Autor: Maria Gniłka‑Somerlik

Przedmiot: Język polski

Temat: Kazania sejmowe Piotra Skargi jako przykład renesansowej retoryki

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Kształcenie literackie i kulturowe.
1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:
4) rozpoznaje w tekście literackim środki wyrazu artystycznego poznane w szkole podstawowej oraz środki znaczeniowe: oksymoron, peryfrazę, eufonię, hiperbolę; leksykalne, w tym frazeologizmy; składniowe: antytezę, paralelizm, wyliczenie, epiforę, elipsę; wersyfikacyjne, w tym przerzutnię; określa ich funkcje;
13) porównuje utwory literackie lub ich fragmenty, dostrzega kontynuacje i nawiązania w porównywanych utworach, określa cechy wspólne i różne;
2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń:
1) przetwarza i hierarchizuje informacje z tekstów, np. publicystycznych, popularnonaukowych, naukowych;
2) analizuje strukturę tekstu: odczytuje jego sens, główną myśl, sposób prowadzenia wywodu oraz argumentację;
III. Tworzenie wypowiedzi.
1. Elementy retoryki. Uczeń:
3) rozumie i stosuje w tekstach retorycznych zasadę kompozycyjną (np. teza, argumenty, apel, pointa);
4) wyjaśnia, w jaki sposób użyte środki retoryczne (np. pytania retoryczne, wyliczenia, wykrzyknienia, paralelizmy, powtórzenia, apostrofy, przerzutnie, inwersje) oddziałują na odbiorcę;
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Kształcenie literackie i kulturowe.
2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto:
3) rozpoznaje nawiązania do tradycji biblijnej i antycznej w kulturze współczesnej;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

  • kompetencje cyfrowe;

  • kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

  • kompetencje obywatelskie;

  • kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

  • kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.

Cele operacyjne. Uczeń:

  • wyjaśnia kontekst historyczny (kontreformacyjny) Kazań sejmowych Piotra Skargi;

  • wskazuje typowe środki retoryczne stosowane przez Piotra Skargę w Kazaniach sejmowych;

  • analizuje celowość użytych środków retorycznych przez kaznodzieję w tym: paralelizmu, anafory, licznych cytatów biblijnych;

  • porównuje mowy retoryczne różnych autorów.

Strategie nauczania:

  • konstruktywizm;

  • konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

  • odwrócona klasa;

  • ćwiczeń przedmiotowych;

  • z użyciem komputera;

  • dyskusja;

  • z użyciem e‑podręcznika;

  • analiza materiału źródłowego (porównawcza).

Formy pracy:

  • praca indywidualna;

  • praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

  • komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

  • zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

  • tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji:

Przed lekcją:

Nauczyciel przed lekcją poleca uczniom przygotowanie się do realizacji tzw. odwróconej klasy. Zadaniem uczniów jest przeczytanie w domu sekcji „Wprowadzenie” i „Przeczytaj” oraz zapoznanie się z wykładem profesora Pawła Stępnia z e‑materiału.

Faza wprowadzająca:

Nauczyciel po przypomnieniu uczniom o formie lekcji, zapisuje jej temat na tablicy. Następnie poleca wspólne wykonanie poleceń: 1 i 2 do multimedium. W ten sposób sprawdza poziom przygotowania uczniów do lekcji i znajomość treści e‑materiału.

Faza realizacyjna:

  1. Nauczyciel prosi uczniów, by przyjrzeli się obrazowi Jana Matejki Kazania Skargi z 1864 roku i opisali emocjonalność, którą wyraża postawa kaznodziei. Nauczyciel pyta:

  • Czy postawa kaznodziei jest bierna, czy aktywna?

  • Czy kaznodzieja przemawia w sposób zaangażowany i po czym to można rozpoznać?

  • W jaki sposób jego postawę odbiera otoczenie widoczne na obrazie?

  • Czy, żeby przekonać słuchaczy do swojej mowy retorycznej wystarczą tylko środki retoryczne, czy potrzebne są także gesty?

  1. Po dyskusji uczniowie rozpoczynają właściwą lekcję odwróconą i dokonują analizy środków retorycznych użytych przez Piotra Skargę w Kazaniu ósmym. O szóstej chorobie Rzeczypospolitej, która jest dla grzechów jawnych i niekarności ich. Wykonują wszystkie ćwiczenia z sekcji „Sprawdź się”.

Faza podsumowująca

Nauczyciel rozdaje uczniom karty pracy z fragmentami dwóch współczesnych tekstów o charakterze retorycznym: mowy noblowskiej Olgi Tokarczuk i przemówienia Martina Luthera Kinga.

Martin Luther King Mam marzenie

(...) Mam marzenie, że pewnego dnia, na czerwonych wzgórzach Georgii, synowie byłych niewolników i synowie ich właścicieli będą mogli usiąść razem przy stole braterstwa. Mam marzenie, że pewnego dnia nawet stan Mississippi, stan upalny od gorąca niesprawiedliwości, upalny od gorąca ucisku będzie przekształcony w oazę wolności i sprawiedliwości. Mam marzenie, że czwórka moich małych dzieci będzie pewnego dnia żyła w kraju, gdzie nie będą osądzane po kolorze ich skóry ale po istocie ich osobowości

Mam dziś marzenie! Mam marzenie, że pewnego dnia w Alabamie, z jej zajadłymi rasistami, z jej gubernatorem, z którego ust sączą się słowa wprowadzania i anulowania; pewnego dnia właśnie w Alabamie mali czarni chłopcy i czarne dziewczęta będą mogli wziąć się za ręce z małymi białymi chłopcami i białymi dziewczętami jak bracia i siostry.

Mam dziś marzenie! Mam marzenie, że pewnego dnia każda dolina będzie wyniesiona, każdy szczyt i góra obniżona, szorstkie miejsca wygładzone, krzywe wyprostowane, a chwała Pana objawiona i wszyscy ludzie to razem zobaczą. To nasza nadzieja. To jest wiara, z którą wrócę na Południe.

King Źródło: Martin Luther King, Mam marzenie, Waszyngton 28 sierpnia 1963 r.
Olga Tokarczuk Czuły narrator

(...) Czy zastanawialiście się kiedyś, kim jest ten cudowny opowiadacz, który w Biblii woła wielkim głosem: »Na początku było słowo«? Który opisuje stworzenie świata, jego pierwszy dzień, kiedy chaos został oddzielony od porządku? Który śledzi serial powstawania kosmosu? Który zna myśli Boga, zna jego wątpliwości i bez drżenia ręki stawia na papierze to niebywałe zdanie: »I uznał Bóg, że to było dobre«. Kim jest to, które wie, co sądził Bóg? Wyjąwszy wszelkie wątpliwości teologiczne możemy uznać tę figurę tajemniczego i czułego narratora za cudowną i znamienną. To punkt, perspektywa, z której widzi się wszystko. Widzieć wszystko to uznać ostateczny fakt wzajemnego powiązania rzeczy istniejących w całość, nawet jeżeli te związki nie są jeszcze przez nas poznane.

Tok Źródło: Olga Tokarczuk, Czuły narrator, Sztokholm 7 grudnia 2019 r.

Uczniowie we wspólnej dyskusji zastanawiają się nad następujacymi kwestiami:

  • Co łączy powyższe teksty z Kazaniami sejmowymi Piotra Skargi?

  • Jakich środków stylistycznych użyli wszyscy mówcy?

  • Do jakiego ponadczasowego źródła kultury odwołali się mówcy i w jakim celu?

Praca domowa:

Przeczytaj fragment Kazania ósmego. O szóstej chorobie Rzeczypospolitej, która jest dla grzechów jawnych i niekarności ich autorstwa Piotra Skargi. Następnie wypełnij tabelę, za każdym razem wskazując na inny środek retoryczny.

Wskazówki:

  • Zastanów się nad metodami perswazji, jakie stosuje Piotr Skarga, ale także nad celem, któremu służą.

  • Zwróć uwagę na środki retoryczne wskazujące na to, że kaznodzieja chciałby wejść z dialog z odbioracmi.

  • Pamiętaj, że środkami retorycznymi mogą być też środki stylistyczne stosowane np. w poezji. Sprawdź, czy w poniższym fragmencie występują takie środki jak: metatafora, hiperbola, alegoria, anafora, paralelizm i inne.

  • Zwróć uwagę na to ważne elementy tekstu retorycznego: apel i pointa.

  • Przypomnij sobie definicje ze słownika w sekcji „Przeczytaj”.

1
Piotr Skarga Kazanie ósme. O szóstej chorobie Rzeczypospolitej, która jest dla grzechów jawnych i niekarności ich

Daje nam Pismo ś. znać, iż jedne są pogróżki Boskie, które się odmienić mogą, gdy ludzie pokutują, a wypraszają się z gniewu Boskiego. Jako Niniwczykowie od zapadnienia i jako Ezechijasz król od śmierci się wyprosił: choć mu powiedziano: „Rozpraw dom swój; bo już umrzesz, a żyć nie będziesz”. On się wypłakał i wymodlił, iż Pan Bóg dekret swój odmienić raczył.

Drugie są pogrożenia Pańskie, które się nie iszczą rychło, ale aż na potomstwie i synach grzeszących i ojców złych naśladujących. Takie było o potopie, które się nie ziściło, aż we sto lat i dwadzieścia. I ono o Babilońskiej niewolej, o które prosił tenże Ezechijasz Pana Boga, aby ono złupienie domu królewskiego i pobranie w niewolą synów jego nie przychodziło za czasów i dni jego, gdy mówił do Izajasza: „Już wszytko dobrze, co Pan Bóg uczyni, choć nas tak srogo pokarze i pogubi; jednak proszę, aby był pokój za dni moich, abych ja na to nie patrzył

Trzecie pogróżki są, które żadnej odmiany mieć nie mogą. Gdy widzi Pan Bóg, iż się ludzie do pokuty nie udadzą ani skłonią, tedy czyni na zgubę ich nieodmienny swój dekret. Jaki uczynił na Faraona, gdy mówił: „Ja zatwardzę serce jego, iż nie usłucha, ani prawej pokuty czynić będzie”. To jest, wiedział Pan Bóg (bo mu tę wiadomość trudno odejmować), iż wolnej wolej swojej nie miał na dobre użyć. I przeto łaskę swoją od niego oddalił, które oddalenie zatwardzenim się zowie. […]

Z jakiemiż pogróżkami posłał mię do was Pan Bóg, Przezacni Panowie moi? Jeśli mię spytacie: z pierwszymi, czy z wtórymi, czy z trzecimi? Ja odpowiem: nie wiem. To tyło wiem, iż jedna z tych trzech was nie minie. A ja wam, namilszym bratom moim, i ludowi memu, i ojczyźnie miłej mojej pierwszej życzę, aby wam Pan Bóg tak groził, jakoby wam dał pomoc do powstania i pokuty na odmianę dekretów i pogróżek swoich; abyśmy nie ginęli, ale się przestraszywszy do ubłagania gniewu Pańskiego wszytko serce i myśli obrócili.

4 Źródło: Piotr Skarga, Kazanie ósme. O szóstej chorobie Rzeczypospolitej, która jest dla grzechów jawnych i niekarności ich, [w:] tegoż, Kazania sejmowe, oprac. M. Korolka, J. Tazbir, Wrocław 1984, s. 204–206.
R6GtNHULno5py
Nazwa środka retorycznego. Przykład z Kazania ósmego. Funkcja środka retorycznego w Kazaniu ósmym. (Uzupełnij). (Uzupełnij). (Uzupełnij). (Uzupełnij). (Uzupełnij). (Uzupełnij). (Uzupełnij). (Uzupełnij). (Uzupełnij). (Uzupełnij). (Uzupełnij). (Uzupełnij). (Uzupełnij). (Uzupełnij). (Uzupełnij).

Materiały pomocnicze:

Jakub Zdzisław Lichański, Retoryka. Od renesansu do współczesności. Tradycja i innowacja, Warszawa 2009.

Piotr Skarga. Na historycznej wokandzie, film dokumentalny dostępny na portalu Ninateka.

Wskazówki metodyczne:

Uczniowie mogą wykorzystać multimedium bazowe także do omawiania twórczości retorycznej Andrzeja Frycza Modrzewskiego.