Wojciech Jagielski Wieże z kamienia

Rosyjskie wojska bez uprzedzenia przekroczyły stolicę Czeczenii i  powoli suną na południe, w kierunku gór, zajmując kolejne stanice, drogi, mosty i wzgórza. Mówił o tym w telewizji sam premier Rosji Władimir Putin. „To oczywiste, że nasze wojska stoją w Czeczenii. A cóż w tym dziwnego? Są przecież u siebie. Nie ma znaczenia, czy nasi żołnierze są dziś kilometr bliżej, czy dalej. Czeczenia jest przecież częścią Rosji, nie dzielą nas żadne granice, które by trzeba przekraczać”. Wielka wojna nadciągała jak ciemna burzowa chmura, a ja zdążyłem jeszcze przed pierwszymi kroplami. Przekroczyłem granicę, zanim wraz z wybuchem wojny została zamknięta na głucho. Znalazłem się w dobrym miejscu, by wszystkiemu przyjrzeć się z bliska. Niemal na samej scenie. I w dobrym czasie - tuż‑tuż przed rozpoczęciem dramatu. Miałem też przewodnika, tłumacza i opiekuna - Mansura i jego drużynę. Za ustaloną zawczasu opłatę podjęli się nie tylko strzec mnie, ale i wszędzie i do każdego doprowadzić, wszystko ułatwiać, usuwać przeszkody. […] Zdawało się, że nic nie jest już w stanie przeszkodzić, bym stał się naocznym świadkiem historii, bym sam jej doświadczał, zamiast poznawać ją jedynie z cudzych relacji. A przez to moje świadectwo i moja opowieść będą prawdziwe. Prawdziwsze. O to przecież szło. Być jak najbliżej, przekonać się, co jest za zakrętem, dotknąć samemu, sprawdzić, jak to jest naprawdę. Nie po to, żeby coś przeżyć, z czymś się zmierzyć, ale żeby po prostu doświadczyć, wczuć się w rolę, cudzą rolę. A potem zdać z tego sprawę. Jak bowiem ukazać koszmar, samemu go nie przeżywając? A strach? Triumf? Jak opisać ślepy zaułek, jeśli nie oglądało się go nawet z daleka?

q7 Źródło: Wojciech Jagielski, Wieże z kamienia, [w:] 100/XX Antologia polskiego reportażu XX w., t. 2, red. Mariusz Szczygieł, Wołowiec 2014, s. 918.

Mariusz Szczygieł Pani Nieimitacja

Jesteśmy głośni, swobodnie ubrani. Przyjechaliśmy z Zachodu i przemierzamy ulice z wyraźnym nienasyceniem.
Mamy już kubki do herbaty z Kafką.
Mamy koszulki z Kafką.
Mamy zapałki.
Pod pachami niesiemy komiksy z jego życiem i streszczeniem wszystkich dzieł na stu siedemdziesięciu siedmiu stronach. Włóczymy się po dzielnicy żydowskiej, która głównie udaje samą siebie.

Ponad sto lat temu wyburzono tu wszystkie domy, a dziury w ziemi oblano środkiem dezynfekującym. Żydów usunięto, zaś w to miejsce niemieccy i czescy mieszczanie postawili swoje okazałe kamienice. Teraz przystanęliśmy przed domem, w którym się urodził, choć to nie ten sam dom, tylko inny, który go udaje. [...]

Teraz już mamy saszetki cukru z Kafką (!) i wreszcie możemy poczuć się zaspokojeni. Nawet gdyby wszystko okazało się imitacją.

Najbardziej wyrafinowani z nas przyjeżdżają tu wiosną lub jesienią. Może czytali gdzieś, że „Praga mgły wymaga”  i że wtedy jest szansa na połyskujące wilgocią ulice, przytłumione mgłą światło latarń i na taką tajemniczość, jakiej pożądamy, myśląc o Kafce w Pradze. Lato, słońce i upał odbierają temu miastu metafizykę.

Nie mamy pojęcia, że pięć pięter nad nami wciąż żyje jego siostrzenica.
Vĕra S., córka Ottli.
Ma osiemdziesiąt cztery lata i nie jest imitacją.

q8 Źródło: Mariusz Szczygieł, Pani Nieimitacja, [w:] Gottland, Wołowiec 2006, s. 99–100.

Obok literatury

Język reportażu powinien zbliżać się do języka prozy artystycznej. Gatunek ten bardziej nawiązuje językowo i stylistycznie do najdoskonalszych wzorów pisarzy uprawiających prozę fikcjonalną niż do krótkiej informacji prasowej. Ta ostatnia bowiem (jako jednoznacznie przynależna dziennikarstwu) jest zwięzłym przekazem, sygnalizującym jedynie, że dane zdarzenie miało miejsce. O ile informacja prasowa ma charakter sprawozdawczy, o tyle w opowieści reportażowej dochodzi dodatkowo warstwa estetyczna, dzięki której możliwa staje się głębsza komunikacja między nadawcą a odbiorcą, komunikacja rodząca emocje. Ale reportaż jest gatunkiem czerpiącym z literatury także w tym sensie, że narzuca autorowi pewne obowiązki warsztatowe. Należy do nich konieczność szukania formy planowanego tekstu, która pozwoli jak najlepiej opowiedzieć o relacjonowanych zdarzeniach i ujawnić ich różne aspekty, nie tylko aktualne znaczenie. Dlatego też nie ma uniwersalnej formy, w którą można by ująć każdy ciąg dowolnych zdarzeń i nazwać tak powstały tekst reportażem.

Z powodu tych wymagań warsztatowych działalność reporterów możemy określić mianem artystycznej. Choć uprawiają twórczość niefikcjonalną i dokonują – niczym dziennikarze – przekładu wycinka rzeczywistości na wypowiedź słowną, to jednak cele stawiane przed nimi są znacznie bardziej ambitne niż te, których osiąganie jest zadaniem dziennikarzy informacyjnych. Ci ostatni mają bowiem informować, reporterzy natomiast powinni dodatkowo zmuszać do refleksji, grać na czytelniczych emocjach, bawić lub zaskakiwać formą, przekazywać głębszą prawdę niż tylko prawdę faktów. Podczas tworzenia swoich tekstów reporterzy realizują więc bardziej cele i zadania pisarza niż dziennikarza.

01 Źródło: Obok literatury, [w:] Paweł Urbaniak, Jak zostać pisarzem. Podręcznik dla przyszłych autorów, Wrocław 2019.

Urszula Glensk Po Kapuścińskim. Szkice o reportażu

Nawet jeśli obrazy codzienności układają się gładko, a rzeczywistość komponuje się jak opowieść najsprawniejszego fabulanta, to istnieje jeszcze inny problem do pokonania w pracy reportera – trudności dokumentacyjne lub wręcz niemożność odtworzenia sekwencji zdarzeń. To z kolei utrudnia interpretacje i zrozumienie kontekstu zdarzeń i faktycznego znaczenia. Takie problemy dotyczą przede wszystkim reportażu historycznego, szczególnie takiego, który powstaje na podstawie relacji świadków, a opowiadane przez nich wydarzenia są oddalone w czasie. Hanna Krall deklaruje, że nie uzupełnia brakujących scen. Potwierdzają tę strategię przez nią narracje w wielu miejscach rwące się i niedokończone, zawieszone i niedopowiedziane. Taki sposób pisania staje się zresztą charakterystyczny dla reportaży dotyczących Holokaustu. Rekonstrukcje Zagłady wymagają ścisłości. Ważniejsza jest w nich precyzja dokumentu niż iluzja opowieści. Każdy szczegół, który uda się ustalić, ma swoją wartość. Jest efektem żmudnej pracy reporterskiej. Wszelkie inkrustowanie tekstu fikcją przysłaniałoby znaczenie faktów. W tego rodzaju reportażach, lepiej jest jeśli domniemania interpretacyjne i spekulacje są wyraźnie sygnalizowane. […] Podszywanie się pod dokumentalizm wydaje się w tym przypadku niepotrzebne i niestosowne. […] Rekonstrukcja wydarzeń z przeszłości jest utrudniona także z powodu zacierania się pamięci świadków. Hannah Arendt, przysługując się procesowi Eichmanna, zauważyła, że gros świadków wraz z upływem lat traci umiejętność „odróżnienia wydarzeń, jakie miały miejsce w życiu opowiadającego więcej niż szesnaście, a niekiedy i dwadzieścia lat temu” – od rzeczy, które wyczytał, usłyszał lub wymyślił od tamtego momentu”, i konkludowała problemy obserwowanego w Jerozolimie procesu: „trudnościom tym nie sposób było zaradzić”Indeks górny 1¹. Nie wymaga uzasadnienia, dlaczego dokumentaliści ludobójstwa traktują fotografię szczególnie poważnie. Dotyczy to nie tylko reportaży o Szoah, ale także reakcji z innych katastrof humanitarnych. Przykładem mogą być książki Jeana Hatzfelda o Rwandzie, w których autor przedkłada dokumentalizm nad artystyczny efekt całości. Jego dokumenty zbudowane są przede wszystkim z monologów bohaterów. Wydaje się, że ich autentyzmowi można ufać. Rozmówcy Hatzfelda nie uwodzą językiem, nie tworzą rozbudowanych konstrukcji narracyjnych, bywają chaotyczni. Dbałość o precyzję przekazu powoduje niemal całkowitą rezygnację z gramatycznej konstrukcji oratio obliqua (mowy zależnej), często wykorzystywanej w sprawach reporterskich. Rzetelna rekonstrukcja jest nieodzowna w procesach świadomościowych i w tym sensie reportaże wojenne mają znaczenie pozaliterackie. Wbrew optymistycznym diagnozom artykułowanym po upadku komunizmu, współcześni korespondenci wojenni mieli aż nadto pracy. Wojna bałkańska, rwandyjska, czeczeńska i bliskowschodnia mnożyły potworności, które wciąż czekają na opisanie. […] Skala niektórych konfliktów powoduje, że reportażyści próbują się z nimi zmierzyć przez wiele lat. […] Zbrodnie należą do tego rodzaju nieszczęść, które długo będą przedmiotem zainteresowania pisarzy.

02 Źródło: Urszula Glensk, Po Kapuścińskim. Szkice o reportażu, Kraków 2012.