Autor: Anna Grabarczyk

Temat: Przemiany w deklinacji polskiej. Zaimek

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa:

Kształtowane kompetencje kluczowe:

• kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

• kompetencje w zakresie wielojęzyczności;

• kompetencje cyfrowe;

• kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

• kompetencje obywatelskie;

• kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.

Cele lekcji. Uczeń:

• omawia, czym jest zaimek;

• analizuje użycie zaimków nieokreślonych w wierszu Wisławy Szymborskiej;

• wyjaśnia, z czego wynikają błędy w użyciu zaimków osobowych zakończonych na -ń;

• zaznacza zaimki w przytoczonym fragmencie tekstu.

Strategie nauczania:

• konstruktywizm;

• konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

• z użyciem e‑podręcznika;

• ćwiczeń przedmiotowych;

• z użyciem komputera.

Formy pracy:

• praca indywidualna;

• praca w parach;

• praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

• komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

• zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

• tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Faza wprowadzająca:

1. Nauczyciel udostępnia uczniom e‑materiały i wprowadza ich w temat lekcji. Uczniowie zapoznają się z informacjami z sekcji „Wprowadzenie” dotyczącymi tego, czym jest zaimek.

2. Nauczyciel wraz uczniami ustala cele zajęć i kryteria sukcesu.

Faza realizacyjna:

1. Chętny uczeń na głos odczytuje treści sekcji „Przeczytaj”. Jeśli jakieś informacje są dla uczniów zbyt trudne, mogą poprosić nauczyciela o wyjaśnienie.

2. Nauczyciel opowiada uczniom o tym, czym są zaimki nieokreślone. Proponuje uczniom przyjrzenie się (na podstawie tekstu literackiego) właśnie takim zaimkom i dyskusję na pytania zawarte w przytoczonym materiale.
   „Zaimki zwane w gramatykach polskich „nieokreślonymi” pełnią specjalną funkcję w naszych codziennych wypowiedziach. Pozwalają bowiem nadawcy wyróżnić obiekty, których nie może lub nie chce on bliżej zidentyfikować. [...]
   Wisława Szymborska często stosuje w swoich wierszach wymienione rodzaje zaimków, wydobywając ich różnorodne konotacje znaczeniowe i funkcje komunikacyjne, których wartość umyka nie tylko zwykłym użytkownikom języka, ale i lingwistom [...].
   Jacyś ludzie w ucieczce przed jakimiś ludźmi.
   W jakimś kraju pod słońcem i niektórymi chmurami
   zostawiają za sobą jakieś swoje wszystko.
   Obsiane pola, jakieś kury, psy,
   lusterka, w których nagle przegląda się ogień.
   [...]
   (Wisława Szymborska, Jacyś ludzie, [w:] Widok z ziarnkiem piasku, Kraków: Wydawnictwo a5, 1996. 175)
   Nagromadzenie zaimków w cytowanym wierszu wskazuje na intencję, którą można wyrazić pytaniem: Jakie znaczenie chcemy przekazać, mówiąc jacyś ludzie? Czy zawsze używamy zaimków „nieokreślonych” dlatego, że patrzymy z oddali i mamy kłopot z precyzyjną identyfikacją obiektów? A może raczej po to, by zbudować dystans między nami a innymi ludźmi – takimi samymi jak my, żyjącymi pod tym samym słońcem i niektórymi z przepływających nad nami chmur, hodujących dobrze nam znane gatunki zwierząt (kury) i trzymających psy (zapewne z takich samych powodów, z jakich my to robimy)”.
   Nauczyciel dyskutuje z uczniami na temat pytań postawionych w artykule. Po zakończonej dyskusji odczytuje dalszą część artykułu sprawdzając, czy odpowiedzi uczniów pokrywały się z przemyśleniami autorki tekstu.
   „Operując frazą z zaimkiem jakieś/jacyś, który wprowadza napięcie pomiędzy bliskością a oddaleniem podmiotu mówiącego wobec przedmiotu jego obserwacji, poetka nie tyle oddaje nieokreśloność obiektów z punktu widzenia obserwatora, ile raczej jego stan emocjonalny. Perspektywa bliskości wynika z empatii wobec bliźnich (czyli ludzi „bliskich”), a druga, implikowana przez frazę jacyś ludzie i tym podobne – z bezradności wobec ich dramatu, rozgrywającego się przed oczyma obserwatora, ale w „bezpiecznej” od niego odległości. To m.in. dzięki telewizji następuje takie skrócenie perspektywy oglądu [...]. Zaimki niekreślone w wierszu Jacyś ludzie są jak gdyby substytutami telewizyjnego ekranu, który przybliża grozę, nie oszczędzając widzom makabrycznych szczegółów: zmusza ich niejako do współodczuwania, a jednocześnie wzmaga poczucie bezradności i winy. Niejako w samoobronie przed zaangażowaniem i wyrzutami sumienia obserwator stara się zachować emocjonalny dystans, którego wykładnikiem są frazy z zaimkami nieokreślonymi. Ich systemową funkcją – przypomnijmy – jest m.in. wyróżnienie obiektów, których mówiący nie chce bliżej identyfikować. Sytuacja opisana w wierszu stanowi zatem ramę interpretacyjną, która do ogólnego sensu słów jakiś, czyjeś itp. dodaje całą gamę pragmatycznych konotacji. To, co obserwator widzi i potrafi sobie wyobrazić, jest ukazywane z bliska, sprawia nawet wrażenie, że widz jest uczestnikiem opisywanej sytuacji. Użycie w tych deskrypcjach zaimka nieokreślonego, sugerującego oddalenie, kłóci się niejako z perspektywą zbliżenia”.
   Irena Szczepankowska, O semantyce zaimków, Uniwersytet w Białymstoku

3. Uczniowie w parach wykonują polecenia z sekcji „Audiobook”. Wybrane osoby z każdej pary referują wyniki pracy, pozostali uczniowie i nauczyciel komentują.

Faza podsumowująca:

1. Uczniowie w ramach podsumowania wiadomości z lekcji wspólnie w klasie wykonują ćwiczenia od 1 do 6 z sekcji „Sprawdź się”.

2. Nauczyciel ponownie wyświetla na tablicy temat lekcji zawarty w sekcji „Wprowadzenie” i inicjuje krótką rozmowę na temat kryteriów sukcesu. Czego się uczniowie nauczyli?

Praca domowa:

1. Uczniowie indywidualnie wykonują ćwiczenia 7 i 8 z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

• Wierzbicka‑Piotrowska Elżbieta, Polskie zaimki nieokreślone: wybrane zagadnienia semantyczne, syntaktyczne i pragmatyczne, Warszawa: wyd. Wydziału Polonistyki UW, 2011.

• Andrejewicz Urszula, Polskie zaimki rzeczowne w ujęciu gramatycznym, Białystok: Wydawnictwo UwB, 2001.

Wskazówki metodyczne

• Uczniowie mogą przed lekcją zapoznać się z multimedium z sekcji „Audiobook”, aby aktywnie uczestniczyć w zajęciach i pogłębiać swoją wiedzę.