Dla nauczyciela

Autor: Maria Gniłka‑Somerlik

Przedmiot: Język polski

Temat: Higiena jest, ale dla ludzi bogatych – miejsca i środowiska wykluczenia w Ludziach bezdomnych Stefana Żeromskiego

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa:

Treści nauczania – wymagania szczegółowe
Zakres podstawowy
I. Kształcenie literackie i kulturowe.
1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:
1) rozumie podstawy periodyzacji literatury, sytuuje utwory literackie w poszczególnych okresach: starożytność, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm, Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, literatura wojny i okupacji, literatura lat 1945–1989 krajowa i emigracyjna, literatura po 1989 r.;
2) rozpoznaje konwencje literackie i określa ich cechy w utworach (fantastyczną, symboliczną, mimetyczną, realistyczną, naturalistyczną, groteskową);
9) rozpoznaje tematykę i problematykę poznanych tekstów oraz jej związek z programami epoki literackiej, zjawiskami społecznymi, historycznymi, egzystencjalnymi i estetycznymi; poddaje ją refleksji;
10) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania: świata przedstawionego (fabuły, bohaterów, akcji, wątków, motywów), narracji, sytuacji lirycznej; interpretuje je i wartościuje;
13) porównuje utwory literackie lub ich fragmenty, dostrzega kontynuacje i nawiązania w porównywanych utworach, określa cechy wspólne i różne;
14) przedstawia propozycję interpretacji utworu, wskazuje w tekście miejsca, które mogą stanowić argumenty na poparcie jego propozycji interpretacyjnej;
15) wykorzystuje w interpretacji utworów literackich potrzebne konteksty, szczególnie kontekst historycznoliteracki, historyczny, polityczny, kulturowy, filozoficzny, biograficzny, mitologiczny, biblijny, egzystencjalny;
II. Kształcenie językowe.
1. Gramatyka języka polskiego. Uczeń:
1) wykorzystuje wiedzę z dziedziny fleksji, słowotwórstwa, frazeologii i składni w analizie i interpretacji tekstów oraz tworzeniu własnych wypowiedzi;
3. Komunikacja językowa i kultura języka. Uczeń:
9) stosuje zasady etykiety językowej w wypowiedziach ustnych i pisemnych odpowiednie do sytuacji;
4. Ortografia i interpunkcja. Uczeń:
1) stosuje zasady ortografii i interpunkcji, w tym szczególnie: pisowni wielką i małą literą, pisowni łącznej i rozłącznej partykuły nie oraz partykuły -bym, -byś, -by z różnymi częściami mowy; pisowni zakończeń -ji, -ii, -i ; zapisu przedrostków roz-, bez-, wes-, wz-, ws-; pisowni przyimków złożonych; pisowni nosówek ( a, ę ) oraz połączeń om, on, em, en; pisowni skrótów i skrótowców;
III. Tworzenie wypowiedzi.
1. Elementy retoryki. Uczeń:
4) wyjaśnia, w jaki sposób użyte środki retoryczne (np. pytania retoryczne, wyliczenia, wykrzyknienia, paralelizmy, powtórzenia, apostrofy, przerzutnie, inwersje) oddziałują na odbiorcę;
2. Mówienie i pisanie. Uczeń:
4) zgodnie z normami formułuje pytania, odpowiedzi, oceny, redaguje informacje, uzasadnienia, komentarze, głos w dyskusji;
IV. Samokształcenie.
2) porządkuje informacje w problemowe całości poprzez ich wartościowanie; syntetyzuje poznawane treści wokół problemu, tematu, zagadnienia oraz wykorzystuje je w swoich wypowiedziach;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

  • kompetencje cyfrowe;

  • kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

  • kompetencje obywatelskie;

  • kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

  • kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.

Cele operacyjne. Uczeń:

  • wyjaśnia, na czym polega wyjątkowość twórczości Stefana Żeromskiego na tle epoki;

  • wskazuje naturalistyczne cechy powieści Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego;

  • na podstawie fragmentów Ludzi bezdomnych opisuje elementy świata przedstawionego oraz zależności między nimi, które składają się na dramat najniższych klas społecznych;

  • analizuje środki wyrazu, którymi posłużył się Stefan Żeromski w opisie warunków życia osób wykluczonych.

Strategie nauczania:

  • konstruktywizm;

  • konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

  • ćwiczeń przedmiotowych;

  • z użyciem komputera;

  • dyskusja;

  • burza mózgów.

Formy pracy:

  • praca indywidualna;

  • praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

  • komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

  • zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

  • tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przed lekcją

Nauczyciel uprzedza uczniów o konieczności przeczytania powieści Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego.

Faza wprowadzająca

Nauczyciel pyta uczniów o pojęcie biedy.

  • Jak rozumiane jest pojęcie biedy i po czym można ją rozpoznać?

  • Co to są grupy wykluczone?

  • Kogo można dziś nazwać współczesnym Judymem?

Tutaj można wymienić np. Janinę Ochojską, ale także organizacje, jak np. Szlachetna Paczka, czy Caritas. Nauczyciel może przedstawić przygotowany przez Szlachetną Paczkę Raport o biedzie, zamieszczony pod linkiem:

https://www.szlachetnapaczka.pl/raport-o-biedzie/

Uczniowie znający treść powieści, mogą dokonać zestawienia raportu z elementami świata przedstawionego w Ludziach bezdomnych. W podsumowaniu tej części nauczyciel może prosić uczniów o refleksję na temat zmian, które zaszły od czasów Żeromskiego.

Nauczyciel przedstawia cele lekcji, „Wprowadzenie” i zapisuje temat na tablicy.

Faza realizacyjna

  1. W pierwszej części fazy realizacyjnej lekcji zadaniem uczniów jest rozpoznanie kontekstu powstania powieści Ludzie bezdomni. Na podstawie treści sekcji „Przeczytaj” dowiadują się, że zaangażowana twórczość Stefana Żeromskiego była wyjątkowa na tle epoki Młodej Polski. Nauczyciel podkreśla, że doświadczony biedą pisarz rozumiał problemy grup społecznie wykluczonych. W tej części lekcji uczniowie utrwalają wiedzę na temat naturalizmu. W tym celu mogą skorzystać z innych e‑materiałów dotyczących tego nurtu. Ponadto wykonują ćwiczenia: 1., 2. z sekcji „Sprawdź się”.

  2. Praca z multimedium. Uczniowie wysłuchują fragmentu powieści (sekcja „Audiobook”), by potem dokonać analizy sposobów opisu nędzy i warunków, w jakich funkcjonują najniższe klasy społeczne. Wykonują polecenia
    do multimedium oraz ćwiczenia: 3., 4., 6. i 7. z sekcji „Sprawdź się”.

  3. Po ogólnoklasowej analizie fragmentów powieści, nauczyciel przeprowadza z uczniami rozmowę na temat funkcji użytych środków:

  • Jakim celom służą te naturalistyczne opisy?

  • Jakie emocje wzbudzają w czytelniku?

  1. Zadaniem uczniów jest także porównanie opisów powieściowych z obrazami przedstawiającymi biedę. W tym celu wykonują 5. polecenie do multimedium. Uczniowie dzięki tej pracy mogą zaobserwować różnicę między obrazowaniem realistycznym a naturalistycznym.

  2. W ostatniej części fazy realizacyjnej uczniowie skupiają swoją uwagę na reakcjach wyższych klas na nędzę grup wykluczonych. W tym celu analizują fragmenty powieści w ćwiczeniu 5 (w sekcji „Sprawdź się”.) W podsumowaniu nauczyciel może powrócić do pytania o emocje, które – tym razem – wzbudzają opisy tych reakcji. Może poprosić uczniów o dokonanie porównania funkcji opisów na zasadzie giełdy pomysłów, przykładowo:

Naturalistyczne opisy nędzy i cierpienia fizycznego wzbudzają:

  • smutek,

  • przerażenie,

  • poczucie niesprawiedliwości,

  • zawstydzenie.

Obojętne lub wyrachowane postawy ludzi bogatych wzbudzają:

  • złość,

  • bezradność,

  • niechęć,

  • chęć odwetu.

Faza podsumowująca

W fazie podsumowującej lekcji nauczyciel powraca do socjologicznie rozumianego pojęcia biedy. Może podkreślić niejednoznaczność świata, przez co ocena ludzi żyjących w biedzie jest niepotrzebna. Może posłużyć się cytatem wypowiedzi Janiny Ochojskiej:

Janina Ochojska Świat według Janki

Czasami stawia się pytanie, czy jeśli ktoś ukradł, bo był głodny, powinien być ukarany. Niezależnie od tego, jak sobie na to pytanie odpowiemy, wszyscy jakoś wyczuwamy, że głód może skłaniać ludzi do łamania norm społecznych, do sięgania po cudzą własność. Uważam, że chroniąc ludzi przed głodem, przykładamy rękę do tego, żeby akty desperacji zdarzały się rzadziej.

Ochojska Źródło: Janina Ochojska, Świat według Janki, Kraków 2015, s. 219.

Po prezentacji cytatu, nauczyciel pyta o granice etyczne, o dostosowanie się człowieka do norm społecznych. Pytania mogą dotyczyć także działań podejmowanych przez dobrze prosperujące grupy społeczne w ramach walki z ubóstwem. Rozmowa z uczniami powinna objąć porównanie z postawą powieściowego Judyma.

Praca domowa:

Zastanów się, czy obraz i problemy ludzi wykluczonych, ukazany przez Stefana Żeromskiego w Ludziach bezdomnych, jest wciąż aktualny. Uzasadnij swoją odpowiedź, formułując dwa argumenty.

Materiały dodatkowe:

  • Doktor Judym, reż. Włodzimierz Haupe, 1975 roku.

  • Artur Hutnikiewicz, Stefan Żeromski, Warszawa 1967.

Wskazówki metodyczne

  • Uczniowie mogą wykorzystać multimedium „Audiobook” do przygotowania się
    do lekcji powtórkowej.

Sprawdź się