Autor: Marcin Sawicki

Temat: Kozacy i pierwsze powstania kozackie

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum

Podstawa programowa:

Kształtowane kompetencje kluczowe:

• kompetencje obywatelskie;

• kompetencje cyfrowe;

• kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

• kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji.

Cele operacyjne:

Uczeń:

• wskazuje przyczyny zaciekłych sporów Kozaków z Rzeczpospolitą, Turcją, chanatem krymskim oraz wewnętrznych sporów kozackich;

• proponuje możliwe rozwiązania sporu Rzeczypospolitej z Kozakami;

• dostrzega wady i zalety zaproponowanych przez siebie rozwiązań;

• rozstrzyga, czy można było uniknąć zatargów pomiędzy Rzeczpospolitą a Zaporożcami.

Strategie nauczania:

• konstruktywizm;

• lekcja odwrócona.

Metody i techniki nauczania:

• drzewo decyzyjne

• rozmowa nauczająca z wykorzystaniem multimedium.

Formy pracy:

• praca indywidualna;

• praca w grupach;

• praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

• komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

• zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

• tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

Uczniowie powinni przed lekcją zapoznać się z blokiem tekstowym. Nauczyciel dzieli zespół klasowy na przedstawicieli Kozaków oraz posłów na Sejm Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Przed lekcją uczniowie powinni przygotować elementy stroju nawiązujące do tradycji kozackiej lub szlacheckiej.

Faza wstępna:

1. Nauczyciel podaje temat i cel lekcji, ustala z uczniami kryteria sukcesu.

2. Krótkie wprowadzenie do tematu lekcji w formie rozmowy nauczającej: wybrany uczeń wskazuje na mapie Zaporoże i odpowiada na pytania: Dlaczego ten obszar nazywano Dzikimi Polami? Kim byli Kozacy? Czym się zajmowali? Dlaczego Kozacy tworzyli społeczeństwo zmilitaryzowane?

Faza realizacyjna:

1. Praca z multimedium. Nauczyciel odtwarza uczniom animację. Wcześniej poleca, aby uczniowie wynotowywali najistotniejsze według nich informacje.

2. Na podstawie multimedium uczniowie odpowiadają indywidualnie na pytania: Dlaczego Kozaków nazywano „piratami stepów”? Jakie kłopoty Rzeczypospolitej sprawiały kozackie „chadzki”? Nauczyciel poleca jednej osobie, aby przedstawiła swoje odpowiedzi. Pozostali uczniowie mogą dopowiadać ważne według nich informacje. Nauczyciel w razie konieczności uzupełnia odpowiedź oraz udziela informacji zwrotnej.

3. Praca z drzewem decyzyjnym. Uczniowie dzielą się na dwie grupy. Pierwsza reprezentuje szlacheckich posłów na Sejm, druga – Kozaków obradujących w kole. Zadaniem obu grup jest sformułowanie propozycji rozwiązania sporu Rzeczypospolitej z Kozakami. „Grupa szlachecka” powinna działać zgodnie z instrukcjami sejmikowymi, które zawierają pewne wskazówki i wytyczne dla posłów:

• z wyjątkiem Kozaków rejestrowych należy tę ludność traktować jak chłopów pańszczyźnianych;

• Kozacy powinni powstrzymać się od samowolnych wypraw łupieskich przeciw Tatarom i Turcji, gdyż w ten sposób prowokują konflikty zbrojne z tymi państwami;

• jedynymi instytucjami uprawnionymi w Rzeczypospolitej do prowadzenia polityki zagranicznej są Sejm, król i ministrowie;

• religią uprzywilejowaną w Rzeczypospolitej jest rzymski katolicyzm, Kozacy więc mają obowiązek uznawać autorytet papieża;

• Kozakom zakazuje się podburzania chłopów przeciwko państwu.

Natomiast „grupa Kozaków” dysponuje poniższym zbiorem wartości i zasad, których powinna się trzymać:

• Kozacy to ludzie wolni, nieznoszący żadnego ucisku;

• Kozacy to ludzie rycerscy, broniący Rzeczypospolitej przed Tatarami i Turcją. Z tej racji należą się Kozakom prawa równe szlachcie;

• za obronę Rzeczypospolitej Kozakom należy się godziwe wynagrodzenie i wpisanie wszystkich do rejestru – spisu Kozaków otrzymujących od Rzeczypospolitej żołd;

• jednocześnie Kozacy stają w obronie uciśnionych chłopów, nadmiernie obciążonych pańszczyzną;

• tak samo my, Kozacy, nie godzimy się na prześladowania świętej wiary prawosławnej.

Nauczyciel określa czas na przygotowanie wystąpień i przypomina zasady dobrej dyskusji.

4. Dyskusja pomiędzy grupami Kozaków i posłów. Jeden z uczniów może w czasie dyskusji notować poszczególne argumenty stron na tablicy.

5. Uczniowie wychodzą z ról i przedstawiają wnioski z dyskusji. Uczniowie powinni rozważyć możliwości pokojowego rozwiązania sporu polsko‑kozackiego.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel prosi wybraną uczennicę lub ucznia o podsumowanie zajęć w najważniejszych punktach. W razie potrzeby uzupełnia informacje.

2. Nauczyciel rozdaje uczniom ankietę ewaluacyjną z oceną lekcji, pracy własnej oraz pracy klasy.

Praca domowa:

1. Napisz streszczenie tekstu zawartego w sekcji „Przeczytaj”.

Materiały pomocnicze:

M. Markiewicz, Historia Polski 1492‑1795, Kraków 2011.

W.A. Serczyk, Na dalekiej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny do 1648 roku, Kraków 1984.

Z. Wójcik, Wojny kozackie w dawnej Polsce, Kraków 1989

Wskazówki metodyczne:

• Uczniowie mogą zapoznać się przed lekcją z sekcją „Animacja”, aby przygotować się do późniejszej pracy.