Wprowadzenie

Ostateczne uregulowania miał wprowadzić odrębny traktat pokojowy zawarty z państwem niemieckim. Zakładano także, że Niemcy mają być jednolitym krajem. Organem kontrolującym i czuwającym nad realizacją ustaleń alianckich była Sojusznicza Rada Kontroli z siedzibą w Berlinie, składająca się z przedstawicieli Francji, Wielkiej Brytanii, USA i ZSRR.

Początek kryzysu w stosunkach alianckich

Bardzo szybko okazało się, że między zachodnimi sojusznikami a ZSRR nie brakuje kwestii spornych dotyczących „sprawy niemieckiej”. ZSRR, pod którego wpływami znalazła się znaczna część Europy i gdzie adaptowany był „radziecki wzorzec państwowy”, próbował wprowadzić podobne zasady na okupowanych terenach niemieckich. W kwietniu 1946 roku w radzieckiej strefie okupacyjnej doszło do zjednoczenia Komunistycznej Partii Niemiec i Socjaldemokratycznej Partii Niemiec. Powstała Socjalistyczna Partia Jedności. Bardzo szybko partia stała się przewodnią siłą w budowaniu nowej rzeczywistości politycznej: wprowadzono reformę rolną, upaństwowiono przemysł, handel, banki. Państwa zachodnie uznały ten krok za złamanie wcześniejszych uzgodnień i zareagowały wstrzymaniem wypłacania ZSRR reparacji wojennych ze swoich stref.

USA i Wielka Brytania chciały odrodzenia życia politycznego zgodnie z ideą demokracji, a także odbudowy gospodarki niemieckiej. Najmniej tą ostatnią kwestią była zainteresowana Francja, która najchętniej włączyłaby Zagłębie Saary do własnego systemu gospodarczego, ale ostatecznie zachodnim sojusznikom udało się w tej kwestii osiągnąć kompromis. Natomiast wypracowanie wspólnej polityki z ZSRR było trudne – zwłaszcza ustalenie zapisów zapowiadanego traktatu pokojowego. Coraz częściej też obie strony odwoływały się do komentarzy propagandowych pokazujących złą wolę przeciwnika. Reakcją na przemówienie Jamesa Byrnesa były artykuły prasowe (w państwach kontrolowanych przez ZSRR), mówiące, że kwestionowane są ustalenia dotyczące granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej oraz że następuje „odradzanie się imperializmu niemieckiego pod protektoratem waszyngtońskich polityków”.

W efekcie państwa zachodnie rozpoczęły tworzenie faktów dokonanych na terenie swoich stref, licząc, że może to wpłynie na zmianę polityki radzieckiej. 1 stycznia 1947 roku utworzono Bizonię (z połączenia dwóch stref okupacyjnych: amerykańskiej i brytyjskiej), a w 1948 Trizonię (dołączając strefę francuską).

R1HEYqbkUARr4

Bizonia Bizonia Źródło: Krystian Chariza i zespół.

R1MSLOQqVfsEt

Trizonia Trizonia Źródło: Krystian Chariza i zespół.

Propaganda radziecka uznała, że państwa zachodnie robią wszystko, aby utrwalić podział Niemiec. ZSRR starał się także utrudniać tranzyt towarów do połączonych stref okupacyjnych Berlina. Rok 1948 okazał się przełomowy w sprawie niemieckiej. Od lutego do czerwca obradowała konferencja w Londynie, na której obecni byli przedstawiciele Francji, Wielkiej Brytanii, Belgii, Holandii i Luksemburga. Dyskutowano na niej o przyszłości państwa niemieckiego. Uznano konieczność odrodzenia życia politycznego i gospodarczego Niemiec. W tym celu powołano komisje (w skład których wchodzili przedstawiciele państwa niemieckiego) oraz zadecydowano o objęciu Niemiec planem Marshalla. ZSRR uznał tę decyzję za jednostronną, podjętą bez konsultacji z nim. W efekcie przedstawiciel ZSRR opuścił w marcu 1948 roku Sojuszniczą Radę Kontroli. Doszło także do podziału rady miejskiej Berlina. Natomiast apogeum konfliktu stał się tzw. kryzys berliński.

Dwa państwa

Wypadkową tych wydarzeń było uchwalenie na terenie trzech zachodnich stref okupacyjnych ustawy zasadniczej, według której państwo miało być federacją na czele z rządem, któremu przewodniczy kanclerz. W sierpniu przeprowadzono w Trizonii wybory do parlamentu (Bundestagu). Sukces odniosła Unia Chrześcijańsko‑Demokratyczna (CDU). Funkcję kanclerza objął jej przedstawiciel Konrad AdenauertTuQEAvGRl_000tp001Konrad Adenauer. 21 września 1949 roku proklamowano powstanie Republiki Federalnej Niemiec ze stolicą w Bonn (podkreślano, że jest to stolica tymczasowa). RFN nie była w pełni samodzielnym państwem. Kraje zachodnie przyjęły Statut Okupacyjny, który ograniczał jego funkcjonowanie. Kontroli przedstawicieli państw zachodnich (tzw. Wysokiej Komisji Sojuszniczej) podlegały m.in. polityka zagraniczna, handel zagraniczny, ustawodawstwo. RFN miała zakaz zbrojeń, kontrolowano też rozwój przemysłu w Zagłębiu Ruhry.

W październiku 1949 roku z radzieckiej strefy okupacyjnej utworzono Niemiecką Republikę Demokratyczną. Prezydentem został Wilhelm PiecktTuQEAvGRl_000tp002Wilhelm Pieck, a premierem Otto GrotewohltTuQEAvGRl_000tp003Otto Grotewohl. Obaj byli członkami Socjalistycznej Partii Jedności. Stolicą NRD została część Berlina znajdująca się pod okupacją radziecką.

Różne drogi rozwoju

Od momentu powstania oba państwa przyjęły różne drogi rozwoju. NRD znalazła się w kręgu państw demokracji ludowej, natomiast RFN związana została z obozem zachodnim, uczestnicząc między innymi w procesie integracji europejskiej.

RHAiNraKYycZK

Flaga RFN Źródło: Flaga RFN, domena publiczna.

R1CQIpvpF1Tfm

Godło RFN Źródło: Godło RFN, domena publiczna.

RbUpuUAx2edDq

Flaga NRD Źródło: Flaga NRD, domena publiczna.

R1IASaMhhO6ks

Godło NRD Źródło: Godło NRD, domena publiczna.

Dla zainteresowanych

RFN w 1955 roku została uznana za państwo suwerenne i tym samym przystąpiła do NATO i Rady Europy. W dużej mierze dzięki środkom uzyskanym w ramach planu Marshalla udało się doprowadzić do wzrostu gospodarczego RFN. Zdarzały się przejściowe kryzysy, ale od przełomu lat 50. i 60. można mówić o dobrej sytuacji ekonomicznej i wysokim poziomie życia społeczeństwa Niemiec Zachodnich. Jednym z twórców rozwoju gospodarczego w tym czasie był Ludwig ErhardtTuQEAvGRl_000tp004Ludwig Erhard, minister gospodarki, a w latach 1963–1966 kanclerz republiki. W RFN początkowo rządziły CDU i CSU (Unia Chrześcijańsko‑Społeczna), od 1966 roku partie te tworzyły koalicję z SPD (Socjaldemokratyczna Partia Niemiec).

Rządy koalicyjne lub samodzielne SPD lub CDU‑CSU staną się stałym elementem życia politycznego RFN, a później zjednoczonych Niemiec. Na scenie politycznej Niemiec Zachodnich na początku lat 90. pojawiła się też partia Zielonych, która częściowo odebrała elektorat SPD, jednak nie stała się nigdy partią dominującą, czasem tylko wchodziła do rządzącej koalicji.

Natomiast w NRD stosowano radziecki wzorzec rozwoju państwa z systemem monopartyjnym. Wszechobecna w życiu politycznym i społecznym była StasitTuQEAvGRl_000tp005Stasi (tajna policja polityczna). Także policja i organizacje paramilitarne oraz stacjonujące jednostki Armii Radzieckiej miały pomóc w utrzymaniu systemu demokracji ludowej i zapobiegać buntom społecznym lub je tłumić. Do takiego doszło między innymi w czerwcu 1953 roku. Nazwany został berlińskim, choć zamieszki objęły nie tylko stolicę. Powodem była nie najlepsza sytuacja gospodarcza i niski standard życia, znacznie ustępujący zachodnioniemieckiemu. Zginęło wówczas ponad 300 osób. W mediach obowiązywała ostra cenzura, a władze bardzo wyraźnie zniechęcały do odbioru programów telewizji zachodnioniemieckiej dostępnych w NRD.

W Niemczech Wschodnich obowiązywała gospodarka planowa, która zakładała przede wszystkim industrializację kosztem produkcji wytwarzającej artykuły konsumpcyjne. Tak jak w pozostałych krajach socjalistycznych w NRD wprowadzono normy produkcyjne, rywalizację w zakładach pracy. Nie szły za tym podwyżki realnej płacy ani lepszy poziom życia, choć żyło się tu lepiej niż w innych kraj demokracji ludowej – nie było choćby problemów z zaopatrzeniem, np. w sprzęt AGD. Taka sytuacja była elementem realizacji określonego celu: NRD, konkurując z RFN, miała tej rywalizacji aż tak bardzo nie przegrywać.

NRD znalazła się też w strukturach międzynarodowych tworzonych z inicjatywy ZSRR, czyli w Radzie Wzajemnej Pomocy Gospodarczej i Układzie Warszawskim. W 1971 roku władzę w NRD przejął Erich HoneckertTuQEAvGRl_000tp006Erich Honecker, jeden z tych, którzy z całą starannością realizowali wytyczne polityki radzieckiej i nawet nie próbowali reformować systemu. Niemniej liberalna polityka ze strony RFN (nie wprowadzono ceł na towary wschodnioniemieckie) pozwoliła na nie najgorszy rozwój ekonomiczny. Ten okres kojarzy się także z ogromnymi sukcesami sportowców niemieckich. Po latach pisano o używaniu przez nich niedozwolonych środków, o tragediach ludzi, którzy przypłacili zdrowiem realizację aspiracji wschodnioniemieckiego państwa.

Dużym problemem dla władz NRD, ale też radzieckich, były masowe ucieczki, zwłaszcza młodych ludzi, z NRD do RFN. Na przykład w pierwszym kwartale 1953 roku wyemigrowało 120 tys. osób. W żaden sposób nie odzwierciedlało to propagandy głoszącej wyższość państwa socjalistycznego nad kapitalistycznym.

W RFN również zdarzały się okresy gorszego rozwoju gospodarczego, choćby na przełomie lat 70. i 80., którego efektem była inflacja, wzrost bezrobocia oraz polityka rządu tnąca wydatki socjalne i podwyższająca podatki. Niemniej poziom życia w RFN zawsze był wyższy niż w NRD.

NRD i RFN w polityce międzynarodowej

Dla zainteresowanych

Mimo napiętej sytuacji międzynarodowej i kryzysów zimnowojennych pojawiały się jednak okresy odprężenia w stosunkach niemiecko‑niemieckich czy pomiędzy ZSRR a RFN. W wyjątkowych sytuacjach odstępowano od doktryny HallsteinatTuQEAvGRl_000tp007Hallsteina (jednej z podstawowych zasad polityki zagranicznej RFN, zakładającej nieutrzymywanie stosunków dyplomatycznych z NRD i krajami, które z tym państwem mają unormowane kontakty).

Pierwsze odprężenie związane było z przemianami w ZSRR po śmierci Stalina. W 1955 roku podpisano umowę z ZSRR, która umożliwiła powrót do Niemiec przetrzymywanych jeńców wojennych. Niestety, już w 1957 roku uwidocznił się kolejny etap konfliktu. W październiku minister spraw zagranicznych Polski Adam Rapacki, jak można przypuszczać – pod wpływem ZSRR, wystąpił z planem stworzenia strefy bezatomowej na terenie państw niemieckich. Zachód odpowiedział kontrpropozycją wycofania wojsk radzieckich z krajów Europy Środkowo‑Wschodniej, a zachodnich – z RFN i objęcia tych terenów strefą bezatomową. Na to jednak nie wyraził zgody ZSRR.

Nowy przywódca radziecki, Nikita Chruszczow, kolejny raz próbował „zagrać problemem berlińskim” i zażądał wycofania wojsk państw zachodnich z Berlina Zachodniego. I tym razem Zachód zajął nieprzejednane stanowisko. Prezydent USA John Kennedy oznajmił, że w Berlinie Zachodnim nadal będą stacjonowały wojska, będzie tam funkcjonował samorząd mieszkańców, a także będzie zapewniony swobodny dostęp do miasta. Niestety, w 1961 roku w ciągu jednej nocy z 15 na 16 sierpnia władze radzieckie nakazały wybudowanie muru rozdzielającego obie części Berlina. Mur stał się nie tylko symbolem podziału, ale wkrótce – wzmocniony zasiekami i pilnowany przez służby porządkowe – okazał się miejscem śmierci tych, którzy próbowali uciec z radzieckiej strefy wpływów. Symbolicznym aktem poparcia dla mieszkańców Berlina była wizyta Kennedy’ego w zachodniej części miasta i słynne słowa „Ich bin ein Berliner” – „jestem berlińczykiem” (26 czerwca 1963).

Po 1966 roku zapoczątkowana została nowa polityka wschodnia RFN. Za jej głównego architekta uchodzi Willy BrandttTuQEAvGRl_000tp008Willy Brandt. Nawiązano bezpośrednie kontakty z NRD i rozpoczęło się nawiązywanie kontaktów dyplomatycznych z pozostałymi państwami demokracji ludowej. W sierpniu 1970 roku podpisano układ o wzajemnych stosunkach z ZSRR, a 7 grudnia układ o normalizacji stosunków z Polską, w którym uznano m.in. granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej.

W grudniu 1972 roku oba państwa niemieckie nawiązały stosunki dyplomatyczne. Efektem tego było przyjęcie obydwu państw do ONZ. Willy Brandt za swoje polityczne kroki otrzymał w 1971 roku Pokojową Nagrodę Nobla.

Mimo że RFN funkcjonowała w bloku państw zachodnich, trudne było unormowanie jej stosunków z Francją. Kraj ten niejednokrotnie stawał się obiektem ataku Niemiec i z rezerwą patrzył na próby odbudowy potencjału gospodarczego swojego wschodniego sąsiada. Jednak dzięki współuczestniczeniu RFN w integracji gospodarczej Europy (Europejska Wspólnota Węgla i Stali) doszło do zbliżenia obydwu krajów. W 1957 roku Zagłębie Saary powróciło do Niemiec, a w 1963 roku udało się doprowadzić do podpisania tzw. traktatu elizejskiego, normującego wzajemne kontakty i zapowiadającego współpracę w wielu dziedzinach życia.

Zjednoczenie

Objęcie steru władzy w ZSRR przez Michaiła GorbaczowatTuQEAvGRl_000tp009Michaiła Gorbaczowa i realizowana przez niego polityka „pierestrojki” i „głasnosti” obudziły nadzieje na ostateczne uregulowanie problemu niemieckiego. Wrzenie wolnościowe w Europie pod koniec lat 80. doprowadziło do upadku komunizmu, rozpadu bloku państw demokracji ludowej i samego ZSRR. W efekcie stworzone zostały warunki dla procesu zjednoczenia Niemiec. Ich orędownikiem ze strony RFN był ówczesny kanclerz Helmut KohltTuQEAvGRl_000tp00AHelmut Kohl (funkcję sprawował od 1982 roku). Aby proces mógł zaistnieć, należało odsunąć od władzy w NRD Ericha Honeckera, co stało się w październiku 1989 roku. Natomiast 9 listopada 1989 roku doszło do demontażu muru berlińskiego, który przez lata był symbolem podziału nie tylko miasta, ale i państwa niemieckiego. Rozbieranie muru wiązało się z przyznaniem obywatelom NRD prawa do swobodnego podróżowania do RFN. Kolejnymi etapami były negocjacje między rządami niemieckimi i dawnymi okupantami.

Warto wspomnieć, że w okresie przełomu doszło również do symbolicznego pojednania polsko‑niemieckiego podczas mszy w Krzyżowej na Dolnym Śląsku, w której uczestniczyli premier Tadeusz Mazowiecki i kanclerz Helmut Kohl.

Ostatecznie 12 września 1990 roku w Moskwie oba państwa niemieckie z jednej strony, a Francja, Wielka Brytania, ZSRR i USA z drugiej, podpisały traktat 2+4, który stanowił fundament zjednoczenia. 3 października jedność państwa niemieckiego stała się faktem. Zjednoczenie zostało przyjęte z euforią. Wkrótce jednak radość przyćmiły problemy wynikające z konieczności ujednolicenia systemów politycznych i gospodarczych państw funkcjonujących przez 45 lat w różnych ustrojach.

Zamiast podsumowania

Ćwiczenie 7

Powiedz, do jakich postaci i symboli nawiązuje znaczek wydany z okazji rocznicy utworzenia NRD.

R1eQJ4RTfvfsI1

Jubileusz NRD