Dla nauczyciela
Autor: Małgorzata Kosińska‑Pułka
Przedmiot: Język polski
Temat: Opisy przyrody w Panu Tadeuszu
Grupa docelowa:
Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy
Podstawa programowa:
Kształtowane kompetencje kluczowe
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,
kompetencje w zakresie wielojęzyczności,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.
Cele operacyjne. Uczeń:
zanalizuje sposób funkcjonowania motywu przyrody w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza,
rozpozna w tekście literackim środki artystycznego wyrazu i określi ich funkcję w kreowaniu obrazu świata przedstawionego,
dostrzeże idealizację i sakralizację rzeczywistości w dziele literackim.
Strategie nauczania
konstruktywizm.
Metody i techniki nauczania
metoda poglądowa;
rozmowa kontrolowana;
metoda ćwiczeń przedmiotowych;
praca z tekstem literackim.
Formy zajęć
praca indywidualna,
praca w grupach,
praca całego zespołu klasowego,
analizowanie dzieł,
samokształcenie.
Środki dydaktyczne
komputery z głośnikami i dostępem do internetu, słuchawki;
zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;
tablica interaktywna/tablica/ kartka papieru, pisak/kreda;
karta pracy.
Przebieg zajęć
Faza wprowadzająca
1. Uczniowie zapoznają się z cytatami z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, które zawierają opisy przyrody.
2. Nauczyciel wywiesza plakaty z zapisanymi fragmentami Inwokacji oraz Epilogu do Pana Tadeusza Adama Mickiewicza.
Pan TadeuszTymczasem, przenoś moją duszę utęsknioną
Do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych.
Pan TadeuszKraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie
Święty i czysty, jak pierwsze kochanie [...]
Kraje dzieciństwa, – gdzie człowiek po świecie
Biegł jak po łące, a znał tylko kwiecie
Małe i piękne.
3. Uczniowie na zasadzie burzy mózgów dzielą się swoimi uwagami o tym, kto wypowiada te słowa i dlaczego.
4. Uczniowie mówią o perspektywie emigranta tęskniącego za domem, motywie małej ojczyzny, sakralizacji przestrzeni, Litwie jako arkadii, idyllicznych miejscach, pięknie natury.
5. Przedstawienie celu zajęć i podanie tematu.
Faza realizacyjna
1. Uczniowie zapoznają się z zawartymi w e‑materiałach fragmentami słuchowiska, wsłuchują się w utrwalone dźwiękiem pejzaże Pana Tadeusza Adama Mickiewicza. Nazywają typy krajobrazu przedstawionego w słuchowisku.
2. Uczniowie słuchają o atmosferze nadniemeńskiego świata: fonosfera – sad i jego opis, odgłosy ptaków, owadów, niebo i skojarzenia dźwiękowe związane z jego opisem, zjawiska atmosferyczne, wiatr, burza.
3. Uczniowie rozpoznają zmysły, do których znajdują odwołania we fragmentach Pana Tadeusza Adama Mickiewicza (wzrok, dotyk, słuch, węch, smak), a następnie łączą ich nazwy z odpowiednimi cytatami z tekstu.
A. Nareszcie księżyc srebrną pochodnię zaniecił,
Wyszedł z boru i niebo i ziemię oświecił.
I bór czernił się na kształt ogromnego gmachu,
Słońce nad nim czerwone jak pożar na dachu;
B. Już wróble skacząc, świerkać zaczęły pod strzechą;
Już trzykroć gęgnął gąsior, a za nim jak echo
Odezwały się chórem kaczki i indyki
I słychać bydła w pole idącego ryki.
Tu owiec trzoda becząc w ulice się tłoczy
I wznosi chmurę pyłu; dalej z wolna kroczy
Stado cielic tyrolskich z mosiężnymi dzwonki;
Tam konie rżące lecą ze skoszonej łąki.
Tam ozwał się nad głową ranny wiosny dzwonek,
Również głęboko w niebie schowany skowronek;
C. Tak kręcił się, że w siano jak w wodę utonął,
I spał twardo, aż zimny wiatr w oczy mu wionął.
Kilka wichrów raz po raz prześwisnęło spodem,
Jeden za drugim lecą, miecąc krople dżdżyste,
Wielkie, jasne, okrągłe, jak grady ziarniste.
D. A na oknach donice z pachnącymi ziołki,
Geranium, lewkonija, astry i fijołki.
Podróżny długo w oknie stał patrząc, dumając,
Wonnymi powiewami kwiatów oddychając.
4. Uczniowie uzasadniają stwierdzenie, że w opisach przyrody w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza została zastosowana poetycka zasada widzę i opisuję.
5. We fragmentach Pana Tadeusza Adama Mickiewicza uczniowie rozpoznają środki poetyckie zastosowane w opisach przyrody i określają ich funkcję.
6. Uczniowie analizują zabiegi antropomorfizacji i uosobienia natury w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza.
7. We fragmencie Księgi III Pana Tadeusza Adama Mickiewicza uczniowie analizują środki poetyckie zastosowane do opisu litewskich lasów. Łączą cytaty z właściwymi nazwami środków artystycznego wyrazu i opisami ich funkcji. Uzupełniają tabelę zamieszczoną w e‑materiałach.
Cytat z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza | Nazwa artystycznego wyrazu | Funkcja środka artystycznego wyrazu |
---|---|---|
| metafora | podkreślenie piękna, poetyzacja i idealizacja |
| antropomorfizacja | podkreślenie bliskości świata natury i człowieka, wyrażenie przekonania, że natura to żywy twór |
„A przecież wokoło nich ciągnęły się lasy Litewskie! tak poważne i tak pełne krasy!” | wykrzyknienie | uwypuklenie emocji, jakie wzbudza kontakt z naturą |
| prowincjonalizm/regionalizm | wyeksponowanie lokalnego charakteru, podkreślenie polskości, swojskości |
8. Uczniowie nazywają różne środki językowe, przy pomocy których autor we fragmencie Księgi III Pana Tadeusza uplastycznił opis nieba. Każdy środek ilustrują cytatem z tekstu i określają jego funkcję. Tworzą tabelę do uzupełnienia.
9. We fragmencie Księgi III Pana Tadeusza Adama Mickiewicza bohaterowie toczą dyskusję na temat piękna przyrody. Uczniowie na podstawie tekstu charakteryzują ich poglądy i preferencje estetyczne. Uzupełniają tabelę.
Telimena | Hrabia | Tadeusz |
Uczniowie zwracają uwagę na to, jakie elementy natury cenią rozmówcy, jakie emocje wzbudza w nich przyroda, skąd czerpią wzorce estetyczne.
Faza podsumowująca
1. Uczniowie zapoznają się z umieszczonym w e‑materiałach fragmentem wypowiedzi Jacka Lyszczyny na temat romantycznego opisu natury, a następnie wykonują dołączone do tekstu polecenia.
Subiektywny realizm romantycznego opisuOświeceniowy schematyzm opisu oznaczał, że występowały w nim zwykle rzeczowniki pozbawione przymiotników, wskazujące i nazywające konkretne przedmioty, lecz niezawierające żadnych informacji o ich wyglądzie. [...] Romantycy podchodzili do tego zupełnie inaczej. Przede wszystkim liczyła się dla nich nie wiedza o przedmiocie, a bezpośredniość doznań zmysłowych, nie typowość, a więc cechy wspólne np. wszystkim drzewom czy kwiatom danego gatunku, ale właśnie to, co je odróżnia od wszystkich innych podobnych przedmiotów, ich indywidualność i niepowtarzalność. A żeby to uchwycić, nie wystarczała już oczywiście wiedza, ani ta erudycyjna, ani ta odwołująca się do codziennego, powszechnego doświadczenia. Ważniejsza w romantycznym opisie stawała się [...] metafora, która jest wyrazem dążenia nie do obiektywnego przedstawienia, ale uchwycenia subiektywnych, niepowtarzalnych doznań i skojarzeń. [...] Zasadą romantycznego opisu jest więc subiektywny realizm – dążenie do wiernego, dokładnego zapisu subiektywnych wrażeń, dostarczanych przez zmysły.
Zadania
A. Autor zwraca uwagę na schematyzm oświeceniowego opisu przyrody. Zachowując sens tego spostrzeżenia, podaj cztery synonimy i dwa antonimy wyrazu schematyczny.
.......................................................................................................................................................
B. Na podstawie tekstu podaj dwie cechy charakterystyczne dla romantycznego opisu przyrody.
.......................................................................................................................................................
C. Sformułuj argumenty potwierdzające przekonanie, że opis przyrody w Panu Tadeuszu cechuje subiektywny realizm.
......................................................................................................................................................
2. Uczniowie analizują zabieg idealizowania przyrody w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza. Rozwijają umieszczone w e‑materiałach sformułowania. Po wykonaniu ćwiczenia porównują swoje rozwiązania. W razie konieczności uzupełniają je.
KARTA PRACY
IDEALIZACJA PRZYRODY W PANU TADEUSZU ADAMA MICKIEWICZA
A. Udziel odpowiedzi na następujące pytania:
W jakim celu Adam Mickiewicz idealizuje przyrodę w swoim poemacie?
Które cechy przyrody eksponuje autor Pana Tadeusza?
Jakimi środkami wyrazu posłużył się autor w Panu Tadeuszu, idealizując przyrodę?
B. Każdą odpowiedź zilustruj tekstem poematu Adama Mickiewicza.
2. Chętni uczniowie zapoznają się z fragmentem wypowiedzi Czesława Miłosza i na podstawie tego tekstu formułują argumenty o niezwykłej wartości artystycznej opisów przyrody w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza.
Ziemia UlroWbrew pozorom, a także wbrew świadomym zamiarom autora, „Pan Tadeusz” jest poematem na wskroś metafizycznym, to znaczy jego przedmiotem jest rzadko dostrzegany w codziennie nas otaczającej rzeczywistości ład istnienia jako obraz (czy odbicie w lustrze) czystego Bytu. Tutaj jest sekret „ostatniego eposu w europejskiej literaturze”, bo nie same patriarchalne stosunki społeczne jego powstanie umożliwiły. „Pana Tadeusza” mógł napisać tylko poeta, który – kiedy, w 1849 roku! – powiedział do Seweryna Goszczyńskiego: „Kalendarz i brewiarz są to najważniejsze książki dla człowieka”, a więc poeta, w którym głęboko tkwiły przyzwyczajenia rytualizujące czas: rok rolniczy, rok liturgiczny. I ostatecznie tylko czas uporządkowany, nie mechanicznie, według zegarka, ale sakralnie, pozwala nam naprawdę wierzyć w istnienie rzeczy. Wschody i zachody słońca, zwykłe czynności, jak przyrządzanie kawy czy zbieranie grzybów, są więc i tym, za co bierze je czytelnik, i powierzchnią, pod którą ukrywa się wielka akceptacja, która ożywia i podtrzymuje opis. Takie też są obrazy niektórych holenderskich malarzy, bo przecież nie o wierność wobec szczegółu ani o samą harmonię kolorów w nich chodzi. „Symbolizm” jako pewna szkoła w poezji przyczynił się do sfałszowania pojęcia symbolu, gdyby nie to, rzeklibyśmy, że ogórki i arbuzy soplicowskiego sadu spełniają wszelkie warunki, aby otrzymać godność symbolów, czyli rzeczy, które zarówno są sobą w całej pełni, jak znaczą coś innego. Mickiewicz, który po skończeniu „Pana Tadeusza” obiecywał sobie, że „już pióra na fraszki nie użyje”, i który uważał ten poemat za „zboczenie”, pewnie by się z tym nie zgodził, my jednak w obronie naszej interpretacji mamy dwie przynajmniej okoliczności. Po pierwsze, „Pan Tadeusz” powstał w tym samym ciągu poezji metafizycznej i religijnej co liryki rzymskie i „Dziady” część III, tuż po tych ostatnich, „zagadka Mickiewicza” byłaby więc zaiste nie do rozwikłania, gdyby postąpił jak ktoś, kto zamyka jeden kran, a otwiera inny, podczas gdy zwykły u artystów obyczaj polega na posłuszeństwie wobec tej samej weny, przy użyciu zmiennych środków i form. Po drugie, dreptania profesorów polonistyki wokół tego poematu były dość patetyczne w swojej nieporadności i ani rusz nie udawało się im wyjaśnić, „dlaczego powinniśmy kochać »Pana Tadeusza«”, bo i rzeczywiście, skoro zatrzymać się na powierzchni, na to, żeby go kochać, nie zasługuje i jest opowieścią jak z Waltera Scotta, z dość głupawą akcją – a ponieważ ukryty jego sens ginie w przekładzie, cudzoziemcy mogą mieć słuszną pretensję, że zachwala się dzieło, które wielkie nie jest. Nie tylko cudzoziemcy zresztą. Opór polskich czytelników wobec przyziemności tego utworu prowadził do szukania „głębi” u Słowackiego, Krasińskiego, czy, jak ostatnio, u Norwida, choć nie są to poeci, którzy mogą być obok Mickiewicza postawieni.
Zadanie domowe
Nauczyciel formułuje polecenie pracy domowej do wyboru.
1. Napisz wspomnienia z podróży, w których ukażesz swoją fascynację przyrodą.
2. Odszukaj w tekście Pana Tadeusza fragmenty, których analiza ukazuje Adama Mickiewicza jako kolorystę. Zinterpretuj je.
3. Paralelizm obrazu świata ludzi i świata przyrody. Napisz wypracowanie, w którym uzasadnisz to stwierdzenie.
4. Nie ma w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza brzydoty. Nawet to, co zaniedbane lub zniszczone, służy opisaniu piękna, które otacza mieszkańców Soplicowa. Rozważ tę opinię na podstawie tekstu poematu.
Materiały pomocnicze
Zasoby muzealne w Muzeum Pana Tadeusza we Wrocławiu
Alina Witkowska, Mickiewicz – słowo i czyn, Warszawa, 1975 r.
Czesław Miłosz, Ziemia Urlo, Kraków 1977 r.
Ekranizacja filmowa Pana Tadeusza w reżyserii Andrzeja Wajdy
Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:
Uczniowie mogą wybrane fragmenty słuchowiska o Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza zilustrować dowolną techniką plastyczną. Po wykonaniu ilustracji mogą zorganizować w klasie ich wystawę.