Autor: Małgorzata Kosińska‑Pułka

Przedmiot: język polski

Temat: Oto bohaterowie tragedii. Losy powstańców warszawskich w Kanale Andrzeja Wajdy

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa:

Kształtowane kompetencje kluczowe

• kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

• kompetencje w zakresie wielojęzyczności,

• kompetencje cyfrowe,

• kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej,

• kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne. Uczeń:

• analizuje środki filmowe i sposób ich wykorzystania w budowaniu obrazu powstania warszawskiego;

• interpretuje symbole i motywy wykorzystane w filmie Kanał;

• ocenia postępowanie bohaterów Kanału i konsekwencje ich zachowania;

• rozpoznaje, na czym polega heroizacja i deheroizacja w ukazywaniu losów powstańców.

Strategie nauczania

• konstruktywizm.

Metody i techniki nauczania

• metoda poglądowa;

• rozmowa kontrolowana;

• metoda ćwiczeń przedmiotowych;

• praca z tekstem literackim;

• analiza filmu.

Formy zajęć

• praca indywidualna;

• praca w grupach;

• praca całego zespołu klasowego;

• analizowanie tekstu kultury;

• samokształcenie.

Środki dydaktyczne

• komputery z głośnikami i dostępem do internetu, słuchawki;

• zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

• tablica interaktywna/tablica/ kartka papieru, pisak/kreda;

• telefony z dostępem do internetu;

• karta pracy;

• kadry z filmu.

Przebieg zajęć

Faza wprowadzająca:

1. Wskazana przez nauczyciela para uczniów z wyprzedzeniem opracowuje krótkie wystąpienie o deheroizacji jako sposobie ukazywania tragizmu bohaterów literackich. Wygłaszają je na forum klasy.

2. Uczniowie oglądają wybrane fotosy z kadrami z filmu Kanał w reżyserii Andrzeja Wajdy (korzystają przy tym z telefonów z dostępem do internetu). Na podstawie zgromadzonych informacji wymieniają się spostrzeżeniami o polskiej szkole filmowej.

3. Nauczyciel przypomina uczniom wybrane sceny z filmu, odtwarza je ponownie w klasie.

4. Przedstawienie celu zajęć i podanie tematu.

Faza realizacyjna:

1. Nauczyciel zapisuje pytania na tablicy:

• Na czym polega związek filmu Andrzeja Wajdy z grecką tragedią?

• Jaką funkcję pełni głos z offu?

• Co zapowiada ten mężczyzna?

• Kim jest?

• Kogo przypomina?

Uczniowie w parach analizują powiązanie fabuły filmu z grecką tragedią i z tragizmem jako kategorią estetyczną. Swoje spostrzeżenia omawiają na forum klasy. Wymieniają się uwagami.

2. Nauczyciel zadaje pytanie: Dlaczego przejście kanałami naznaczone jest piętnem ironii tragicznej?

3. Uczniowie zapoznają się z audiobookiem. Wyjaśniają, na czym polegało odcięcie się przez Wajdę w Kanale od estetyki socrealizmu.

4. Nauczyciel omawia z uczniami wpływ kina światowego na dzieło polskiego reżysera (ekspresjonizm, film noir). Rozmawia z uczniami o rozpoznanych symbolach mitologicznych i biblijnych.

5. Uczniowie ustalają, jaki wizerunek powstańców zbudował reżyser, wykorzystując symbole i motywy kultury europejskiej.

6. Uczniowie samodzielnie wykonują zamieszczone w e‑materiałach ćwiczenia interaktywne, które ułatwiają analizę i interpretację wyreżyserowanego przez Andrzeja Wajdę filmu Kanał:

• na osi czasu zapisują w kolejności chronologicznej wydarzenia ukazane w filmie;

• wybierają zdania, które zawierają charakterystykę postaci Michała (Ogromnego) zgodną z przesłaniem całego filmu.

7. Uczniowie uzupełniają mapę myśli dotyczącą Halinki i Stokrotki. Podają funkcję bohaterek w kompanii, ich cechy i przykłady zachowań świadczących o tych cechach.

8. Nauczyciel przypomina uczniom, że Andrzej Wajda swoim filmem ustanowił kanon deheroizującego przedstawiania II wojny światowej, kontynuowany m.in. przez Mirona Białoszewskiego w jego Pamiętniku z powstania warszawskiego (1970). Uczniowie podają przykłady postępowania bohaterów świadczące o zastosowaniu w filmie deheroizacji.

9. Uczniowie zapoznają się z umieszczonym w e‑materiałach fragmentem opowiadania Jerzego Stefana Stawińskiego Kanał i wyjaśniają, na czym polega tragizm Zadry. Redagują krótką notatkę.

Faza podsumowująca:

1. Uczniowie samodzielnie odpowiadają na pytanie, na czym polega kolizja wartości tragicznych w postępowaniu i decyzjach powstańców. Formułują argumenty. Wymieniają się uwagami.

2. Uczniowie rozpoznają symbolikę sceny, w której Stokrotka dociera z rannym Korabem do zakratowanego ujścia kanału. Mówią o sposobie kreacji i funkcji zastosowanego zabiegu. Oceniają wartość artystyczną omawianej sceny.

3. Nauczyciel dzieli klasę na dwa zespoły i każdej przydziela polecenie, wymagające analizy wybranych środków filmowych ukazujących tragizm powstańców warszawskich.

Grupa 1. Analizuje w filmie kolorystykę i operowanie światłem, kontrast ciemności i światła. Uczniowie ustalają wnioski:

– film czarno‑biały;

– opozycja ciemności i światła (pożar na ulicach Warszawy, światło latarki w kanałach);

– negatywne skojarzenia z ciemnością (upadek wartości, zło, śmierć, rozpacz).

Grupa 2. Analizuje symbole filmowe. Uczniowie ustalają wnioski:

– nawiązania do męczeństwa Chrystusa, krzyż za plecami powstańców;

– nawiązanie do tradycji romantycznego bohaterstwa, biała koszula Jacka z kołnierzykiem Słowackiego;

– nawiązanie do tradycji piety, dziewczyna podtrzymująca rannego.

Zadanie domowe

Nauczyciel na podstawie e‑materiałów formułuje polecenie pracy domowej.

1. Czy Kanał Andrzeja Wajdy pokazuje poświęcenie powstańców warszawskich jako bezsensowne? Odpowiedz w formie rozprawki liczącej co najmniej 250 słów. Swoje argumenty poprzyj przykładami z fabuły filmu.

2. Opracuj konspekt referatu na temat Topos labiryntu i jego funkcje w dziełach literackich i z innych dziedzin sztuki.

Materiały pomocnicze

Maria Osowska, Etos rycerski i jego odmiany, Warszawa 2000

Jacek Bocheński, Patriotyzm Męstwo Prawość żołnierska Komorów 2009

Inscenizacja Nocy listopadowej Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Andrzeja Wajdy

Adaptacja filmowa powieści Jerzego Andrzejewskiego Popiół i diament w reżyserii Andrzeja Wajdy

Wskazówki metodyczne do wykorzystania multimedium bazowego

Uczniowie mogą wysłuchać nagranie przed lekcją.