RwK6AYO75kgfn
Ilustracja przestawia fragment obrazu. Rycerze walczą w zwarciu. Na koniach i pieszo. Walczą ma miecze, topory i włócznie.

Grunwald - wielka wojna z Krzyżakami

Bitwa pod Grunwaldem, 2012
Źródło: Артур Орльонов, licencja: CC BY-SA 3.0.

Dlaczego walczyliśmy z Krzyżakami?

bg‑gold

Krzyżacy to potoczna nazwa zakonu rycerskiego którego członkowie nosili białe płaszcze z czarnym krzyżem. W rzeczywistości był to  Zakon Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, który powstał w 1190 r. w celu opieki nad chorymi i rannymi.

Nauczysz się
  • wyjaśniać dlaczego walczyliśmy z Zakonem Krzyżackim;

  • opowiadać o Władysławie Łokietku, Kazimierzu Wielkim, Władysławie Jagielle i unii w Krewie

RmSORdPNK1ckZ
Oś czasu - Krzyżacy - zagrożenie dla Polski i Litwy
1190 powstanie Zakonu Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, zwanego zakonem krzyżackim. 1211 przeniesienie zakonu krzyżackiego na terytorium Węgier. 1226 sprowadzenie Krzyżaków do Polski przez księcia mazowieckiego Konrada. 1235 wydanie „Złotej bulli z Rimini” przez cesarza Fryderyka II, nadanie Krzyżakom praw do wszystkich ziem zdobytych podczas misji w Prusach. 1242 wybuch pierwszego powstania pruskiego. 1248 zwycięstwo Krzyżaków nad Prusami pod Dzierzgoniem, upadek pierwszego powstania pruskiego. 1260 wybuch drugiego powstania pruskiego. 1274 zdobycie Lidzbarka przez Krzyżaków, stłumienie drugiego powstania pruskiego. 1284 zakończenie podboju krzyżackiego w Prusach. 1308 zajęcie Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków, przeniesienie do Malborka siedziby zakonu krzyżackiego. 1320 koronacja Władysława Łokietka. 1320 sąd papieski w Brześciu i Inowrocławiu, nakaz powrotu Pomorza Gdańskiego do Polski. 1327 rozpoczęcie wojen polsko-krzyżackich. 1329 zajęcie przez Krzyżaków Ziemi Dobrzyńskiej, zawarcie sojuszu krzyżacko-czeskiego przeciwko Polsce. 1331 bitwa pod Płowcami. 1332 zakończenie wojen polsko-krzyżackich. 1333 śmierć Władysława Łokietka. 1335 zjazd w Wyszehradzie, nakaz zwrotu Polsce Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej. 1339 sąd papieski w Warszawie, przyznanie Polsce Pomorza Gdańskiego i Ziemi Chełmińskiej. 1343 pokój kaliski, zwrot przez Krzyżaków Polsce Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej, utrzymanie przez zakon krzyżacki Ziemi Chełmińskiej i Michałowskiej, przekazanie Pomorza Gdańskiego Krzyżakom jako „wieczystej jałmużny Królestwa Polskiego”.
Oś czasu - Krzyżacy - zagrożenie dla Polski i Litwy
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

W jaki sposób Krzyżacy znaleźli się na ziemiach polskich?

bg‑gold

Krzyżaków do Polski sprowadził w 1226 r. książę Konrad Mazowiecki. Był on jednym z książąt piastowskich i potrzebował pomocy w walce z sąsiednimi Prusami. W 1228 r. rycerze zakonni przybyli od ziemi chełmińskiej i michałowskiej, które dostali od księcia jako lennolennolenno.

Ciekawostka

Według zakonnych legend pierwsi rycerze krzyżaccy na ziemiach polskich zbudowali pierwszą warownią na gałęziach dębu. Nazywała się Vogelsang [czyt.: fogelsang], czyli Ptasi Śpiew i znajdowała się niedaleko Torunia.

RCFWbUDMMjxVy
Z lewej: portret wielkiego mistrza Hermanna von Salzy z XVII wieku, z prawej: obraz Petera Janssena „Fryderyk II zezwala zakonowi na inwazję na Prusy”
Źródło: a.nn, domena publiczna.
bg‑gold

Krzyżacy jednak pragnęli uzyskać bezwzględne prawa do lennych posiadłości i ziem zdobytych w Prusach. Wbrew aktowi „wieczystego użytkowania” ziemi chełmińskiej i michałowskiej, sporządzonemu przez Konrada Mazowieckiego w 1228 roku, rycerze zakonni poszerzyli swoje terytorium. Na swoich posiadłościach zaczęli wznosić warownie, jak Toruń, Chełmno, Radzyń czy Grudziądz, które stały się twierdzami wypadowymi do podboju Prus.

Nadanie ziemi chełmińskiej

W imię świętej i niepodzielnej Trójcy. Ja, Konrad, z Bożego miłosierdzia książę Mazowsza i Kujaw […], podaję do wiadomości, że […] nadałem Marii św. i braciom Zakonu Niemieckiego całe terytorium chełmińskie niepodzielnie ze wszystkimi przynależnościami […] na wieczyste posiadanie z całym pożytkiem i wszelką wolnością. […] Owi zaś bracia przyrzekli też mnie i wszystkim moim dziedzicom, że z całą wiernością wraz z nami walczyć będą każdego czasu stosownie do woli Bożej i wedle swej możności przeciw wrogom Chrystusa i naszym […], a czynić to będą bez jakiegokolwiek podstępu lub fałszu, nawet gdyby tylko jeden z nich pozostał przy życiu.

CART3 Źródło: Nadanie ziemi chełmińskiej, [w:] S. B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Wiek V-XV w źródłach, Warszawa 2003, s. 170.
RAhdPT2Gbmmqg
Ćwiczenie 1
ćwiczenie interaktywne
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
RLOqD2xPuIQSt
Ćwiczenie 2
ćwiczenie interaktywne
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.
R3DsomZdADeWI
Państwo zakonne pod koniec XIII wieku
Źródło: Learnetic SA, Państwo zakonne pod koniec XIII wieku, licencja: CC BY 4.0.

Mapa przedstawia obszar państwa krzyżackiego około 1278 roku. Obejmuje ono Ziemię Chełmińską, będącą około 1235 w rękach Zakonu Krzyżackiego, z miastami Toruń, Grudziądz, Radzyń i Chełmno oraz obszar dawniej zajmowany przez Prusów i Jaćwingów. Na tym terytorium zakonnym zaznaczono kierunki ekspansji Krzyżaków, idącej od 1235 roku. Poruszali się oni na północ biegiem Wisły w stronę Zalewu Wiślanego po drodze przekształcając miejscowości w ośrodki krzyżackiej kolonizacji. Powstały w ten sposób Kwidzyn, Gniew, Dzierzgoń, Malbork, Elbląg, Frombork, Braniewo, Bartoszyce, Lidzbark, Reszel, Bałga, Brandenburg, Królewiec, Kłajpeda, Welawa oraz położona nad Niemnem Ragneta. Następnie podboje kierowały się na południe ku granicom Ziemi Dobrzyńskiej i Mazowsza oraz na wschód w stronę Litwy. Na mapie zaznaczono również najważniejsze bitwy powstań pruskich: pod Grudziądzem i Dzierzgoniem w czasie pierwszego powstania oraz pod Lidzbarkiem w czasie drugiego powstania.

W jaki sposób Krzyżacy zajęli Gdańsk?

bg‑gold

Po opanowaniu Prus zakon krzyżacki zaczął interesować się ziemiami polskimi. W 1308 r. pojawiła się dla nich okazja zajęcia Pomorza Gdańskiego, które to zaatakowali BrandenburczycyBrandenburczycyBrandenburczycy. W tym czasie władcą Polski był Władysław ŁokietekWładysław ŁokietekWładysław Łokietek, który  nie mógł sam udzielić pomocy, zgodził się więc na wezwanie przez dowódcę polskiej załogi grodu, wsparcia krzyżackiego. Po nadejściu oddziałów zakonnych Brandenburczycy odstąpili, gdy jednak miasto Gdańsk nie wpuściło Krzyżaków, ci opanowali je zbrojnie, a w 1309 r. dokończyli opanowanie całego Pomorza Gdańskiego. Była to dla Polski ogromna strata, pozbawiająca ją dostępu do morza i handlu bałtyckiego.

R1JWPE6DMwXct1
Zamek w Malborku, wznoszony od 1280 r., początkowo siedziba komtura, a od 1309 r. siedziba wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego.
Źródło: Gregy, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑gold

Umocnienie się Krzyżaków w Prusach i na Pomorzu Gdańskim pozwoliło na przeprowadzkę do budowanego od 1280 roku zamku w Malborku. Marienburg, czyli Malbork, był siedzibą wielkich mistrzów do 1457 roku.

RNYGG2g7lKB1G
Przybycie Krzyżaków do Malborka.
Źródło: Carl Steffeck (1818–1890), 1884, olej na płótnie, Alte Nationalgalerie, WIkimedia Commons, domena publiczna.

Wojna polsko–krzyżacka w latach 1327–1332

bg‑gold

Starcie między Polakami i Krzyżakami było nieuniknione, zwłaszcza gdy Władysław Łokietek odrzucił propozycję władz zakonnych wykupienia Pomorza Gdańskiego, a Krzyżacy nie zaakceptowali wyroku sądu papieskiego w Inowrocławiu, który nakazywał im zwrot zajętych ziem.

RTOojKp2s18d7
Jan Matejko, Król Władysław Łokietek zrywa układy z Krzyżakami w Brześciu Kujawskim (1879)
Źródło: Jan Matejko, Król Władysław Łokietek zrywa układy z Krzyżakami w Brześciu Kujawskim, domena publiczna.
bg‑gold

Wojna trwała w latach 1327 - 1332. W 1331 r. doszło do bitwy pod Płowcami, kiedy to Władysława Łokietek zaatakował tylną straż wojsk zakonnych. Dwufazowa bitwa nie przyniosła rozstrzygnięcia, ale spowodowała tak znaczne straty w szeregach krzyżackich, że zrezygnowali oni z planu dalszego opanowywania Kujaw i wrócili do Torunia.

R1Xq0NK9W8XMG
Bitwa pod Płowcami 1331
Źródło: Juliusz Kossak, bitwa pod Płowcami 1331 (1883), domena publiczna.

Poniżej znajduje się mapa interaktywna ukazująca przebieg bitwy pod Płowcami. Najedź kursorem na oznaczenia w górnym lewym rogu mapy i przełączaj zawartość warstw, aby poznać szczegóły.

1
R19b55gdCTOCl
Mapa przedstawia na czterech poziomach uszczegółowiony przebieg bitwy polsko‑krzyżackiej pod Płowcami 27 września 1331 roku. Ukazany jest obszar Kujaw od drogi biegnącej od Konina do Radziejowa, a następnie na wschód do Brześcia oraz układ wsi między Kaczewem a Samszycami, gdzie ustawiona była armia polska. Pokazana jest lokalizacja wsi Płowce, pod którą doszło do ataku z czoła części wojsk polskich na oddział krzyżacki stanowiący tylną część armii. Przedstawiono kierunki natarcia wojsk Władysława Łokietka na rozczłonkowaną kolumnę wojsk krzyżackich. Następnie ukazano przebieg dalszych walk między polską armią a nadciągającą spod Brześcia odsieczą krzyżacką. Na koniec zwrócono uwagę na kierunek odwrotu wojsk zakonnych w stronę Torunia. W legendzie umieszczono oznaczenia na las, mokradła, rzekę, miejscowość, obóz wojsk polskich, obóz wojsk krzyżackich, miejsce bitwy, kierunek działań wojsk polskich na godz. 9.00, kierunek wojsk polskich na godz. 14.00, kierunek wojsk polskich na godz. 17.00, kierunek wojsk krzyżackich na godz. 9.00, kierunek wojsk krzyżackich na godz. 14.00, kierunek wojsk krzyżackich na godz. 17.00. Pod oznaczeniami obozów dwóch armii umieszczono informacje: oznaczenie biało‑czarne dla wojsk krzyżackich-  spod Konina, gdzie doszło do pierwszej potyczki z armią Władysława Łokietka, 24 września 1331 roku wojska krzyżackie kierują się na Radziejów, który zajmują 26 września 1331 roku. Armią zakonną dowodzi komtur chełmiński Otto von Lutterberg [czyt.: oto fon luterberg], a podlegają mu m.in. wielki marszałek Dietrich von Altenburg [czyt.: ditrich fon altenburg], komtur elbląski Herman von Oetting [czyt.: fon eting], komtur gdański Albert von Ore [czyt.: fonor], wielki komtur Otto von Bonsdorf [czyt.: oto fon bonzdorf] oraz komtur bałgijski Henryk Reuss von Plauen [czyt.: rojs fon plauen]. W armii zakonnej znajdują się również Krzyżacy inflanccy oraz goście z zachodniej Europy, z liczącą około 100 osób grupą rycerzy angielskich. Całość wojska krzyżackiego liczy około 7 tysięcy ludzi. W jego skład wchodzą ciężkozbrojni bracia zakonni w liczbie blisko 200, 100 ciężkozbrojnych rycerzy świeckich oraz liczące około 1700 osób hufce lekkozbrojne. Ponadto w tym wojsku jest mniej więcej 2000 konnych giermków oraz 2000 chłopskiej ludności pruskiej.  oznaczenie biało‑czerwone dla wojsk polskich- spod Konina 24 września 1331 roku wojska polskie pod dowództwem Władysława Łokietka wycofują się, nie kontynuując potyczki z armią zakonną i kierują się na Brześć Kujawski przez wsie Kaczewo, Bytoń i Faliszewo na zachód od jeziora Głuszyńskiego. Po przekroczeniu rzeki Zgłowiączka na wysokości wsi Samszyce rozlokowują się obozem w pobliskim lesie. Zgrupowanie chorągwi z Kujaw, Wielkopolski, Małopolski, Ziemi Sieradzko- Łęczyckiej i pojedynczych rycerzy z Pomorza Gdańskiego liczy blisko 5 tysięcy żołnierzy. Wśród nich są: wojewoda poznański Wincenty z Szamotuł, chorąży krakowski Grzegorz Nekada, chorąży sandomierski Krystyn z Ostrowa czy rycerz z Kujaw Jan z Kisielewa.  Pod oznaczeniami miejscowości umieszczono informacje: Radziejów- wieczorem 26 września 1331 roku, gdy został zawiązany obóz pod miastem, Krzyżacy podjęli decyzję o wyruszeniu rano w kierunku Brześcia Kujawskiego w trzech grupach. Pierwszy oddział pod dowództwem komtura bangijskiego Henryka Reuss von Plauena [czyt.: rojs fon plauena] zawierający większość sił krzyżackich miał wyruszyć o 6.00 rano. Za nim w niewielkiej odległości miała się posuwać grupa ciężkozbrojnej jazdy na czele z komturem chełmińskim Otto von Lutterbergiem [czyt.: oto fon luterbergiem]. Straż tylną stanowiła trzecia grupa pod dowództwem wielkiego marszałka Dietricha von Altenburga [czyt.: ditricha fon altenburga]. W skład tej grupy wchodziła pruska piechota i około 350 rycerzy konnych. Ich zadaniem było zabezpieczenie tyłów, ochrona zebranych łupów i zbieranie żywności dla całej armii. W grupie tej znajdowali się czołowi dostojnicy zakonu: komtur elbląski Herman von Oetting [czyt.: fon eting], komtur gdański Albert von Ore [czyt.: fonor], wielki komtur Otto von Bonsdorf [czyt.: oto fon bonzdorf]. Rozbili się obozem w pewnym oddaleniu od sił głównych na drodze w stronę wsi Stary Radziejów w odległości blisko 3 km od wsi Płowce. Wyruszyli najpóźniej około 9.00 rano. Było bowiem bardzo wilgotno i mgliście, więc czekano na lepsze warunki pogodowe.  Płowce- walka polskich hufców Władysława Łokietka z oddziałami straży tylnej wojsk krzyżackich zakończyła się około południa. Odniesiono zwycięstwo i wzięto do niewoli 56 braci zakonnych razem z rannym w policzek wielkim marszałkiem Dietrichem von Altenburgiem [czyt.: ditrichem fon altenburgiem]. Zajęto krzyżackie tabory i rozłożono się obozem dla wypoczynku około trzy kilometry od miejsca bitwy blisko wsi Jarantowice. Władysław Łokietek zdawał sobie sprawę, że wieść o pogromie z pewnością już dotarła do dwóch pozostałych oddziałów krzyżackich i czekał na reakcję strony przeciwnej. Tymczasem grupa ciężkozbrojnej jazdy na czele z Otto von Lutterbergiem [czyt.: oto fon luterbergiem] powiadomiła straż przednią Henryka Reuss von Plauena [czyt.: rojs fon plauena], że wracają w stronę Radziejowa. Chodziło nie tyle o wsparcie straży tylnej, co powstrzymanie uciekinierów z pola walki przed rozbudzaniem paniki w szeregach zakonnych żołnierzy. Armia von Lutterberga dotarła do polskiego obozowiska około godziny 14.00 i z miejsca przystąpiła do walki.  Jarantowice-  straż przednia Henryka Reuss von Plauena [czyt.: rojs fon plauena] dotarła na miejsce bitwy dopiero około godziny 17.00, gdyż zawracała uciekających w panice rycerzy krzyżackich. Zajęła się wzmacnianiem załamujących się szyków wojsk zakonnych, co doprowadziło do lekkiej paniki w oddziałach polskich i wycofania królewicza Kazimierza z pola walki. Krzyżakom udało się odbić większość jeńców, w tym Dietricha von Altenburga [czyt.: ditricha fon altenburga] oraz wielką chorągiew zakonu. W tym samym czasie w ręce polskie wpadło blisko 40 rycerzy zakonnych, w tym Henryk von Plauen. Wobec zapadających ciemności i zaznaczającej się przewagi wojsk krzyżackich Łokietek nakazał wycofanie się z pola bitwy. Po tym fakcie Krzyżacy wymordowali na rozkaz Otto von Lutterberga [czyt.: oto fon luterberga] większość jeńców, pozostawiając dla okupu 56 najcenniejszych polskich rycerzy. Następnie podjęli decyzję o przerwaniu marszu na Brześć Kujawski i natychmiastowego odwrotu do Torunia bez pochowania swoich własnych poległych.  Pod numerami na polu bitew umieszczono informacje: 1. straż tylna wojsk krzyżackich, licząca około 2300 osób, została zaatakowana około godz. 9.00 rano 27 września 1331 roku z czoła przez polski hufiec dowodzony przez Wincentego z Szamotuł w pobliżu wsi Płowce. Krzyżacy zdezorientowani rzucili przeciwko niemu większość swych sił, wiążąc je w walce. Ruchy żołnierzy utrudniała mgła.  2. pomimo mgły Krzyżacy zdołali podzielić się na pięć oddziałów i ustawili szyki bojowe. Pozostający dotychczas w ukryciu w lesie rycerze polscy w sile czterech hufców na czele z królem Władysławem Łokietkiem, gdy zaczęła opadać mgła, zaatakowali kolumnę krzyżacką równocześnie z boku i z tyłu. Hasłem bojowym, które pozwalało rycerstwu polskiemu rozpoznać się w bitewnym zamęcie, było zawołanie "Kraków". Walka trwała około trzech godzin i składała się z szeregu pojedynków rycerskich oraz była dwukrotnie przerywana dla odpoczynku i opatrzenia rannych. Podczas trzeciego ataku Polaków na pozycje krzyżackie spadł z konia chorąży zakonny Iwan, a wraz z nim chorągiew, co wywołało panikę w szeregach krzyżackich. Ich pozycje załamały się i poszły w rozsypkę. Jedynie nielicznym udało się wyrwać z kotła i uciec w kierunku Brześcia. Do niewoli wzięto 56 braci zakonnych ze swym dowódcą, rannym podczas bitwy w twarz wielkim marszałkiem von Altenburgiem [czyt.: fon altenburgiem]. Poległo wielu dostojników zakonu m.in. komtur elbląski Herman von Oetting [czyt.: fon eting], komtur gdański Albert von Ore [czyt.: fonor] oraz wielki komtur Otto von Bonsdorf [czyt.: oto fon bonzdorf]. Zdobyto także wozy z łupami i wielką chorągiew Zakonu.  3. około godziny 14.00 nadciągnęła od strony Brześcia Kujawskiego ciężkozbrojna jazda na czele z Otto von Luterbergiem [czyt.: oto fon luterbergiem], który po drodze zawracał niedoszłych uciekinierów z pola walki. Bitwa rozgorzała na nowo i przybrała charakter chaotyczny. Początkowo przewagę miały wojska polskie, które doprowadziły do ucieczki część wojsk krzyżackich, tak, że z kolei zawracać je musiał nadciągający ze strażą przednią Henryk Reuss von Plauen [czyt.: rojs fon plauen]. Uderzył on zwartą kolumną na lewe skrzydło wojsk polskich, gdzie walczyli Wielkopolanie i Kujawianie pod dowództwem Wincentego z Szamotuł. Przełamał front i wszedł na tyły polskiej armii, co wywołało panikę w jej szeregach. Najprawdopodobniej wtedy zostaje zamordowana przez Polaków część jeńców. Królewicz Kazimierz zostaje odesłany z pola walki przez ojca, który uruchomił dla ratowania wojsk polskich swoje odwody. Mimo to Krzyżacy uzyskali przewagę i zaczęli spychać Polaków ku zachodowi. Walka była zaciekła. Zginął komtur toruński Heinrich Rube [czyt.: hajnrich rube]. Po stronie polskiej największe straty były na prawym skrzydle, gdzie walczyli Małopolanie. Życie stracił chorąży ziemi sandomierskiej Krystyn z Ostrowa i chorąży ziemi krakowskiej Grzegorz Nekada Toporczyk. Poza tym w bezpośrednim niebezpieczeństwie znajdował się sam król. Część jeńców z rannym Dietrichem von Altenburgiem [czyt.: ditrichem fon altenburgiem] zostaje odbita przez Krzyżaków z rąk łęczycan. Równocześnie do niewoli polskiej dostaje się Henryk Reuss von Plauen [czyt.: rojs fon plauen] oraz komtur golubski Eliger von Hohenstein [czyt.: fon hohensztajn] wraz z blisko czterdziestoma rycerzami zakonnymi, co dowodzi jak zmienne były koleje tej bitwy. Wobec zapadających ciemności i zauważalnej przewagi wojsk krzyżackich Łokietek zarządził odwrót armii polskiej. Krzyżacy na rozkaz Luterberga wymordowali jeńców polskich z wyjątkiem 56 najznaczniejszych na wymianę i okup. Następnie szybko opuścili miejsce bitwy, nie grzebiąc nawet swoich poległych. Pochówkiem zajął się biskup włocławski Maciej z Gołańczy, który naliczył 4187 zabitych żołnierzy po obu stronach, z czego większość stanowili Krzyżacy. Doliczywszy rannych i wziętych do niewoli można straty po obu stronach szacować na 40 procent.
Bitwa pod Płowcami
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.

Mapa interaktywna pt. Bitwa pod Płowcami. Mapa przedstawia na trzech poziomach uszczegółowienia przebieg bitwy polsko‑krzyżackiej pod Płowcami 27 września 1331 roku. Ukazany jest obszar Kujaw od drogi biegnącej od Konina do Radziejowa, a następnie na wschód do Brześcia oraz układ wsi między Kaczewem a Samszycami, gdzie ustawiona była armia polska. Pokazana jest lokalizacja wsi Płowce, pod którą doszło do ataku z czoła części wojsk polskich na oddział krzyżacki stanowiący tylną część armii. Przedstawiono kierunki natarcia wojsk Władysława Łokietka na rozczłonkowaną kolumnę wojsk krzyżackich. Następnie ukazano przebieg dalszych walk między polską armią a nadciągającą spod Brześcia odsieczą krzyżacką. Na koniec zwrócono uwagę na kierunek odwrotu wojsk zakonnych w stronę Torunia. Mapa składa się z warstwy bazowej i 4 warstw dodatkowych.

Opis warstwy bazowej: Plan przedstawiający miejsce bitwy pod Płowcami z zaznaczeniem głównych miejscowości, ułożenia i kierunku przemarszu wojsk oraz miejsca ich starcia. Na warstwie bazowej znajdują się 2 punkty z dodatkowymi informacjami:

  • Punkt 1. Płowce.
    Straż tylna wojsk krzyżackich, licząca około 2300 osób, została zaatakowana około godz. 9.00 rano 27 września 1331 roku z czoła przez polski hufiec dowodzony przez Wincentego z Szamotuł w pobliżu wsi Płowce. Krzyżacy zdezorientowani rzucili przeciwko niemu większość swych sił, wiążąc je w walce. Ruchy żołnierzy utrudniała mgła. Pomimo mgły Krzyżacy zdołali podzielić się na pięć oddziałów i ustawili szyki bojowe. Pozostający dotychczas w ukryciu w lesie rycerze polscy w sile czterech hufców na czele z królem Władysławem Łokietkiem, gdy zaczęła opadać mgła, zaatakowali kolumnę krzyżacką równocześnie z boku i z tyłu. Hasłem bojowym, które pozwalało rycerstwu polskiemu rozpoznać się w bitewnym zamęcie, było zawołanie „Kraków”. Walka trwała około trzech godzin i składała się z szeregu pojedynków rycerskich oraz była dwukrotnie przerywana dla odpoczynku i opatrzenia rannych. Podczas trzeciego ataku Polaków na pozycje krzyżackie spadł z konia chorąży zakonny Iwan, a wraz z nim chorągiew, co wywołało panikę w szeregach krzyżackich. Ich pozycje załamały się i poszły w rozsypkę. Jedynie nielicznym udało się wyrwać z kotła i uciec w kierunku Brześcia. Do niewoli wzięto 56 braci zakonnych ze swym dowódcą, rannym podczas bitwy w twarz wielkim marszałkiem von Altenburgiem. Poległo wielu dostojników zakonu m.in. komtur elbląski Herman von Oetting, komtur gdański Albert von Ore oraz wielki komtur Otto von Bonsdorf. Zdobyto także wozy z łupami i wielką chorągiew Zakonu. Walka polskich hufców Władysława Łokietka z oddziałami straży tylnej wojsk krzyżackich zakończyła się około południa. Potem rozłożono się obozem dla wypoczynku około trzy kilometry od miejsca bitwy blisko wsi Jarantowice. Władysław Łokietek zdawał sobie sprawę, że wieść o pogromie z pewnością już dotarła do dwóch pozostałych oddziałów krzyżackich i czekał na reakcję strony przeciwnej. Tymczasem grupa ciężkozbrojnej jazdy na czele z Otto von Lutterbergiem powiadomiła straż przednią Henryka Reuss von Plauena, że wracają w stronę Radziejowa. Chodziło nie tyle o wsparcie straży tylnej, co powstrzymanie uciekinierów z pola walki przed rozbudzaniem paniki w szeregach zakonnych żołnierzy. Armia von Lutterberga dotarła do polskiego obozowiska około godziny 14.00 i z miejsca przystąpiła do walki.

  • Punkt 2. Jarantowice.
    Około godziny 14.00 nadciągnęła od strony Brześcia Kujawskiego ciężkozbrojna jazda na czele z Otto von Luterbergiem, który po drodze zawracał niedoszłych uciekinierów z pola walki. Bitwa rozgorzała na nowo i przybrała charakter chaotyczny. Początkowo przewagę miały wojska polskie, które doprowadziły do ucieczki część wojsk krzyżackich, tak, że z kolei zawracać je musiał nadciągający ze strażą przednią około godz. 17.00 Henryk Reuss von Plauen. Otto von Luterberg uderzył zwartą kolumną na lewe skrzydło wojsk polskich, gdzie walczyli Wielkopolanie i Kujawianie pod dowództwem Wincentego z Szamotuł. Przełamał front i wszedł na tyły polskiej armii, co wywołało panikę w jej szeregach. Najprawdopodobniej wtedy zostaje zamordowana przez Polaków część jeńców. Królewicz Kazimierz zostaje odesłany z pola walki przez ojca, który uruchomił dla ratowania wojsk polskich swoje odwody. Mimo to Krzyżacy uzyskali przewagę i zaczęli spychać Polaków ku zachodowi. Walka była zaciekła. Zginął komtur toruński Heinrich Rube. Po stronie polskiej największe straty były na prawym skrzydle, gdzie walczyli Małopolanie. Życie stracił chorąży ziemi sandomierskiej Krystyn z Ostrowa i chorąży ziemi krakowskiej Grzegorz Nekada Toporczyk. Poza tym w bezpośrednim niebezpieczeństwie znajdował się sam król. Część jeńców z rannym Dietrichem von Altenburgiem zostaje odbita przez Krzyżaków z rąk łęczycan. Równocześnie do niewoli polskiej dostaje się Henryk Reuss von Plauen oraz komtur golubski Eliger von Hohenstein wraz z blisko czterdziestoma rycerzami zakonnymi, co dowodzi jak zmienne były koleje tej bitwy. Wobec zapadających ciemności i zauważalnej przewagi wojsk krzyżackich Łokietek zarządził odwrót armii polskiej. Krzyżacy na rozkaz Luterberga wymordowali jeńców polskich z wyjątkiem 56 najznaczniejszych na wymianę i okup. Następnie szybko opuścili miejsce bitwy, nie grzebiąc nawet swoich poległych. Pochówkiem zajął się biskup włocławski Maciej z Gołańczy, który naliczył 4187 zabitych żołnierzy po obu stronach, z czego większość stanowili Krzyżacy. Doliczywszy rannych i wziętych do niewoli można straty po obu stronach szacować na 40 procent.

Warstwa 1. Faza przygotowawcza bitwy na 26/27 września 1331 r.

Plan przedstawiający kierunki przemarszu wojsk 27 września 1331 roku na godz. 9:00, 14:00 i 17:00. Na warstwie 1 znajdują się 2 punkty z dodatkowymi informacjami:

  • Punkt 1. Wojska krzyżackie.
    Spod Konina, gdzie doszło do pierwszej potyczki z armią Władysława Łokietka, 24 września 1331 roku wojska krzyżackie kierują się na Radziejów, który zajmują 26 września 1331 roku. Armią zakonną dowodzi komtur chełmiński Otto von Lutterberg, a podlegają mu m.in. wielki marszałek Dietrich von Altenburg, komtur elbląski Herman von Oetting, komtur gdański Albert von Ore, wielki komtur Otto von Bonsdorf oraz komtur bałgijski Henryk Reuss von Plauen. W armii zakonnej znajdują się również Krzyżacy inflanccy oraz goście z zachodniej Europy, z liczącą około 100 osób grupą rycerzy angielskich. Całość wojska krzyżackiego liczy około 7 tysięcy ludzi. W jego skład wchodzą ciężkozbrojni bracia zakonni w liczbie blisko 200, 100 ciężkozbrojnych rycerzy świeckich oraz liczące około 1700 osób hufce lekkozbrojne. Ponadto w tym wojsku jest mniej więcej 2000 konnych giermków oraz 2000 chłopskiej ludności pruskiej.

  • Punkt 2. Wojska polskie.
    Spod Konina 24 września 1331 roku wojska polskie pod dowództwem Władysława Łokietka wycofują się, nie kontynuując potyczki z armią zakonną i kierują się na Brześć Kujawski przez wsie Kaczewo, Bytoń i Faliszewo na zachód od jeziora Głuszyńskiego. Po przekroczeniu rzeki Zgłowiączka na wysokości wsi Samszyce rozlokowują się obozem w pobliskim lesie. Zgrupowanie chorągwi z Kujaw, Wielkopolski, Małopolski, Ziemi Sieradzko‑Łęczyckiej i pojedynczych rycerzy z Pomorza Gdańskiego liczy blisko 5 tysięcy żołnierzy. Wśród nich są: wojewoda poznański Wincenty z Szamotuł, chorąży krakowski Grzegorz Nekada, chorąży sandomierski Krystyn z Ostrowa czy rycerz z Kujaw Jan z Kisielewa. Radziejów- wieczorem 26 września 1331 roku, gdy został zawiązany obóz pod miastem, Krzyżacy podjęli decyzję o wyruszeniu rano w kierunku Brześcia Kujawskiego w trzech grupach. Pierwszy oddział pod dowództwem komtura bangijskiego Henryka Reuss von Plauena zawierający większość sił krzyżackich miał wyruszyć o 6.00 rano. Za nim w niewielkiej odległości miała się posuwać grupa ciężkozbrojnej jazdy na czele z komturem chełmińskim Otto von Lutterbergiem. Straż tylną stanowiła trzecia grupa pod dowództwem wielkiego marszałka Dietrichvon Altenburga. W skład tej grupy wchodziła pruska piechota i około 350 rycerzy konnych. Ich zadaniem było zabezpieczenie tyłów, ochrona zebranych łupów i zbieranie żywności dla całej armii. W grupie tej znajdowali się czołowi dostojnicy zakonu: komtur elbląski Herman von Oetting, komtur gdański Albert von Ore, wielki komtur Otto von Bonsdorf. Rozbili się obozem w pewnym oddaleniu od sił głównych na drodze w stronę wsi Stary Radziejów w odległości blisko 3 km od wsi Płowce. Wyruszyli najpóźniej 27 września około 9.00 rano. Było bowiem bardzo wilgotno i mgliście, więc czekano na lepsze warunki pogodowe. Wtedy w pobliżu wsi Płowce na tylną straż wojsk krzyżackich, liczącą około 2300 osób, napadł z czoła polski hufiec dowodzony przez Wincentego z Szamotuł. Krzyżacy zdezorientowani rzucili przeciwko niemu większość swych sił, wiążąc je w walce. Ruchy żołnierzy utrudniała mgła. Pomimo tego Krzyżacy zdołali podzielić się na pięć oddziałów i ustawili szyki bojowe. Pozostający dotychczas w ukryciu w lesie rycerze polscy w sile czterech hufców na czele z królem Władysławem Łokietkiem, gdy zaczęła opadać mgła, zaatakowali kolumnę krzyżacką równocześnie z boku i z tyłu. Hasłem bojowym, które pozwalało rycerstwu polskiemu rozpoznać się w bitewnym zamęcie, było zawołanie „Kraków”. Walka trwała około trzech godzin i składała się z szeregu pojedynków rycerskich oraz była dwukrotnie przerywana dla odpoczynku i opatrzenia rannych. Podczas trzeciego ataku Polaków na pozycje krzyżackie spadł z konia chorąży zakonny Iwan, a wraz z nim chorągiew, co wywołało panikę w szeregach krzyżackich. Ich pozycje załamały się i poszły w rozsypkę. Jedynie nielicznym udało się wyrwać z kotła i uciec w kierunku Brześcia.

Warstwa 2. Faza bitwy między 9:00 a 12:00. Zbliżenie na miejsce starcia wojsk polskich i Krzyżackich

Warstwa 3. Faza bitwy około godziny 14:00. Zbliżenie na miejsce starcia wojsk polskich i Krzyżackich

Warstwa 4. Faza bitwy około godziny 17:00. Zbliżenie na miejsce starcia wojsk polskich i Krzyżackich.

Polecenie 1

Na podstawie powyższej mapy podaj, co przesądziło o losach bitwy.

RO1CVdR45eJGt
(Uzupełnij).
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.
Polecenie 1

Na podstawie opisu powyższej mapy podaj, co przesądziło o losach bitwy.

R1WcFs3pLaSVg
(Uzupełnij).
Źródło: Learnetic S.A., licencja: CC BY 4.0.
bg‑gold

Sukces pod Płowcami nie zapobiegł kolejnym najazdom krzyżackim. W ich wyniku w 1332 roku Kujawy znalazły się pod kontrolą państwa zakonnego. Rok później z Krzyżakami został zawarty rozejm, który potem przedłużał syn Władysława Łokietka Kazimierz Wielki.

R3HAUlE6kKyOW
Płyta upamiętniająca zwycięstwo w bitwie pod Płowcami, ufundowana przez Juliana Ursyna Niemcewicza. Napis głosi: R-u 1331 d. 27 Wrzes. za Władysława Łokietka, króla polsk. miejsce sławne zwycięstwem nad Krzyżakami odniesionem i pochowaniem rycerzów polskich wraz z 2000 Krzyżakami tu pod Płowcami poległych. 1818 r. J.B..
Źródło: MOs810, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.
bg‑gold

W 1343 roku podpisał w Kaliszu tzw. wieczysty pokój z Krzyżakami. Polska odzyskiwała Kujawy i ziemię dobrzyńską, a zakon zatrzymywał ziemię chełmińską i michałowską. Kazimierz „podarował” też Pomorze Gdańskie Krzyżakom jako „wieczystą jałmużnę Królestwa Polskiego”, co pozwalało w przyszłości przypomnieć o polskich prawach do tej ziemi.

Komu jeszcze zagrażali Krzyżacy?

bg‑gold

Państwo polskie w XIV wieku było zbyt słabe aby odzyskać ziemie utracone na rzecz Krzyżaków. Potrzebowało do tego sojusznika. Idealnym kandydatem do sojuszu przeciwko państwu zakonnemu była Litwa.

RMVYnvaKKs5kj
Mendog, litewski władca, w latach 1236–1263, wielki książę, od 1253 roku do śmierci przypuszczalnie król Litwy.
Źródło: Lina Kalinauskaitė, Wikimedia Commons, domena publiczna.
bg‑gold

Litwini ze swoimi książętami trwali w pogaństwie. Chrystianizacja pogańskiej Litwy stała się pretekstem do najazdów dla Krzyżaków, którzy sąsiadowali z Wielkim Księstwem Litewskim.

R181wmB9foDL91
Mapa przedstawiająca ekspansję Litwy w XIII–XV w. W którym kierunku była prowadzona?
Źródło: Contentplus.sp. z o.o., Stentor, licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑gold

Od XIII w. Żmudź należąca do Litwy była terenem ekspansji Krzyżaków. Państwo zakonne dążyło do połączenia swoich posiadłości, a Żmudź, wbijając się klinem pomiędzy ziemie pruskie a Inflanty, stała na przeszkodzie.

1
Ćwiczenie 3

Zapoznaj się z mapą przedstawiającą ekspansję terytorialną Litwy w XIII‑XV wieku, a następnie wymień i wskaż na mapie ziemie, które były przedmiotem sporu Litwy i Krzyżaków.

R1aRICOQbwOyn
Twoja odpowiedź (Uzupełnij).
Ćwiczenie 3
RPm2b95QcAyra
Wybierz jedno nowe słowo poznane podczas dzisiejszej lekcji i ułóż z nim zdanie.
R2JKmsX5gJMy81
Litewscy posłowie starający się o rękę królowej Jadwigi dla wielkiego księcia Jagiełły.
Źródło: dostępny w internecie: polityka.pl, domena publiczna.
bg‑gold

Panowie polscy nie pogodzili się z utratą tak ważnej ziemi jaką było Pomorze Gdańskie. Powołując władcę Litwy Jagiełłę na tron polski, postawili warunek, aby odzyskał on utracone przez Polskę Pomorze Gdańskie, ziemię chełmińską, wieluńską i dobrzyńską. Istotną rolę odgrywało odcięcie państwa polsko‑litewskiego od portów bałtyckich, co hamowało jego rozwój ekonomiczny, uniemożliwiając handel morski i dostęp do nowych rynków zbytu.

Ćwiczenie 4
RASr1ZmMr6Ccm1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
RBP970fi5hLif
Ćwiczenie 4
Ćwiczenie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Podsumowanie

bg‑gold

Sprowadzeni przez Konrada Mazowieckiego w 1226 roku celem wsparcia krucjaty książąt piastowskich przeciwko Prusom Krzyżacy stworzyli na ofiarowanych im oraz zdobytych ziemiach państwo zakonne. Podstępnie zajęli oni w 1309 roku Pomorze Gdańskie i tym samym weszli w spór z odrodzonym przez Władysława Łokietka państwem polskim. W trakcie konfliktu doszło w 1331 roku do bitwy pod Płowcami, która była wprawdzie nierozstrzygnięta, ale przyniosła zakonowi ogromne straty, a Polakom dała nadzieję na możliwość pokonania Krzyżaków.  Toczący się w XIV wieku spór polsko‑krzyżacki zakończył pokój kaliski w 1343 roku, oddający Krzyżakom Pomorze Gdańskie w „wieczystą jałmużnę” władców Polski. Polacy nie pogodzili się z utratą tak ważnej ziemi i szukali sojusznika, którym została Litwa.

R1HpaU6zZGkAn
Ćwiczenie 5
ćwiczenie interaktywne
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 6
R1CARA4v6vdnj1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Słownik

Brandenburczycy
Brandenburczycy

mieszkańcy Marchii Brandenburskiej, terenu sąsiadującego z Polską

lenno
lenno

ziemie nadawane przez seniora lennikowi, który zobowiązywał się w zamian do wierności i posłuszeństwa wobec seniora

Mendog
Mendog

władca Litwy w latach 1236‑1263, prawdopodobnie w 1253 koronował się na króla, dokonał zjednoczenia plemion litewskich i podjął próbę chrystianizacji kraju, występował przeciw Krzyżakom i m.in. wspierał walczących z nimi Żmudzinów

senior
senior

osoba sprawujący opiekę nad uzależnionym od niego poddanym, który zobowiązał się do wierności i posłuszeństwa w zamian za prawo do sprawowania władzy nad określoną ziemią

Władysław Łokietek
Władysław Łokietek

ur. 1260, zm. 1333,  król Polski od 1320 roku, dokonał zjednoczenia głównych dzielnic: Małopolski i Wielkopolski, dążył do scalenia piastowskiego terytorium Polski, prowadził wojnę z Zakonem Krzyżackim

RO1BXXLmFWjCn
(Uzupełnij).