Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
Oceń projekt

Dla nauczyciela

Autor: Małgorzata Kosińska‑Pułka

Temat: „Na szczytach nigdy nie jest ciepło”. Analiza mechanizmów władzy w Cesarzu Ryszarda Kapuścińskiego

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa

Treści nauczania – wymagania szczegółowe
Zakres podstawowy
I. Kształcenie literackie i kulturowe.
1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:
1) rozumie podstawy periodyzacji literatury, sytuuje utwory literackie w poszczególnych okresach: starożytność, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm, Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, literatura wojny i okupacji, literatura lat 1945–1989 krajowa i emigracyjna, literatura po 1989 r.;
2) rozpoznaje konwencje literackie i określa ich cechy w utworach (fantastyczną, symboliczną, mimetyczną, realistyczną, naturalistyczną, groteskową);
3) rozróżnia gatunki epickie, liryczne, dramatyczne i synkretyczne, w tym: gatunki poznane w szkole podstawowej oraz epos, odę, tragedię antyczną, psalm, kronikę, satyrę, sielankę, balladę, dramat romantyczny, powieść poetycką, a także odmiany powieści i dramatu, wymienia ich podstawowe cechy gatunkowe;
8) wykazuje się znajomością i zrozumieniem treści utworów wskazanych w podstawie programowej jako lektury obowiązkowe;
9) rozpoznaje tematykę i problematykę poznanych tekstów oraz jej związek z programami epoki literackiej, zjawiskami społecznymi, historycznymi, egzystencjalnymi i estetycznymi; poddaje ją refleksji;
2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń:
3) rozpoznaje specyfikę tekstów publicystycznych (artykuł, felieton, reportaż), retorycznych (przemówienie, laudacja, homilia), popularnonaukowych i naukowych (rozprawa); wśród tekstów prasowych rozróżnia wiadomość i komentarz; rozpoznaje środki językowe i ich funkcje zastosowane w tekstach; odczytuje informacje i przekazy jawne i ukryte; rozróżnia odpowiedzi właściwe i unikowe;
II. Kształcenie językowe.
2. Zróżnicowanie języka. Uczeń:
1) rozróżnia pojęcie stylu i stylizacji, rozumie ich znaczenie w tekście;
6) rozpoznaje rodzaje stylizacji (archaizacja, dialektyzacja, kolokwializacja, stylizacja środowiskowa, biblijna, mitologiczna itp.) oraz określa ich funkcje w tekście;
III. Tworzenie wypowiedzi.
1. Elementy retoryki. Uczeń:
4) wyjaśnia, w jaki sposób użyte środki retoryczne (np. pytania retoryczne, wyliczenia, wykrzyknienia, paralelizmy, powtórzenia, apostrofy, przerzutnie, inwersje) oddziałują na odbiorcę;
2. Mówienie i pisanie. Uczeń:
4) zgodnie z normami formułuje pytania, odpowiedzi, oceny, redaguje informacje, uzasadnienia, komentarze, głos w dyskusji;
IV. Samokształcenie.
5) dokonuje krytycznej selekcji źródeł;
6) wybiera z tekstu odpowiednie cytaty i stosuje je w wypowiedzi;

Kształtowane kompetencje kluczowe

  • kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

  • kompetencje w zakresie wielojęzyczności,

  • kompetencje cyfrowe,

  • kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej,

  • kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne

Uczeń:

  • analizuje sposoby metaforycznego przedstawiania świata w utworach literackich,

  • poznaje warsztat literacki Ryszarda Kapuścińskiego,

  • rozpoznaje mechanizmy władzy dyktatorskiej ukazane w reportażu,

  • dostrzega uniwersalne przesłanie tekstu literackiego.

Strategie nauczania

  • konstruktywizm.

Metody i techniki nauczania

  • metoda poglądowa;

  • rozmowa kontrolowana;

  • metoda ćwiczeń przedmiotowych;

  • praca z tekstem literackim.

Formy zajęć

  • praca indywidualna;

  • praca w grupach;

  • praca całego zespołu klasowego;

  • analizowanie tekstu kultury;

  • samokształcenie.

Środki dydaktyczne

  • komputery z głośnikami i dostępem do internetu, słuchawki;

  • zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

  • tablica interaktywna/ tablica/  kartka papieru, pisak/ kreda;

  • kartki z cytatami.

Przebieg zajęć

Faza wstępna

1. Nauczyciel zadaje pytania:

Jak powiedzieć coś, czego powiedzieć wprost nie można? Kiedy mamy do czynienia z takimi sytuacjami?

Uczniowie dyskutują w parach na temat zasad komunikacji językowej między ludźmi. Po wykonaniu ćwiczenia dzielą się swoimi spostrzeżeniami na forum klasy.

2. Przedstawienie celu zajęć i podanie tematu.

Faza realizacyjna

1. W tekście Cesarza Ryszarda Kapuścińskiego uczniowie analizują fragmenty dotyczące sprawowania władzy, poszukują w utworze uniwersalnej wymowy, aktualnych i uniwersalnych diagnoz politycznych. Wymieniają się spostrzeżeniami.

2. Uczniowie gromadzą słownictwo, cytaty i sformułowania, przy pomocy których charakteryzują bohaterów tekstu: Cesarza, Dworzanina, Opozycjonistę. Pracują w trzech grupach.

3. Uczniowie, analizując wybrane fragmenty, ustalają cechy właściwe dla poetyki reportażu Ryszarda Kapuścińskiego.

4. Uczniowie samodzielnie wykonują ćwiczenie z e‑materiałów, nazywają zabiegi językowe i stylistyczne zastosowane w wybranych fragmentach reportażu, określają ich funkcje w tekście. Rozpoznają wyliczenia, mowę pozornie zależną, animizację, metonimię, groteskę.

5. Nauczyciel zadaje pytanie:

Na czym polega paraboliczność „Cesarza” Ryszarda Kapuścińskiego?

Uczniowie w grupach opracowują na podstawie tekstu odpowiedź na to pytanie.

Po wykonaniu ćwiczenia wskazani uczniowie kolejno mówią o:

  • uproszczonej konstrukcji postaci;

  • selekcjonowaniu informacji o realiach;

  • pretekstach do dyskusji, refleksji;

  • uniwersalizowaniu wymowy epizodów i całego tekstu.

6. Nauczyciel przypomina uczniom, co to znaczy mowa ezopowa i prosi o rozpoznanie jej mechanizmów we wskazanych fragmentach tekstów. W tym celu rozsypuje kartki z cytatami z Cesarza Ryszarda Kapuścińskiego. Wskazani uczniowie losują jedną, odczytują fragment tekstu literackiego i mówią o rozpoznanym przez siebie mechanizmie mowy ezopowej. Analizują pod tym kontem wylosowany fragment.

Ryszard Kapuściński Cesarz

„To był mały piesek rasy japońskiej. Nazywał się Lulu. Miał prawo spać w łożu cesarskim. W czasie różnych ceremonii uciekał cesarzowi z kolan i siusiał dygnitarzom na buty. Panom dygnitarzom nie wolno było drgnąć ani zrobić żadnego gestu, kiedy poczuli, że mają mokro w bucie. Moją funkcją było chodzić między stojącymi dygnitarzami i ocierać im mocz z butów. Do tego służyła ściereczka z atłasu. To było moim zajęciem przez dziesięć lat”.

1 Źródło: Ryszard Kapuściński, Cesarz.
Ryszard Kapuściński Cesarz

„Każda służba wiązała się nie tylko z nadzieją na awans bądź darowiznę, często chodziło o coś więcej – utrata łaski znaczyła tyle, co przestać istnieć”.

1 Źródło: Ryszard Kapuściński, Cesarz.
Ryszard Kapuściński Cesarz

„Dotąd było się człowiekiem pałacu, a więc kimś ważnym, wysuwanym, wymienianym, kształtującym, wpływającym, szanowanym i słuchanym, a wszystko to dawało poczucie istnienia, obecności w świecie, pełni życia, jego wagi i przydatności. I oto pan nasz przywołuje cię w godzinie nominacji i na zawsze odsyła do domu. W jednej sekundzie wszystko znika, przestajesz istnieć”.

1 Źródło: Ryszard Kapuściński, Cesarz.
Ryszard Kapuściński Cesarz

„Pan nasz, będąc najwyższą i ponad prawem stojącą osobistością w cesarstwie – gdyż sam stanowiąc jedyne źródło prawa nie podlegał jego normom i postanowieniom – był najwyższym we wszystkim, co istniało”.

1 Źródło: Ryszard Kapuściński, Cesarz.
Ryszard Kapuściński Cesarz

„Lubił samochody, najwyżej cenił sobie rolls‑royce’y z powodu ich poważnej i dostojnej linii, ale dla odmiany korzystał też z mercedesów i lincoln-continentalów”.

1 Źródło: Ryszard Kapuściński, Cesarz.
Ryszard Kapuściński Cesarz

„Godzina nominacji wprawiała w drżenie cały pałac! Dla jednych było to drżenie radości i głęboko zmysłowej rozkoszy, dla drugich, cóż, drżenie strachu i katastrofy [...] radość i strach jednocześnie wypełniały serca każdego wezwanego do Sali Audiencji, ponieważ nie wiedział on, co go mianowicie czeka”.

1 Źródło: Ryszard Kapuściński, Cesarz.
Ryszard Kapuściński Cesarz

„Na szczytach nigdy nie jest ciepło. Wieją lodowate wichry, każdy stoi skulony i musi pilnować się, żeby sąsiad nie strącił go w przepaść”.

1 Źródło: Ryszard Kapuściński, Cesarz.
Faza podsumowująca

1. Nauczyciel zadaje pytanie:

  • Jakie cechy ma władca w rządach autorytarnych?

Uczniowie opracowują fiszki, na których zapisują uwagi o cesarzu i sposobie sprawowania przez niego władzy. Zapisują uwagi o upodobaniu do luksusu, manipulacji, szukaniu poklasku, strachu, rywalizacji.

2. Uczniowie uczestniczą w zainicjonowanej przez nauczyciela dyskusji na temat:

  • Dlaczego „Cesarza” Ryszarda Kapuścińskiego uznaje się za uniwersalny traktat o mechanizmach władzy?

Uczniowie opracowują wspólną odpowiedź. Wymieniają się spostrzeżeniami. Uzupełniają wnioski.

3. Uczniowie samodzielnie czytaj fragment wypowiedzi Urszuli Glensk i na jego podstawie formułują argument o poglądach Ryszarda Kapuścińskiego na relacje społeczeństwa i władzy. Pamiętają, żeby w argumencie znalazła się refleksja (uogólnienie) i przykład (konkretne działanie).

Urszula Glensk Po Kapuścińskim

Reportaż Kapuścińskiego poprzez stylistykę zbliża się do nacechowanych tekstów deklaratywnych, które miażdżąco oceniają stan społeczeństwa lub jedną z jego grup. […] Kapuściński przedstawia bohatera zbiorowego i tworzy wyrazistą opozycję – egoistycznych białych i dyskryminowanych czarnych. Zajmuje jednoznaczne stanowisko i nie stroni od oceny. Diagnoza stanu społeczeństwa opartego na opozycji klas może też przywodzić na myśl propagandowe teksty marksistowskie, jednak nie wskazuję tu tej tradycji, ponieważ oznaczałoby to przypisanie reporterowi ideologizacji, służącej doraźnemu pragmatyzmowi. […] Przeszłość pociąga za sobą konsekwencje różnej natury, rozbicie hierarchii społecznej, kontrasty ekonomiczne, zacofanie, anachroniczną mentalność i korupcję. Te obciążenia doprowadzają do fiaska wizje polityczne różnych przywódców, których na początku swoich afrykańskich podróży pisarz obserwował i opisywał z sympatią. […] Przed powstaniem Cesarza Sellasje został sportretowany w roku 1963 w relacji Afryka przy okrągłym stole jako budzący zaufanie i urzekający człowiek. […]
Parę lat później dziennikarz zmuszony będzie obserwować bankructwo idei i strategii politycznych, a także przemiany przywódców rewolucji w autorytarnych władców”.

2 Źródło: Urszula Glensk, Po Kapuścińskim, Kraków 2012.

Zadanie domowe

Nauczyciel na podstawie e‑materiałów formułuje polecenie pracy domowej.

1. Cesarz był wielokrotnie inscenizowany, m.in. również przez Royal Court Theatre w Londynie (1987). Zastanów się, dlaczego ten tekst jest tak chętnie adaptowany na scenę. Który z fragmentów przeniósłbyś na deski teatru? Uzasadnij swój wybór.

Materiały pomocnicze

Film Pejzaże dzieciństwa w reżyserii Piotra Załuskiego

Urszula Glensk, Po Kapuścińskim, Kraków 2012 r.

Wskazówki metodyczne do wykorzystania multimedium bazowego

Uczniowie mogą wykorzystać materiał z audiobooka do przygotowania się do lekcji, aby wziąć w niej czynny udział.

Sprawdź się