Zbigniew Wójcik Wojny kozackie w dawnej Polsce

Nie można […] przyjąć tezy niektórych historyków […] o wyłącznie negatywnej roli Polski na Ukrainie we wszystkich dziedzinach życia, w tym przede wszystkim […] gospodarczej. Po Unii lubelskiej, aż po połowę XVII wieku, obserwujemy również intensywne oddziaływanie polskiej kultury renesansowej, a także i barokowej na życie kulturalne wielkiego kraju naddnieprzańskiego. Sprzyjał temu rozwój szkolnictwa ukraińskiego, które coraz bardziej upodabniało się do polskiego […]. Triumfalny pochód kultury polskiej na Ukrainie w poważnym stopniu przyczynił się do zapoczątkowania innego procesu, którego doniosłość dziejową trudno przecenić. Atrakcyjność kultury polskiej powoduje bowiem masową polonizację możnowładztwa ruskiego, a częściowo również i szlachty. Wiele rodów […] polonizuje się całkowicie i przechodzi na katolicyzm […]. Spokojne i rzeczowe spojrzenie na jakże już odległą przeszłość pozwala nam pozytywnie ocenić rolę gospodarczą i kulturalną Polski na Ukrainie w drugiej połowie XVI i pierwszej połowie XVII wieku. Do zmiany tego zdania nie skłaniają nas poglądy tych historyków, zwłaszcza obcych, którzy reprezentują inne opinie.

Wojny kozackie Źródło: Zbigniew Wójcik, Wojny kozackie w dawnej Polsce, Kraków 1989, s. 10–11.

Krzysztof Kosiński

Krzysztof Kosiński […] herbu Rawicz (ur. w 1545, zm. w 1593) – polski szlachcic, hetman kozacki, przywódca pierwszej kozackiej rebelii w latach 1591–93.
Krzysztof Kosiński urodził się na Podlasiu (ziemia drohicka) w 1545 roku. Pochodził z rodziny szlacheckiej, pieczętującej się herbem Rawicz. Jak podaje Adam Boniecki w Herbarzu polskim: „Leonard, z żony Barbary Mikołajowej Laszczowej, miał synów: Kaspra i Krzysztofa. […] Krzysztof, będzie to pewnie, owym watażką kozackim, czy też hetmanem, jak go niektórzy mienią, co pierwszy dał początek rozruchom kozackim, które następnie wciąż się powtarzały”.
Utraciwszy majątek wskutek prowadzenia hulaszczego trybu życia, w 1586 r. przystał do kozaków zaporoskich. Za zasługi wyświadczone Rzeczypospolitej i dzięki wstawiennictwu hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego, został na sejmie 1590 pułkownikiem kozaków rejestrowych, dostał też dobra Rokitno i Olszanice w województwie kijowskim. Jednakże już w 1591 r. przywilej na te dobra otrzymali Ostrogscy. Kosiński zebrał wówczas 5 tysięcy kozaków i ogłosiwszy się ich atamanem, ruszył na Ostrogskich. 29 grudnia 1591 zdobył Białą Cerkiew, gdzie zabrał i zniszczył dokumenty i przywileje odnoszące się do ziem województwa kijowskiego. Prywatny zatarg przeistoczył się wkrótce w rebelię kozacko‑chłopską, zwaną od nazwiska przywódcy – powstaniem Kosińskiego.
Został pokonany pod Piątkiem i wzięty do niewoli. Próby ponownego wzniecenia buntu zakończyły się klęską pod Czerkasami, a sam przywódca poniósł śmierć w nieznanych do dziś okolicznościach.

wiki Źródło: Krzysztof Kosiński, dostępny w internecie: pl.wikipedia.org.

Zbigniew Wójcik Wojny kozackie w dawnej Polsce

Na czele pierwszego powstania kozackiego stanął Krzysztof Kosiński, szlachcic rodem z Podlasia. Trudno ustalić, czy był on Rusinem i prawosławnym czy Polakiem i katolikiem. Pierwsze jego kontakty z Zaporożcami datują się już na rok 1586. Za jakieś zasługi wojskowe otrzymał na sejmie 1590 roku [majątki] w województwie kijowskim. Jednakże w końcu 1591 roku, w bliżej nieznanych okolicznościach, majętności te znalazły się w posiadaniu jednego z najpotężniejszych rodów magnackich na Ukrainie, książąt Ostrogskich. Nie ulega wątpliwości, że sprawa ta stała się bezpośrednim powodem zatargu Kosińskiego z potężnymi latyfundystami, a więc i wybuchu pierwszego powstania kozackiego. Byłoby jednak uproszczeniem, gdybyśmy genezę tego pierwszego zbrojnego ruchu na Ukrainie sprowadzili do prywatnego konfliktu […]. Olbrzymie poparcie, jakie wkrótce po swym wystąpieniu zyskał Kosiński na całej niemal Ukrainie, wskazywało wyraźnie, że był to wielki ruch społeczny skierowany przeciw Rzeczypospolitej. Za tym stwierdzeniem musi iść jednak inne. Kosiński nie był autentycznym przywódcą ruchu społecznego; jego cele, przynajmniej na początku były całkowicie ograniczone, to bieg wypadków uniósł go wyżej, niż początkowo pragnął.

Wojny kozackie2 Źródło: Zbigniew Wójcik, Wojny kozackie w dawnej Polsce, Kraków 1989, s. 14–15.

Powstanie Nalewajki

Powstanie, które wybuchło latem 1594, zostało wsparte przez hetmanów kozackich: Hryhorego Łobodę oraz Macieja Szułę i objęło duże obszary […] Ukrainy i południowo‑wschodniej części Wielkiego Księstwa Litewskiego. Powstańcy, do których oprócz Kozaków przystąpili chłopi, a nawet mieszczanie, zaatakowali m.in. dobra Zamoyskich w Szarogrodzie […]. Po blisko dwóch latach walk oddziały kozackie zostały oblężone nieopodal Łubniów nad rzeką Sułą przez wojsko koronne pod komendą hetmana polnego koronnego Stanisława Żółkiewskiego. […] Przywódcę powstania stracono w Warszawie w 1597.

wiki2 Źródło: Powstanie Nalewajki, dostępny w internecie: pl.wikipedia.org.

Zbigniew Wójcik o tezach traktatu ks. Grabowskiego „Polska Niżna”

Jest w Polsce nadmiar ubogiej, młodej szlachty, która w zamian za odpowiednie nadania ziemskie, zapewniające jej byt, gotowa byłaby odpłacić ojczyźnie wierną służbą wojskową. Takich terenów nie zamieszkanych, nadających się pod kolonizację w Rzeczypospolitej nie brak, przede wszystkim na jej kresach południowo‑wschodnich, na Niżu […]. Majętności mógłby król na tych ziemiach ukrainnych nadawać prawem dożywotnim lub w dzierżawę […]. Zwierzchnikiem jedynym Polski Niżnej będzie król, w którego imieniu sprawować władzę będą mianowani przez niego urzędnicy […]. Obywatele Polski Niżnej mieliby swojego reprezentanta na dworze królewskim, zwanego sprawcą, jak również swoich posłów na sejmach. Osadnikami w Polsce Niżnej ma być nie tylko szlachta, ale również mieszczanie i chłopi. Mieszczanie, którzy nie są rzemieślnikami rycersko się bawić będą. […] Wśród źródeł utrzymania mieszkańców Polski Niżnej wymienia ksiądz Grabowski, oprócz dochodów z rolnictwa, także łupy zdobyte na nieprzyjacielu. Głosi on również dla tychże mieszkańców hasła swoistego egalitaryzmu. Oto król będzie nadawał ludziom tego samego stanu majątki tej samej wielkości: […] aby żaden maiętności nieruchomych więcej nie nabywał y zgoła trzymać nie mógł, czymby zaiste niezliczonym złościom y występkom, które się między ludźmi dla maiętności większey iednego nad drugiego trafiają.

Wojny kozackie5 Źródło: Zbigniew Wójcik o tezach traktatu ks. Grabowskiego „Polska Niżna”, [w:] Zbigniew Wójcik, Wojny kozackie w dawnej Polsce, Kraków 1989, s. 30–31.

List hetmana Stanisława Żółkiewskiego, dowódcy zwycięskich wojsk polskich w bitwie nad rzeką Sułą, do króla Zygmunta III Wazy

Przy tym wykonaniu [kapitulacji] tumult się stał niemały. Żołnierze, a najwięcej piechota węgierska i ukraińcy [żołnierze pochodzący z Ukrainy] będąc na nich [tj. Kozaków] rozjątrzeni, nie tylko swe rzeczy, ale i ich własne im powydzierali i pobili ich do kilkadziesiąt, czego się obronić [czego zapobiec się] żadnym sposobem między ludźmi rozjuszonymi nie mogło, choć z wszelką pracą i staraniem z panami rotmistrzami zabiegałem temu.

Wojny kozackie3 Źródło: List hetmana Stanisława Żółkiewskiego, dowódcy zwycięskich wojsk polskich w bitwie nad rzeką Sułą, do króla Zygmunta III Wazy, [w:] Zbigniew Wójcik, Wojny kozackie w dawnej Polsce, Kraków 1989, s. 19.

Fragment „Kroniki” Joachima Bielskiego

Lecz gdy im [tj. Kozakom] hetman [Żółkiewski] na to przyrzec nie chciał, aby tam każdy swego poddanego, gdyby go poznał, wziąć nie miał, cofnęli się nazad i powiedzieli, że się „wolemy do gardziel swoich bronić”. A hetman też rzekł: „Broncież [się]”. I zaraz skoczyli nasi do nich, że ani do sprawy, ani do strzelby przyjść nie mogli. I tak ich niemiłosiernie siekli, że na milę albo dalej trup na trupie leżał. Jakoż było wszystkich w taborze z czernią [tj. Kozakami niższej rangi] i z żonami na dziesięć tysięcy, których nie uszło więcej półtora tysięcy […]. Pojmanych też była część, których za przysięgą hetman puścił, a drudzy też do rot przystali [wstąpili do polskich oddziałów].

Wojny kozackie4 Źródło: Fragment „Kroniki” Joachima Bielskiego, [w:] Zbigniew Wójcik, Wojny kozackie w dawnej Polsce, Kraków 1989, s. 20.

Kozacka Ukraina w oczach cudzoziemca

Pochodzący z Normandii Guillaume (Wilhelm) Le Vasseur de Beauplan, urodzony około 1600 roku w Dieppe, był autorem niezwykle cennego, wydanego w 1650 roku, Opisu Ukrainy, który stał się istną encyklopedią wiedzy o tym kraju. Beauplan od wczesnej młodości poświęcił się karierze wojskowej i inżynieryjno‑kartograficznej. W 1630 roku przybył do Rzeczypospolitej, gdzie związał się z hetmanem wielkim koronnym i kasztelanem krakowskim Stanisławem Koniecpolskim. Z jego polecenia udał się na Dzikie Pola, gdzie umacniał twierdze Kudak, Nowy Koniecpol i Krzemieńczug. Beauplan wziął udział u boku hetmana w walkach z powstaniem kozackim w 1637 roku. Po jego stłumieniu udał się na Zaporoże, by odbudować Kudak. Przy okazji zapoznał się z krajem i jego mieszkańcami. Beauplan powrócił do Francji w 1647 roku, gdzie zmarł w 1673 roku.
Opis Ukrainy zawierał bardzo wiele wiadomości o Kozakach Zaporoskich. Autor opisywał ich obyczaje i ustrój wewnętrzny. Z zaciekawieniem przedstawiał chociażby zaloty kobiet (!) do przyszłych mężów i obyczaje ślubne. Zdumiewała go samowystarczalność Kozaków. Ze szczegółami opisał sposób wyboru hetmanów przez gremium złożone z pułkowników i starszych członków grupy. Wymigujących się od tej funkcji przymuszano siłą do jej objęcia. Beauplan wiele stron poświęcił wyprawom wojennym Kozaków. Opisał zarówno przygotowania do ekspedycji, m.in. budowę słynnych czajek, jak i sposób walki.

Kozacka Ukraina Źródło: Kozacka Ukraina w oczach cudzoziemca, dostępny w internecie: wilanow-palac.pl.