Dla nauczyciela
Autor: Małgorzata Kosińska‑Pułka
Przedmiot: język polski
Temat: Iluzja w architekturze i malarstwie barokowym
Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony
Podstawa programowa:
Kształtowane kompetencje kluczowe:
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,
kompetencje w zakresie wielojęzyczności,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.
Cele lekcji:
Opiszesz rodzaje malarstwa iluzjonistycznego doby baroku.
Wytłumaczysz, czym jest iluzjonizm i jakimi środkami osiągano iluzję rzeczywistości.
Wyjaśnisz, na czym polegał efekt kwadratury i czym jest anamorfoza.
Omówisz twórczość Andrei del Pozzo.
Odniesiesz zagadnienie iluzji w malarstwie do iluzji w literaturze.
Cele operacyjne. Uczeń:
opisuje rodzaje malarstwa iluzjonistycznego w baroku,
wyjaśnia, czym jest iluzjonizm i jakimi środkami go osiągano,
tłumaczy, na czym polegała kwadratura i czym jest anamorfizm,
omawia twórczość Andrei del Pozzo,
porównuje iluzję w malarstwie i w literaturze.
Strategie nauczania:
konstruktywizm.
Metody i techniki nauczania:
metoda poglądowa;
rozmowa kontrolowana;
metoda ćwiczeń przedmiotowych;
analiza obrazu;
analiza tekstu teoretycznego;
Formy zajęć:
praca indywidualna,
praca w grupach,
praca całego zespołu klasowego,
samokształcenie.
Środki dydaktyczne:
komputery z głośnikami i dostępem do internetu, słuchawki;
zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;
tablica interaktywna/tablica/ kartka papieru, pisak/kreda;
albumy z malarstwem.
Przebieg zajęć
Faza wstępna
1. Uczniowie zapoznają sie z zamieszczonym w e‑materiałach opisem fresku przedstawiającego apoteozę świętego Ignacego w rzymskim kościele. Zapisują wymienione w tekście cechy malarstwa iluzjonistycznego i udzielają odpowiedzi na pytania umieszczone pod tekstem.
Adam Bochnak
Historia sztuki nowożytnej
Najgłośniejszą jest jego dekoracja kościoła św. Ignacego w Rzymie, z lat 1685–1689. Postawił sobie Pozzo za zadanie złudzenie oka patrzącego, toteż całe sklepienie nawy pokrył jedną kompozycją olbrzymich rozmiarów, zwracając baczną uwagę na to, by malowana architektura wyrastała konsekwentnie z murowanej i wiązała się z nią możliwie najściślej jako jej ciąg dalszy. Cel ten osiągnął w zupełności, trudno bowiem w pierwszej chwili uchwycić granice między architekturą rzeczywistą a iluzoryczną. Przestrzeń otwiera się ku górze szeregami malowanych w mistrzowskich skrótach kolumn, nad jedną kondygnacją piętrzy się druga, aż całość rozpływa się w obłokach i świetle, a nad głową oszołomionego widza unosi się niebiańska gloria – apoteoza św. Ignacego. Pozzo nader umiejętnie przeprowadził stopniowanie ważkości materii od rzeczywistej architektury poprzez architekturę malowaną i obłoki aż do niematerialnego prawie świata, którego promienie tworzą tło apoteozy patrona. Pozzo odmaterializował – rzec można – architekturę, zacierając granicę między nią a malarstwem.
Adam Bochnak, Historia sztuki nowożytnej, Warszawa 1985, s. 74.
Wyjaśnij,
jakie zadanie miał spełniać namalowany na sklepieniu fresk,
jakie granice zaciera malarstwo iluzjonistyczne i w jaki sposób to jest realizowane przez artystów,
czemu służą skróty perspektywiczne.
Uczniowie ustalają, że fresk charakteryzuje budowanie złudzenia optycznego, naturalistyczny rozmiar malowidła, zatarcie granicy między architekturą rzeczywistą i iluzoryczną, stosowanie skrótów perspektywicznych, spiętrzenie kondygnacji, stosowanie światłocienia.
2. Nauczyciel inicjuje rozmowę z uczniami. Prosi, żeby przypomnieli sobie takie sytuacje życiowe, w których coś im się jedynie wydawało, a tak naprawdę taka sytuacja po prostu nie miała miejsca. Poleca uczniom, by odpowiedzieli o tym, co wówczas czuli i myśleli.
3. Uczniowie opowiadają o złudzeniach, które były tak sugestywne, że można je było uznać za prawdziwe.
4. Przedstawienie celu zajęć i podanie tematu.
Faza realizacyjna
1. Nauczyciel na podstawie e‑materiałów pokazuje uczniom obraz Everta Colliera z 1696 roku. Zadaje pytania:
Jaki rodzaj malarstwa prezentuje ten obraz?
Co o tym świadczy?
Następnie zadaje pytania pomocnicze:
Jakie przedmioty prezentuje zostały ukazane na obrazie?
W jaki sposób zostały namalowane przedmioty?
Uczniowie dostrzegają, że obraz artysty cechuje głębia: budowana jest za pomocą niesymetrycznego rozmieszczenia postaci, przesłaniania jednych drugimi, operowania światłem, malunkiem elementów architektonicznych i fragmentów pejzaży w doskonałym ujęciu perspektywistycznym. To wszystko buduje iluzję rzeczywistości.
2. Nauczyciel zapisuje na tablicy cechy malarstwa iluzjonistycznego. Uczniowie na podstawie informacji zawartych w lekcji ilustrują przykładem obrazu wybraną cechę malarstwa iluzjonistycznego.
Cechy malarstwa:
odwzorowywanie rzeczywistości (wierność barw i rozmiarów),
stosowanie perspektywy,
stosowanie skrótów,
celowe deformowanie obrazu dla uzyskania wrażenia realności,
światłocień i płynne przejścia pomiędzy kolorami.
3. Uczniowie zapoznają się z multimedium bazowym i wykonują dołączone do galerii zdjęć polecenie. Zwracają uwagę na sposób, w jaki zastosowano iluzję we freskach zdobiących sklepienie rzymskiego kościoła św. Ignacego. Zapisują efekty, które osiągnięto dzięki zastosowaniu techniki iluzjonistycznej.
4. Chętni uczniowie jako samokształcenie zapoznają się z fragmentem Roksolanek Szymona Zimorowica. Odpowiadają na pytanie, czego iluzję maluje słowem poeta. Ustalają, że tekst zawiera metaforę jaskini, snu, emocji żalu, smutku, miłości.
5. Uczniowie zapoznają się z tekstem Jana Andrzeja Morsztyna i analizują sposób budowania nastroju, funkcję elementów przeciwstawnych i porównań. Udzielają odpowiedzi na pytanie o nadbudowę formalną w wierszu barokowego poety oraz o zastosowane w wierszu środki artystycznego wyrazu.
Ustalają, że liczne porównania rzeczy, zjawisk czy czynności, przeciwstawne, niemożliwe do wykonania (np. nie da się zamknąć wiatru w worku) budują właściwie niekończącą się perspektywę – czytelnik ma świadomość, że wyliczenie niemożliwych rzeczy w wierszu zostaje po prostu przerwane, nie wyczerpuje tematu. Wobec tej otwartej perspektywy konkludujący człon wiersza jest więc wyolbrzymiony, niemożliwy do wyobrażenia, a wyrażający dosadnie uczucia podmiotu lirycznego.
Faza podsumowująca
1. Uczniowie na podstawie e‑materiałów charakteryzują malarstwo iluzjonistyczne, uwzględniając wszystkie jego odmiany. Ustalają, że malarstwo iluzjonistyczne daje złudzenie rzeczywistości, istnienia namalowanych w dwóch wymiarach elementów w trzech wymiarach (3D).
2. Nauczyciel zadaje pytanie podsumowujące:
Czy dziś stosuje się rozwiązania bazujące na dorobku malarstwa iluzjonistycznego?
Uczniowie udzielają odpowiedzi. Mówią, że złudzenie optyczne możliwe jest do wykorzystania w scenografii teatralnej, wystroju wnętrz prywatnych, hotelowych, restauracyjnych, a także w tzw. sztuce ulicznej, graffiti i muralach. Podają przykłady.
Nauczyciel podsumowuje zajęcia słowami z e‑materiałów:
Nietrudno dziś stworzyć iluzję pięknego krajobrazu czy perspektywę wielkiego miasta we własnym pokoju: wystarczy okleić ściany sypialni fototapetą z wybraną panoramą. Odpowiedni obraz, światło, cień i kolory potrafią nie tylko optycznie powiększyć nawet niewielkie pomieszczenie, mogą też tak oszukać oko, że uwierzymy nawet w otwierającą się na niebiosa kopułę na suficie nad nami. Doskonale wiedzieli o tym barokowi mistrzowie, którzy wykorzystywali efekt iluzji w swoich dziełach architektonicznych, malarskich i rzeźbiarskich. Niektóre barokowe wnętrza do dziś pozostawiają widza w niepewności, który z elementów architektury istnieje naprawdę, a który płynnie przechodzi w rzeźbę bądź iluzjonistyczny fresk…
Zadanie domowe
Nauczyciel formułuje polecenia pracy domowej do wyboru.
1. Napisz kartkę z pamiętnika o tym, co czuje człowiek zwiedziony iluzorycznym obrazem, na przykład w podróży.
2. Stwórz krótki tekst o życiowych nieporozumieniach, zaczynając od słów: Wydawało mi się, że...
Materiały pomocnicze:
Maria Rzepińska, Siedem wieków malarstwa europejskiego, Wrocław 1991 r.
Antoni Ziemba, Iluzja a realizm: gra z widzem w sztuce holenderskiej 1580‑1660, Warszawa 2005 r.
Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:
Uczniowie mogą opracować (na wzór umieszczonej w e‑materiałach) galerię fotografii do innego tekstu kultury związanego z iluzjonizmem.