Autor: Małgorzata Kosińska‑Pułka

Przedmiot: język polski

Temat: Iluzja w architekturze i malarstwie barokowym

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa:

Kształtowane kompetencje kluczowe:

• kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

• kompetencje w zakresie wielojęzyczności,

• kompetencje cyfrowe,

• kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej,

• kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele lekcji:

• Opiszesz rodzaje malarstwa iluzjonistycznego doby baroku.

• Wytłumaczysz, czym jest iluzjonizm i jakimi środkami osiągano iluzję rzeczywistości.

• Wyjaśnisz, na czym polegał efekt kwadratury i czym jest anamorfoza.

• Omówisz twórczość Andrei del Pozzo.

• Odniesiesz zagadnienie iluzji w malarstwie do iluzji w literaturze.

Cele operacyjne. Uczeń:

• opisuje rodzaje malarstwa iluzjonistycznego w baroku,

• wyjaśnia, czym jest iluzjonizm i jakimi środkami go osiągano,

• tłumaczy, na czym polegała kwadratura i czym jest anamorfizm,

• omawia twórczość Andrei del Pozzo,

• porównuje iluzję w malarstwie i w literaturze.

Strategie nauczania:

• konstruktywizm.

Metody i techniki nauczania:

• metoda poglądowa;

• rozmowa kontrolowana;

• metoda ćwiczeń przedmiotowych;

• analiza obrazu;

• analiza tekstu teoretycznego;

Formy zajęć:

• praca indywidualna,

• praca w grupach,

• praca całego zespołu klasowego,

• samokształcenie.

Środki dydaktyczne:

• komputery z głośnikami i dostępem do internetu, słuchawki;

• zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

• tablica interaktywna/tablica/ kartka papieru, pisak/kreda;

• albumy z malarstwem.

Przebieg zajęć

Faza wstępna

1. Uczniowie zapoznają sie z zamieszczonym w e‑materiałach opisem fresku przedstawiającego apoteozę świętego Ignacego w rzymskim kościele. Zapisują wymienione w tekście cechy malarstwa iluzjonistycznego i udzielają odpowiedzi na pytania umieszczone pod tekstem.

Adam Bochnak

Historia sztuki nowożytnej

Najgłośniejszą jest jego dekoracja kościoła św. Ignacego w Rzymie, z lat 1685–1689. Postawił sobie Pozzo za zadanie złudzenie oka patrzącego, toteż całe sklepienie nawy pokrył jedną kompozycją olbrzymich rozmiarów, zwracając baczną uwagę na to, by malowana architektura wyrastała konsekwentnie z murowanej i wiązała się z nią możliwie najściślej jako jej ciąg dalszy. Cel ten osiągnął w zupełności, trudno bowiem w pierwszej chwili uchwycić granice między architekturą rzeczywistą a iluzoryczną. Przestrzeń otwiera się ku górze szeregami malowanych w mistrzowskich skrótach kolumn, nad jedną kondygnacją piętrzy się druga, aż całość rozpływa się w obłokach i świetle, a nad głową oszołomionego widza unosi się niebiańska gloria – apoteoza św. Ignacego. Pozzo nader umiejętnie przeprowadził stopniowanie ważkości materii od rzeczywistej architektury poprzez architekturę malowaną i obłoki aż do niematerialnego prawie świata, którego promienie tworzą tło apoteozy patrona. Pozzo odmaterializował – rzec można – architekturę, zacierając granicę między nią a malarstwem.

Adam Bochnak, Historia sztuki nowożytnej, Warszawa 1985, s. 74.

Wyjaśnij,

• jakie zadanie miał spełniać namalowany na sklepieniu fresk,

• jakie granice zaciera malarstwo iluzjonistyczne i w jaki sposób to jest realizowane przez artystów,

• czemu służą skróty perspektywiczne.

Uczniowie ustalają, że fresk charakteryzuje budowanie złudzenia optycznego, naturalistyczny rozmiar malowidła, zatarcie granicy między architekturą rzeczywistą i iluzoryczną, stosowanie skrótów perspektywicznych, spiętrzenie kondygnacji, stosowanie światłocienia.

2. Nauczyciel inicjuje rozmowę z uczniami. Prosi, żeby przypomnieli sobie takie sytuacje życiowe, w których coś im się jedynie wydawało, a tak naprawdę taka sytuacja po prostu nie miała miejsca. Poleca uczniom, by odpowiedzieli o tym, co wówczas czuli i myśleli.

3. Uczniowie opowiadają o złudzeniach, które były tak sugestywne, że można je było uznać za prawdziwe.

4. Przedstawienie celu zajęć i podanie tematu.

Faza realizacyjna

1. Nauczyciel na podstawie e‑materiałów pokazuje uczniom obraz Everta Colliera z 1696 roku. Zadaje pytania:

• Jaki rodzaj malarstwa prezentuje ten obraz?

• Co o tym świadczy?

Następnie zadaje pytania pomocnicze:

• Jakie przedmioty prezentuje zostały ukazane na obrazie?

• W jaki sposób zostały namalowane przedmioty?

Uczniowie dostrzegają, że obraz artysty cechuje głębia: budowana jest za pomocą niesymetrycznego rozmieszczenia postaci, przesłaniania jednych drugimi, operowania światłem, malunkiem elementów architektonicznych i fragmentów pejzaży w doskonałym ujęciu perspektywistycznym. To wszystko buduje iluzję rzeczywistości.

2. Nauczyciel zapisuje na tablicy cechy malarstwa iluzjonistycznego. Uczniowie na podstawie informacji zawartych w lekcji ilustrują przykładem obrazu wybraną cechę malarstwa iluzjonistycznego.

Cechy malarstwa:

• odwzorowywanie rzeczywistości (wierność barw i rozmiarów),

• stosowanie perspektywy,

• stosowanie skrótów,

• celowe deformowanie obrazu dla uzyskania wrażenia realności,

• światłocień i płynne przejścia pomiędzy kolorami.

3. Uczniowie zapoznają się z multimedium bazowym i wykonują dołączone do galerii zdjęć polecenie. Zwracają uwagę na sposób, w jaki zastosowano iluzję we freskach zdobiących sklepienie rzymskiego kościoła św. Ignacego. Zapisują efekty, które osiągnięto dzięki zastosowaniu techniki iluzjonistycznej.

4. Chętni uczniowie jako samokształcenie zapoznają się z fragmentem Roksolanek Szymona Zimorowica. Odpowiadają na pytanie, czego iluzję maluje słowem poeta. Ustalają, że tekst zawiera metaforę jaskini, snu, emocji żalu, smutku, miłości.

5. Uczniowie zapoznają się z tekstem Jana Andrzeja Morsztyna i analizują sposób budowania nastroju, funkcję elementów przeciwstawnych i porównań. Udzielają odpowiedzi na pytanie o nadbudowę formalną w wierszu barokowego poety oraz o zastosowane w wierszu środki artystycznego wyrazu.

Ustalają, że liczne porównania rzeczy, zjawisk czy czynności, przeciwstawne, niemożliwe do wykonania (np. nie da się zamknąć wiatru w worku) budują właściwie niekończącą się perspektywę – czytelnik ma świadomość, że wyliczenie niemożliwych rzeczy w wierszu zostaje po prostu przerwane, nie wyczerpuje tematu. Wobec tej otwartej perspektywy konkludujący człon wiersza jest więc wyolbrzymiony, niemożliwy do wyobrażenia, a wyrażający dosadnie uczucia podmiotu lirycznego.

Faza podsumowująca

1. Uczniowie na podstawie e‑materiałów charakteryzują malarstwo iluzjonistyczne, uwzględniając wszystkie jego odmiany. Ustalają, że malarstwo iluzjonistyczne daje złudzenie rzeczywistości, istnienia namalowanych w dwóch wymiarach elementów w trzech wymiarach (3D).

2. Nauczyciel zadaje pytanie podsumowujące:

• Czy dziś stosuje się rozwiązania bazujące na dorobku malarstwa iluzjonistycznego?

Uczniowie udzielają odpowiedzi. Mówią, że złudzenie optyczne możliwe jest do wykorzystania w scenografii teatralnej, wystroju wnętrz prywatnych, hotelowych, restauracyjnych, a także w tzw. sztuce ulicznej, graffiti i muralach. Podają przykłady.

Nauczyciel podsumowuje zajęcia słowami z e‑materiałów:

Nietrudno dziś stworzyć iluzję pięknego krajobrazu czy perspektywę wielkiego miasta we własnym pokoju: wystarczy okleić ściany sypialni fototapetą z wybraną panoramą. Odpowiedni obraz, światło, cień i kolory potrafią nie tylko optycznie powiększyć nawet niewielkie pomieszczenie, mogą też tak oszukać oko, że uwierzymy nawet w otwierającą się na niebiosa kopułę na suficie nad nami. Doskonale wiedzieli o tym barokowi mistrzowie, którzy wykorzystywali efekt iluzji w swoich dziełach architektonicznych, malarskich i rzeźbiarskich. Niektóre barokowe wnętrza do dziś pozostawiają widza w niepewności, który z elementów architektury istnieje naprawdę, a który płynnie przechodzi w rzeźbę bądź iluzjonistyczny fresk…

Zadanie domowe

Nauczyciel formułuje polecenia pracy domowej do wyboru.

1. Napisz kartkę z pamiętnika o tym, co czuje człowiek zwiedziony iluzorycznym obrazem, na przykład w podróży.

2. Stwórz krótki tekst o życiowych nieporozumieniach, zaczynając od słów: Wydawało mi się, że...

Materiały pomocnicze:

Maria Rzepińska, Siedem wieków malarstwa europejskiego, Wrocław 1991 r.

Antoni Ziemba, Iluzja a realizm: gra z widzem w sztuce holenderskiej 1580‑1660, Warszawa 2005 r.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Uczniowie mogą opracować (na wzór umieszczonej w e‑materiałach) galerię fotografii do innego tekstu kultury związanego z iluzjonizmem.