego, powszechnego doświadczenia. Ważniejsza w romantycznym opisie stawała się [...] metafora, która jest wyrazem dążenia nie do obiektywnego przedstawienia, ale uchwycenia subiektywnych, niepowtarzalnych doznań i skojarzeń. [...] Zasadą romantycznego opisu jest więc subiektywny realizm – dążenie do wiernego, dokładnego zapisu subiektywnych wrażeń, dostarczanych przez zmysły.
7 Źródło: Jacek Lyszczyna, Subiektywny realizm romantycznego opisu, [w:] tegoż, Natura, historia, egzystencja. W poszukiwaniu romantycznego uniwersum, Katowice 2011.

Zadania

A. Autor zwraca uwagę na schematyzm oświeceniowego opisu przyrody. Zachowując sens tego spostrzeżenia, podaj cztery synonimy i dwa antonimy wyrazu schematyczny.

.......................................................................................................................................................

B. Na podstawie tekstu podaj dwie cechy charakterystyczne dla romantycznego opisu przyrody.

.......................................................................................................................................................

C. Sformułuj argumenty potwierdzające przekonanie, że opis przyrody w Panu Tadeuszu cechuje subiektywny realizm.

......................................................................................................................................................

2. Uczniowie analizują zabieg idealizowania przyrody w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza. Rozwijają umieszczone w e‑materiałach sformułowania. Po wykonaniu ćwiczenia porównują swoje rozwiązania. W razie konieczności uzupełniają je.

KARTA PRACY

IDEALIZACJA PRZYRODY W PANU TADEUSZU ADAMA MICKIEWICZA

A. Udziel odpowiedzi na następujące pytania:

W jakim celu Adam Mickiewicz idealizuje przyrodę w swoim poemacie?
Które cechy przyrody eksponuje autor Pana Tadeusza?
Jakimi środkami wyrazu posłużył się autor w Panu Tadeuszu, idealizując przyrodę?

B. Każdą odpowiedź zilustruj tekstem poematu Adama Mickiewicza.

2. Chętni uczniowie zapoznają się z fragmentem wypowiedzi Czesława Miłosza i na podstawie tego tekstu formułują argumenty o niezwykłej wartości artystycznej opisów przyrody w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza.

Czesław Miłosz Ziemia Ulro
Wbrew pozorom, a także wbrew świadomym zamiarom autora, „Pan Tadeusz” jest poematem na wskroś metafizycznym, to znaczy jego przedmiotem jest rzadko dostrzegany w codziennie nas otaczającej rzeczywistości ład istnienia jako obraz (czy odbicie w lustrze) czystego Bytu. Tutaj jest sekret „ostatniego eposu w europejskiej literaturze”, bo nie same patriarchalne stosunki społeczne jego powstanie umożliwiły. „Pana Tadeusza” mógł napisać tylko poeta, który – kiedy, w 1849 roku! – powiedział do Seweryna Goszczyńskiego: „Kalendarz i brewiarz są to najważniejsze książki dla człowieka”, a więc poeta, w którym głęboko tkwiły przyzwyczajenia rytualizujące czas: rok rolniczy, rok liturgiczny. I ostatecznie tylko czas uporządkowany, nie mechanicznie, według zegarka, ale sakralnie, pozwala nam naprawdę wierzyć w istnienie rzeczy. Wschody i zachody słońca, zwykłe czynności, jak przyrządzanie kawy czy zbieranie grzybów, są więc i tym, za co bierze je czytelnik, i powierzchnią, pod którą ukrywa się wielka akceptacja, która ożywia i podtrzymuje opis. Takie też są obrazy niektórych holenderskich malarzy, bo przecież nie o wierność wobec szczegółu ani o samą harmonię kolorów w nich chodzi. „Symbolizm” jako pewna szkoła w poezji przyczynił się do sfałszowania pojęcia symbolu, gdyby nie to, rzeklibyśmy, że ogórki i arbuzy soplicowskiego sadu spełniają wszelkie warunki, aby otrzymać godność symbolów, czyli rzeczy, które zarówno są sobą w całej pełni, jak znaczą coś innego. Mickiewicz, który po skończeniu „Pana Tadeusza” obiecywał sobie, że „już pióra na fraszki nie użyje”, i który uważał ten poemat za „zboczenie”, pewnie by się z tym nie zgodził, my jednak w obronie naszej interpretacji mamy dwie przynajmniej okoliczności. Po pierwsze, „Pan Tadeusz” powstał w tym samym ciągu poezji metafizycznej i religijnej co liryki rzymskie i „Dziady” część III, tuż po tych ostatnich, „zagadka Mickiewicza” byłaby więc zaiste nie do rozwikłania, gdyby postąpił jak ktoś, kto zamyka jeden kran, a otwiera inny, podczas gdy zwykły u artystów obyczaj polega na posłuszeństwie wobec tej samej weny, przy użyciu zmiennych środków i form. Po drugie, dreptania profesorów polonistyki wokół tego poematu były dość patetyczne w swojej nieporadności i ani rusz nie udawało się im wyjaśnić, „dlaczego powinniśmy kochać »Pana Tadeusza«”, bo i rzeczywiście, skoro zatrzymać się na powierzchni, na to, żeby go kochać, nie zasługuje i jest opowieścią jak z Waltera Scotta, z dość głupawą akcją – a ponieważ ukryty jego sens ginie w przekładzie, cudzoziemcy mogą mieć słuszną pretensję, że zachwala się dzieło, które wielkie nie jest. Nie tylko cudzoziemcy zresztą. Opór polskich czytelników wobec przyziemności tego utworu prowadził do szukania „głębi” u Słowackiego, Krasińskiego, czy, jak ostatnio, u Norwida, choć nie są to poeci, którzy mogą być obok Mickiewicza postawieni.
6 Źródło: Czesław Miłosz, Ziemia Ulro, Kraków 2013 .

Zadanie domowe

Nauczyciel formułuje polecenie pracy domowej do wyboru.

1. Napisz wspomnienia z podróży, w których ukażesz swoją fascynację przyrodą.

2. Odszukaj w tekście Pana Tadeusza fragmenty, których analiza ukazuje Adama Mickiewicza jako kolorystę. Zinterpretuj je.

3. Paralelizm obrazu świata ludzi i świata przyrody. Napisz wypracowanie, w którym uzasadnisz to stwierdzenie.

4. Nie ma w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza brzydoty. Nawet to, co zaniedbane lub zniszczone, służy opisaniu piękna, które otacza mieszkańców Soplicowa. Rozważ tę opinię na podstawie tekstu poematu.

Materiały pomocnicze

Zasoby muzealne w Muzeum Pana Tadeusza we Wrocławiu

Alina Witkowska, Mickiewicz – słowo i czyn, Warszawa, 1975 r.

Czesław Miłosz, Ziemia Urlo, Kraków 1977 r.

Ekranizacja filmowa Pana Tadeusza w reżyserii Andrzeja Wajdy

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Uczniowie mogą wybrane fragmenty słuchowiska o Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza zilustrować dowolną techniką plastyczną. Po wykonaniu ilustracji mogą zorganizować w klasie ich wystawę.

Sprawdź się