Autor: Joanna Oparek

Temat: Analiza obrazu Martwa natura z wędzidłem Johannesa Torrentiusa

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa:

Kształtowane kompetencje kluczowe:

• kompetencje cyfrowe;

• kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

• kompetencje obywatelskie;

• kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

• kompetencje w zakresie wielojęzyczności.

Cele operacyjne. Uczeń:

• redaguje opis obrazu Martwa natura z wędzidlem;

• omawia niejednoznaczności w interpretacji obrazu;

• wyjaśnia symbolikę elementów dzieła;

• bierze udział w dyskusji.

Strategie nauczania:

• konstruktywizm;

• konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

• ćwiczeń przedmiotowych;

• z użyciem komputera;

• dyskusja;

• gra dydaktyczna.

Formy pracy:

• praca indywidualna;

• praca w parach;

• praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

• komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

• zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

• tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Nauczyciel proponuje uczniom rozmowę o różnicy pomiędzy językiem literatury a językiem sztuki – może zaprezentować uczniom eseje Zbigniewa Herberta i odczytać fragment artykułu z „Tygodnika Powszechnego”.
   Zbigniewa Herberta lekcja sztuki
   BOGDANA CARPENTER
   https://fundacjaherberta.com/zbigniew-herbert/tworczosc/zbigniew-herbert-czytany-przez-krytykow/zbigniewa-herberta-lekcja-sztuki/
   W pismach Zbigniewa Herberta sztuka zajmuje szczególne miejsce. Już od pierwszego tomu jego wierszy widoczne jest bardzo silne zainteresowanie poety sztuką i malarstwem. Czesław Miłosz zauważył kiedyś, że Herbert zawsze miał w sobie coś z historyka sztuki, a stwierdzenie to w pełni uzasadniają nie tylko liczne w dorobku poety wiersze poświęcone malarstwu, ale także zbiory esejów – „Barbarzyńca w ogrodzie” i „Martwa natura z wędzidłem”. To głębokie zainteresowanie Herberta sztuką skłania do pytań o filozoficzne i estetyczne przesłanki, leżące u podstaw jego tekstów o sztuce, jego metody krytycznej oraz, co najistotniejsze, o stosunek jego esejów do wierszy, a więc o to, czy te dwie dziedziny łączą się ze sobą, czy też podążają zupełnie innymi ścieżkami.
   Oczywiste jest, że pisanie na temat sztuki stawiało zupełnie inne wymagania niż poezja. Charakter tych wymagań wywieść można z licznych wypowiedzi Herberta dotyczących wzajemnej nieprzystawalności słowa i obrazu, odległości, jaka dzieli ekspresję werbalną i wizualną. Autor „Martwej natury z wędzidłem” nieustannie skarży się na niewystarczalność języka i na frustrację, jaką odczuwa podczas prób opisu obrazów: „Znam dobrze, nadto dobrze, wszystkie męki i daremny trud opisywactwa, a także zuchwalstwo tłumaczenia wspaniałego języka malarstwa na pojemny jak piekło język, którym pisane są wyroki sądów i powieści miłosne”. I w tym samym eseju: „literacki opis podobny jest do mozolnego przesuwania ciężkich mebli, wolno rozwija się w czasie, podczas gdy wizja malarska jest nagła i dana jak krajobraz ujrzany w świetle błyskawicy”. Herbert porównuje słowne opisy do bezużytecznych katalogów, przeciwstawiając je „oślepiającej i oczywistej jedności” obrazu. To przeciwstawienie werbalnej i wizualnej ekspresji – stanowiące echo rozróżnienia między poezją a malarstwem dokonanego przez Lessinga w „Laokoonie” – opiera się na konstatacji różnicy w ich oddziaływaniu: malarstwo i inne sztuki wizualne funkcjonują w przestrzeni, słowa natomiast funkcjonują w czasie. Przestrzenny charakter obrazu zapewnia mu bezczasowość, tę cechę, która odmówiona jest językowi. Herbertowi jako krytykowi sztuki bardzo doskwierała ta niedoskonałość języka.

Faza wprowadzająca:

1. Nauczyciel udostępnia uczniom e‑materiał i wprowadza ich w temat lekcji, nawiązując do prezentacji esejów Herberta.

2. Nauczyciel wraz uczniami ustala cele zajęć i kryteria sukcesu.

Faza realizacyjna:

1. Uczniowie indywidualnie zapoznają się z treścią sekcji „Przeczytaj”. Następnie przechodzą do sekcji „Ilustracja interaktywna” i wykonują polecenie 1. Wybrana osoba prezentuje opis obrazu, a inni uczniowie uzupełniają. Nauczyciel komentuje.
   Uczniowie przechodzą do polecenia 2 – może ono przybrać formę dyskusji nad wymową dzieła.
   Nauczyciel prosi jedną osobę o podsumowanie niejednoznaczności w interpretacji obrazu i uzupełnia jej wypowiedź.

2. Uczniowie przechodzą do kolejnej sekcji i wykonują ćwiczenia 1, 2, 3, 4, 5. Wybrane osoby prezentują odpowiedzi, a nauczyciel komentuje. Ćwiczenie 2 – z użyciem słownika symboli – może być wykonane w parach.
   Ćwiczenie 6 (Opisz, jak można odczytywać symbolikę wędzidła, biorąc pod uwagę życiorys twórcy obrazu) może przybrać formę gry – symulacji procesu sądowego, podczas którego malarz zostaje oskarżony - zarzut polega na tym, że jego obraz jest kpiną z cnoty kardynalnej umiarkowania. Uczniowie dzielą się na oskarżycieli (którzy jako argumentów używają także faktów z życia artysty) oraz obrońców. Nauczyciel przyjmuje role sędziego.
   Ćwiczenia 7 i 8 mogą być wykonane indywidualnie lub w formie rozmowy moderowanej.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel prosi chętnego ucznia o podsumowanie analizy obrazu Martwa natura z wędzidłem na tle zawartej w e‑materiale wiedzy o malarstwie holenderskim i – jeśli to potrzebne – uzupełnia informacje.

2. Nauczyciel ponownie odczytuje temat lekcji i inicjuje krótką rozmowę na temat spełnienia kryteriów sukcesu.

3. Na zakończenie nauczyciel może zacytować fragmenty artykułu z „Tygodnika Powszechnego”.
   Zbigniewa Herberta lekcja sztuki
   BOGDANA CARPENTER
   https://fundacjaherberta.com/zbigniew-herbert/tworczosc/zbigniew-herbert-czytany-przez-krytykow/zbigniewa-herberta-lekcja-sztuki/

   Opis „Martwej natury z wędzidłem” w końcu opiera się na zasadzie kontrastu: przedstawione obrazy – łatwe do zidentyfikowania i rozszyfrowania – kontrastują z nadanym im znaczeniem, które jest tajemnicze i nieprzeniknione. Opis składa się z dwu części: pierwsza jest suchym i rzeczowym katalogiem namalowanych przedmiotów. Druga jest poetycka, oparta o epitety i metafory, zawierająca jedną tylko konkretną informację – kolor czarny. Fascynujący i zarazem nieuchwytny charakter tła obrazu zostaje przekazany przez pary przeciwstawnych i wzajemnie się wykluczających przymiotników: głęboki i płaski, dotykalny i gubiący się, przeźroczysty i zakrywający. Wzmacniają one siłę czterech metafor: przepaści, lustra, nieskończoności, czeluści. W ten sposób w opisie dostrzec można skróconą wersję stylistycznych i strukturalnych wyznaczników eseju: pracowite gromadzenie faktów i informacji nie prowadzi do rozwiązania zagadki Torrentiusa czy jego obrazu, ale do, jak nazwał to Herbert w innym miejscu tego eseju, klęski podjętej próby „złamania kodu”.
   Wybór dawnych mistrzów jako wzoru jest aktem opowiedzenia się za sztuką skierowaną na zewnątrz, ku przedmiotowi, przeciwko sztuce skierowanej do wewnątrz, ku zagadnieniom „ego” artysty. Szacunek dla rzeczywistości zewnętrznej stanowił inspirację dla malarzy holenderskich XVII wieku malujących to, co widzieli wokół siebie: „gładką wodę kanałów z samotnym młynem na brzegu, ślizgawkę pod różowym niebem zachodu, wnętrze szynku, gdzie drą się pijacy”. Poeta nazywa ich respekt dla realiów zewnętrznych błogosławioną naiwnością: „Afirmowali widzialną rzeczywistość z natchnioną skrupulatnością i dziecięcą powagą, jakby od tego miały zależeć – porządek świata i obroty gwiazd, trwałość niebieskiego sklepienia”.
   Będąc adwokatem sztuki szukającej natchnienia w rzeczywistości zewnętrznej, Herbert pozostawia na boku większość sztuki współczesnej. Nie odpowiada mu nacisk kładziony przez nią na ekspresję „ja” artysty i jego subiektywnej wizji. Jego teksty poświęcone są wyłącznie sztuce dawniejszej, niemniej zawierają wiele polemicznych aluzji do czasów współczesnych, których autor nigdy nie traci z pola widzenia. Według Herberta, pełna pokory bezinteresowność dawnej sztuki całkowicie zniknęła w dzisiejszych czasach. Po romantyzmie odziedziczyliśmy egzaltowany obraz artysty – proroka, demiurga, kapłana – który w przeciągu ostatnich dwustu lat był nieustannie zasilany przez romantyzm, symbolizm i różne XX‑wieczne awangardy. Patron współczesnych ego‑centrycznych artystów, Jean Jacques Rousseau, nierzadko jest celem prześmiewczej ironii Herberta. Poeta ma niewiele sympatii dla impresjonizmu, surrealizmu czy abstrakcji, a więc tych nurtów w sztuce współczesnej, które albo ignorują istnienie zewnętrznego świata, albo czynią go przedmiotem swojej subiektywnej manipulacji. Często niepochlebnie wyraża się o „uduchowieniu”, psychologizmie, subiektywności i łatwej emocjonalności sztuki współczesnej, jakże skłonnej do pobłażania sobie samej.
   Filozoficzne stanowisko Herberta wyznacza przedmiot jego dwu książek o sztuce, niechęć dla emocjonalności natomiast skłania go do wyboru, jak to nazywa, „poetyki powściągliwości i milczenia”.

Praca domowa:

1. Napisz, jak Zbigniew Herbert ocenia obraz Torrentiusa. Jakie wrażenie dzieło wywołało na pisarzu?

2. Określ, jakie elementy obrazu zainteresowały badaczy.

3. Sformułuj wypowiedź pisemną na temat: Jakie inspiracje może czerpać współczesna poezja z malarstwa dawnych mistrzów?

Materiały pomocnicze:

• https://fundacjaherberta.com/zbigniew-herbert/tworczosc/zbigniew-herbert-czytany-przez-krytykow/zbigniewa-herberta-lekcja-sztuki/

Wskazówki metodyczne

• Uczniowie mogą przed lekcją zapoznać się z multimedium z sekcji „Ilustracja interaktywna”, aby aktywnie uczestniczyć w zajęciach i pogłębiać swoją wiedzę.