Edyp – król czy niewolnik? Król Edyp Sofoklesa
Grecki twórca tragedii powinien się stosować do pewnych reguł. Budowa amfiteatru i kompozycja wystawianego dzieła były określane przez zasady (np. jedność miejsca, czasu i akcji). Ich obecność dostrzec można w dziełach największych greckich dramatopisarzy. Większość tych reguł najpierw stosowano w praktyce, a dopiero później spisano.
Przeczytaj tragedię Sofoklesa Król Edyp lub obejrzyj spektakl teatralny. Polecenia do pracy z tą lekturą znajdziesz w zapisach poprzedniej lekcji.
Wielka trójka
Wśród najwybitniejszych tragediopisarzy greckich są Ajschylos, Sofokles i Eurypides. Dopasuj do każdego z tych dramaturgów związane z nim fakty.
Twórca żyjący w V w. p.n.e.; szczególnie często koncentrujący się na postaciach kobiecych; nazywany jest psychologiem, bo starał się pogłębiać życie wewnętrzne bohaterów swoich dzieł; napisał ok. 90 sztuk; za życia nie był szczególnie ceniony – rzadko zwyciężał w konkursach dramaturgicznych (agonach); często stosował metodę „deus ex machina”; najbardziej znaną jego sztuką jest <i>Medea</i>., Twórca żyjący w V w. p.n.e.; wprowadził na scenę trzeciego aktora i malowane dekoracje; wygrał ok. 60 konkursów dramaturgicznych (agonów); napisał 123 sztuki, z których najsłynniejszymi są <i>Król Edyp</i> i <i>Antygona</i>., Twórca żyjący na przełomie VI i V w. p.n.e.; wprowadził na scenę drugiego aktora; najsłynniejszym jego dziełem jest <i>Oresteja</i>; napisał ok. 90 utworów; wygrał w 13 konkursach dramaturgicznych (agonach); według legend został wygnany z Aten, gdy zawaliła się trybuna podczas jego przedstawienia.
| Ajschylos | |
| Sofokles | |
| Eurypides |
Literatura grecka i rzymska w zarysieW ostatnich latach swej twórczości nie był już Ajschylos jedynym panem sceny greckiej, sławą poety tragicznego musiał się podzielić z młodszym od siebie Sofoklesem (496–406 p.n.e.) z Kolonos […]. Doskonaląc technikę dramatu, powiększył on [Sofokles] bowiem w tragedii liczbę aktorów z dwóch do trzech, zwiększył również liczbę osób w chórze. […] Sofokles wystawiał wprawdzie zgodnie z ustalonym zwyczajem po trzy tragedie, ale mogły być one niezwiązane tematycznie. Nie musiały opierać się na jednym micie. Ajschylos był jeszcze wykonawcą ról w swoich tragediach. Sofokles odszedł od tego zwyczaju, ponieważ słaby głos uniemożliwił mu występy w teatrze, był już tylko autorem, a nie aktorem swych tragedii. Poeta brał udział w życiu publicznym Aten, piastował zaszczytne godności państwowe: był przewodniczącym kasy Ateńskiego Związku Morskiego i dwukrotnie strategiem. Jego życie przytaczano w starożytności jako przykład życia „szczęśliwego”. Ze 123 sztuk, które według tradycji miał napisać, niemal połowa została wyróżniona pierwszą nagrodą, nigdy też nie zajął miejsca gorszego niż drugie.
Maria Cytowska, Hanna Szelest, Literatura grecka i rzymska w zarysie, Warszawa 1981, s. 43.
Mit o Tebach
Sofokles chętnie sięgał po mity tebańskie, czyli dotyczące historii Teb.
To europejskie miasto powstać miało za sprawą Europy. Takie właśnie imię nosiła piękna córka władcy Sydonu. Zakochał się w niej Zeus. Wiedział, że może ją zdobyć tylko podstępem. Zamienił się zatem w potężnego byka. Gdy Europa zobaczyła go na łące, wydał jej się niezwykły. Dosiadła go, a wtedy byk rzucił się do biegu. Przebył morze (brat władcy bogów, Posejdon, panował przecież nad wodami) i dotarł na Kretę. Tam dopiero dziewczyna dowiedziała się, kto i dlaczego ją porwał. Takiej wiedzy nie mieli jej rodzice. Na poszukiwania kobiety wysłany został Kadmos, brat Europy. Tułał się wiele lat bez efektu. W końcu postanowił się osiedlić z dala od domu. Miejsce, które sobie wybrał, nie było bezpieczne. Grasował tam ogromny smok, jednak Kadmosowi udało się go zabić. Wtedy mężczyzna wyrwał potworowi zęby i zasiał je. Z kłów wyrośli młodzieńcy, którzy rzucili się na siebie. Z walki zwycięsko wyszło pięciu z nich. Od tej pory nie rozstawali się z Kadmosem i pomogli mu założyć Teby.
Kilka pokoleń później miastem władał jeden z potomków Kadmosa – Lajos, mąż Jokasty. O czasach tego panowania i historii Edypa, syna Lajosa, opowiada dramat Król EdypKról Edyp.
Uporządkuj wydarzenia zgodnie z kolejnością ich występowania w utworze.
- Edyp i Jokasta doczekują się czworga dzieci.
- Kreon przynosi z Delf przepowiednię o przyczynach zarazy.
- Lajos dowiaduje się od wyroczni, że zabije go syn, który później ożeni się z własną matką.
- Edyp wykłuwa sobie oczy.
- Rówieśnicy Edypa sugerują, że nie jest naturalnym dzieckiem Polybosa i Merope.
- Jokasta popełnia samobójstwo.
- Edyp dociera w okolice Teb nękanych przez Sfinksa.
- Edyp, pożegnawszy się z dziećmi, opuszcza Teby.
- Pasterz odnajduje dziecko z przekłutymi stopami.
- Po narodzinach dziecka Lajos i Jokasta okaleczają syna i każą go zabić.
- Edyp dowiaduje się, że będzie ojcobójcą i kazirodcą.
- Teby dotyka zaraza.
- Edyp ogłasza wyrok na mordercę Lajosa.
- Edyp rozwiązuje zagadkę Sfinksa.
- Posłaniec przynosi wieść o śmierci Polybosa.
- Edyp dowiaduje się, że nie był dzieckiem władców Koryntu.
- Edyp udaje się do wyroczni delfickiej.
- Edyp zabija ojca i kilka jego sług.
- Sługa Lajosa porzuca dziecko w górach.
- Pasterze przekazują dziecko Merope – królowej Koryntu.
- Na rozstaju dróg Edyp natrafia na orszak Lajosa jadącego do Delf.
- Sługa Lajosa opowiada o odnalezieniu dziecka w górach.
- Edyp rozmawia z wróżbitą Tejrezjaszem o zabójcy Lajosa.
- Edyp zostaje władcą Teb i żeni się z Jokastą.
Sofokles ukazał też w Antygonie dalszą część tej historii.
Po opuszczeniu miasta przez Edypa władzę przejęli jego synowie: Polinejkes i Eteokles. Mieli rządzić na zmianę. Eteokles jednak nie chciał oddać rządów, co sprawiło, że Polinejkes postanowił odebrać mu tron siłą. Pod murami Teb stanęły wojska jego teścia, Adrastosa z Argos. Doszło do bratobójczej walki. W jej efekcie zginęli obaj pretendenci do tronu. Znowu za najważniejszą osobę w mieście uznano Kreona. Wydawało się, że tym razem rozsądny i stateczny król da Tebom wytchnienie. Jego pierwszy rozkaz dotyczył zakazu pochówku ciała zdrajcy, czyli Polinejkesa, który sprowadził przeciw Tebom obce wojska. Kreon chciał w ten sposób odstraszyć ewentualnych naśladowców. Ale ten rozkaz nie uwzględniał nakazów bożych, które nie pozwalały zostawiać ciał bez pochówku. Na urządzenie symbolicznego pogrzebu brata zdecydowała się Antygona. Za złamanie królewskiego rozkazu krewniaczkę Kreona skazano na śmierć. Nie chciał się z tym pogodzić jej narzeczony Hajmon, więc popełnił samobójstwo. To z kolei spowodowało, że i jego matka Eurydyka targnęła się na własne życie. Kreon stracił więc żonę i syna, który wcześniej prosił go o łaskę dla Antygony.
Przeklęte miasto nie istniało już zbyt długo. Dziesięć lat później zostało zrównane z ziemią przez potomków tych, którzy zginęli wraz z Polinejkesem.
Które stwierdzenia są prawdziwe?
| Stwierdzenie | Prawda | Fałsz |
| Jokasta miała czworo dzieci. | □ | □ |
| Jokasta miała pięcioro dzieci. | □ | □ |
| Edyp był w Delfach z Lajosem. | □ | □ |
| Edyp był synem Polybosa. | □ | □ |
| Edyp był potomkiem Kadmosa. | □ | □ |
| Kadmos zginął w bratobójczej walce z Eteoklesem. | □ | □ |
| Syn Edypa rządził w Tebach. | □ | □ |
| Wnuk Edypa rządził w Tebach. | □ | □ |
Po co Grekom dramat?
Po co Sofokles pokazał Ateńczykom fragment historii Teb? Przecież dobrze znali tę opowieść z mitów. Nie chodziło jednak o zaskoczenie widzów nieznanymi im losami Edypa. Powód ich przedstawienia był inny. Możemy go poznać z fragmentu dzieła Arystotelesa. Arystoteles bywa określany najwszechstronniejszym uczonym antyku. O jego znaczeniu w dziedzinie filozofii świadczyć może to, że nazywano go po prostu Filozofem. Ten uczeń Platona wpłynął na rozwój fizyki, matematyki, nauk przyrodniczych, astronomii, logiki, etyki, retoryki. Był również wybitnym znawcą literatury, choć nie tworzył jej, a podpowiadał innym, jak mają pisać. Temu służyła jego Poetyka.
Poetyka
Poetyka to dzieło napisane ok. 335 r. p.n.e.; niezachowane w całości – z dwóch ksiąg pozostała pierwsza. Arystoteles przedstawił w nim swoje rozumienie, czym jest literatura (nazywana poezją). Zajął się też cechami trzech gatunków: epopei, komedii i tragedii. Jego tekst to czasem nieprecyzyjne notatki, które Arystoteles prawdopodobnie rozwijał w trakcie wykładów. W Poetyce autor wyjaśniał powody, dla których twórcy piszą tragedie. O ile pozostałe gatunki mają naśladować (mimesis) rzeczywistość, o tyle tragedia powinna jeszcze wywołać w widzach katharsis.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DiaX1OUGm
Arystoteles, fragment Poetyki, czyta Maciej Gudowski Arystoteles, fragment Poetyki, czyta Maciej Gudowski Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
PoetykaTragedia jest to naśladowcze przedstawienie akcji poważnej, skończonej i posiadającej (odpowiednią) wielkość, wyrażone w języku ozdobnym, odmiennym w różnych częściach dzieła, przedstawione w formie dramatycznej, a nie narracyjnej, które przez wzbudzenie litości i trwogi doprowadza do „oczyszczenia” (katharsis) tych uczuć.
Arystoteles, Poetyka, oprac. Henryk Podbielski, tłum. Henryk Podbielski, Wrocław 1989, s. 19.
Ponieważ Arystoteles nie wyjaśnił zbyt dokładnie swoich poglądów na temat katharsis, do dziś trwają spory o sens tego pojęcia w języku greckim. W KONTEKSTACHKONTEKSTACH znajduje się się kilka propozycji jego interpretacji. Przeczytaj je.
Niezależnie od tego, na czym polegało oczyszczenie, przedstawienie wywoływało w widzach emocje. Swoją aprobatę lub niezadowolenie okazywali oni wyraźnie, np. klaszcząc, gwiżdżąc, tupiąc, rzucając kamykami lub orzechami. Jednak obyczaj zakazywał, aby autor dążył do wywołania nadmiernych emocji. Zdarzało się, że doprowadzenie widowni do płaczu kończyło się karą dla twórcy! Istniały również ograniczenia w pokazywaniu wydarzeń okrutnych.
Ślepy los
Poszukaj w tekście Króla Edypa tych fragmentów dzieła, w których przedstawiono:
śmierć Lajosa,
śmierć Jokasty,
wykłucie oczu przez Edypa.
Po lekturze wskazanych wyżej fragmentów odpowiedz na pytania:
W jaki sposób pokazano te trzy wydarzenia?
Jak dzisiaj te sceny zostałyby przedstawione w spektaklu lub filmie?
Dlaczego współczesny widz oczekuje innych rozwiązań reżyserskich niż te wykorzystywane w greckim amfiteatrze?
Zamiast wstępu do "Króla Edypa"Osią akcji Króla Edypa jest wykrycie tajemnicy. W związku z tym Sofokles zmienił zasadniczo istniejącą już konstrukcję dramaturgiczną. O ile w innych tragediach (np. Antygona, Elektra) rozwój akcji przynosił coraz to nowe zdarzenia, to tu wszystko miało już miejsce wcześniej. Tak więc akcja polega na stopniowym odsłanianiu przeszłości.
Nikos Chadzinikolau, Zamiast wstępu do „Króla Edypa”, [w:] Sofokles, Król Edyp, tłum. Nikos Chadzinikolau, Poznań 2010, s. 6.
Odsłanianie przeszłości jest w utworze Sofoklesa jednoznaczne z odkrywaniem prawdy.
W utworze występuje ślepiec TejrezjaszTejrezjasz. Ślepcem zostaje też Edyp. Jednak dużo wcześniej, nim władca Teb wykłuł sobie oczy, wróżbita mówi do niego:
Król EdypLecz sam ci powiem, tobie, który szydzisz
Z mojej ślepoty, patrzysz, a nie widzisz
Nędzy twej, nie wiesz, z kim ci życie schodzi,
Gdzie zamieszkałeś i kto ciebie rodzi.Sofokles, Król Edyp, tłum. Kazimierz Morawski, Warszawa 2005, s. 20.
Przeczytaj te fragmenty epejsodionu I, w których rozmawiają Edyp i Tejrezjasz. Wypisz cytaty, w których jest mowa o ślepocie bohaterów.
Wyjaśnij, o jakiej ślepocie mówi Edyp, a o jakiej – Tejrezjasz.
Przeczytaj jeszcze raz fragmenty sceny sporu króla i niewidomego wróżbity. Co łączy przywołane z niej wypowiedzi Tejrezjasza (Tyrezjasza)?
Biada, o biada tej wiedzy, co szkodę
Niesie wiedzącym…
[…]
Prawda jest siłą duszy
[…]
W prawdzie jest moc i potęga
[…]
Patrzysz, a nie widzisz
[…]
Z widzącego ciemny,
Z bogacza żebrak – na obczyznę pójdzie…
Podzielcie się w klasie na kilka zespołów. Każdy z nich niech wyszuka w tragedii fragmenty, w których pojawia się temat prawdy.
Po wykonaniu zadania spróbujcie wspólnie wysnuć wniosek. Zapiszcie go, uzupełniając zdanie:
W Królu Edypie prawda...
Drogę Edypa można przedstawić następująco:
Posiadanie wzroku → Utrata wzroku
Niewiedza → Wiedza
Można więc zapytać: czy dojście do prawdy miało dla Edypa sens? Przecież jej poznanie przyniosło mu klęskę!
Wymień co najmniej trzy przykłady sytuacji ukazanych przez Sofoklesa, w których ktoś dopuścił się kłamstwa.
Zastanów się nad alternatywną historią Lajosa i jego potomka. Pomyśl o konsekwencjach następujących wydarzeń:
Lajos od razu po dowiedzeniu się od wyroczni, że zabije go syn, wszystko opowiedział żonie.
Pasterz od razu przyznał się władcom Teb, że nie zabił małego Edypa.
Przybrani rodzice Edypa wyjawili mu od razu, że został adoptowany.
Edyp od razu przyznał się Tebańczykom, że niedługo przed pojawieniem się w mieście zabił jakiegoś człowieka.
Tejrezjasz od razu otwarcie wyznał Edypowi, że wie o popełnionym przez niego zabójstwie.
Podziel się zadaniem z koleżanką lub kolegą z ławki. Ćwiczenie polega na szukaniu argumentów „za i przeciw”. Mają one dotyczyć sytuacji wymienionych w poprzednim poleceniu. Weź pod uwagę, że konsekwencje dotykają osoby, która kłamie, i społeczności, do której ona należy. Narysuj tabelę.
Wydarzenie | Argumenty za | Argumenty przeciw |
Lajos od razu po dowiedzeniu się od wyroczni, że zabije go syn, wszystko opowiedział żonie. | ||
Pasterz od razu przyznał się władcom Teb, że nie zabił małego Edypa. | ||
Przybrani rodzice Edypa wyjawili mu od razu, że został adoptowany. | ||
Edyp od razu przyznał się Tebańczykom, że niedługo przed pojawieniem się w mieście zabił jakiegoś człowieka. | ||
Tejrezjasz od razu otwarcie wyznał Edypowi, że wie o popełnionym przez niego zabójstwie. |
Teatr greckiNajboleśniejszym wnioskiem płynącym ze sztuki jest to, że odkrywanie prawdy wcale nie musi służyć poprawie naszego życia – przeciwnie, może na nas spuścić nieoczekiwane plagi. Ponieważ jednak niezbywalną cechą człowieka jest chęć dowiedzenia się wszystkiego, czego można się dowiedzieć, widzimy w Edypie wzór kondycji wielkiego bohatera tragicznego śledztwa. Pytanie, czy zakończenie tragedii ma widzom przynieść ulgę, czy pogrążyć w rozpaczy, pozostaje otwarte […].
Oliver Taplin, Teatr grecki, [w:] , Historia teatru, red. John Bertrand Russel, tłum. Hanna Baltyn-Karpińska, Warszawa 2007, s. 29.
Dopisz w zeszycie do obu kolumn kilka wydarzeń z życia Edypa. W pierwszej kolumnie podaj trzy, cztery wydarzenia ukazane w dramacie Sofoklesa. W drugiej kolumnie podaj trzy, cztery wydarzenia, do których mogłoby dojść, gdyby rodzice nie porzucili syna. Pamiętaj jednak, że nad Lajosem, Jokastą i Edypem wisi klątwa!
Edyp, porzucony w górach, nie umarł. | Edyp nie został przez rodziców porzucony w górach. |
Fatum i ironia
Grecy (i Rzymianie) w przypadek nie wierzyli. Świadczy o tym obecność w panteonie bogów takich istot jak: Mojry, Tyche, Ananke, Fortuna. Czy znasz którąś z nich?
Sprawdź, korzystając z dostępnego źródła, kim były te postaci w wierzeniach naszych antycznych przodków.
W mitologii rzymskiej jest jeszcze jedno pojęcie, którego można użyć, opisując dzieje Edypa:
(łac., od fari – ‘mówić’) – ‘to, co przepowiedziane, zły los, zrządzenie bogów’; w kulturze rzymskiej nazwą tą określano bóstwo przeznaczenia (odpowiednik greckich Ananke i Mojr). Fatum więc to niezawiniony, a przy tym nieszczęśliwy bieg wydarzeń w życiu człowieka i całych społeczności (np. rodzin czy miast). Przed fatum nie ma ucieczki – to los zesłany przez bogów; można jedynie, dzięki kapłanom‑wróżbitom, ten los poznać.
Nieprzezwyciężona sprzeczność naznaczająca los bohatera tragedii, którego czyny wbrew jego woli i wiedzy prowadzą nieuchronnie do zagłady. Ironia tragiczna nazywana jest często ironią losu, ironią obiektywną lub dramatyczną. Jej istotą jest sprzeczność między znaczeniem użytych słów a intencją zawartą w kontekście. Ironia tragiczna nie jest konstrukcją stylistyczną i nie widać jej w przekazie słownym, przejawia się w działaniach bohatera. Jej źródłem jest niezgodność między stanem jego wiedzy o sobie samym a rzeczywistą sytuacją, znaną widzowi lub czytelnikowi. Często jej celem jest wytworzenie dystansu między podmiotem wypowiedzi a samą wypowiedzią.
Opisz w zeszycie dwie sytuacje z dzieła Sofoklesa, w których widać działanie ironii tragicznej.
Przykładowo: Edyp nie chce zabić ojca i ożenić się z matką, więc ucieka od Merope i Polybosa, ci jednak nie są jego naturalnymi rodzicami.
Król EdypStasimon IV
CHÓR
O śmiertelnych pokolenie!
Życie wasze, to cień cienia.
Bo któryż człowiek więcej tu szczęścia zażyje
Nad to, co w sennych rojeniach uwije,
Aby potem z biegiem zdarzeń
Po snu chwili runąć z marzeń.
Los ten, co ciebie, Edypie, spotyka,
Jest mi jakby głosem żywym,
Bym żadnego śmiertelnika
Nie zwał już szczęśliwym.Twe cięciwy miotły strzały
Gdzieś daleko za granice
Zwykłych szczęść i chwały.
Wróżą zmogłeś ty dziewicę,
Ostrzem zbrojną szponów.
Żeś nam stanął jako wieża
Obronna od zgonów,
Uczcił w tobie lud rycerza
I wywyższył cię ku niebom,
Byś królem był Tebom.A dziś kogo większa moc
Klęsk i złego gnębi?
Któż w czarniejszą runął noc
Do nieszczęścia głębi?
Edypa głowo wysławiona,
Jednej starczyło przystanie
Na syna, ojca kochanie
I jednego łona.
Jakoż cię mogły znosić do tej pory
W milczeniu ojca ugory?Czas wszechwidny, ten odsłoni
Winy twojej brud,
Ślub nieślubny zemsta zgonizgoni
Płodzących i płód.
O, niechajbyś się, Lajosa dziecię,
Nigdy nie był zjawił,
Nie byłbym teraz rozpaczą, co miecie
Jęki, serc krwawił.
Tyżeś to kiedyś roztworzył me oczy
I dziś ty grążysz mnie w mroczy.Sofokles, Król Edyp, tłum. Kazimierz Morawski, Warszawa 2005, s. 20.
W przywołanej pieśni chóru zaznacz te fragmenty, które można uznać za opis przejawów ironii tragicznej.
Wyjaśnij pisemnie sens stasimonu IV:
Obecność ironii tragicznej w życiu Edypa ma uprzytomnić widzom (oczyścić ich z niewiedzy), że ponad człowiekiem są siły, które o nim decydują. Dotykają one i królów, i niewolników. Właściwie w tej sytuacji każdy jest niewolnikiem… Podobieństwo między władcą Teb a każdym, kto poznaje jego historię, sprawiło m.in., że Edyp to największy i najpopularniejszy grecki heros. Takie znaczenie Edypa mogłoby zaskakiwać. Nie dokonał on przecież niczego tak spektakularnego jak Herkules. Ten wsławił się wykonaniem dwunastu nadludzkich prac, za co otrzymał nieśmiertelność. Edyp wprawdzie pokonał Sfinksa, ale zrobił to słowem.
Każdy z nas jest Edypem!
Edyp okazał się jednak bliższy przeciętnemu mieszkańcowi ziemi niż mityczny siłacz! Historię syna Lajosa potraktować przecież można jako utwór o nieuchronności fatum ciążącego nad każdym człowiekiem. Właśnie takiego (nie-)zwykłego bohatera powinno się pokazywać w tragedii. Tak twierdzi Arystoteles w Poetyce.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DiaX1OUGm
Arystoteles, fragment Poetyki, czyta Maciej Gudowski Arystoteles, fragment Poetyki, czyta Maciej Gudowski Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
PoetykaSkoro więc struktura najpiękniejszej tragedii nie może być prosta – lecz zawikłana i skoro musi być ona naśladowczym przedstawieniem zdarzeń budzących litość i trwogę […] jasny stąd wniosek, że nie należy pokazywać ani ludzi nieposzlakowanych popadających ze szczęścia w nieszczęście, gdyż to nie wzbudza litości ni trwogi, a tylko oburzenie, ani też zmiany losu ludzi niegodziwych z nieszczęścia w szczęście […]. Podobnie też człowiek zbyt niegodziwy nie powinien popadać ze szczęścia w nieszczęście […]. Los człowieka niegodziwego nie może więc budzić ani litości, ani trwogi. Pozostaje zatem wybór kogoś pośredniego między nimi. Takim bohaterem jest więc człowiek, który nie wyróżnia się osobliwie ani dzielnością i sprawiedliwością, ani też nie popada w nieszczęście przez swą podłość i nikczemność, lecz ze względu na jakieś zbłądzenie. Należy on przy tym do ludzi cieszącym się wielkim szacunkiem i powodzeniem […].
Arystoteles, Poetyka, oprac. Henryk Podbielski, tłum. Henryk Podbielski, Wrocław 1989, s. 19.
Udowodnij, że Edyp nie jest:
człowiekiem „nieposzlakowanym popadającym ze szczęścia w nieszczęście”,
człowiekiem „niegodziwym [popadającym] z nieszczęścia w szczęście”,
„człowiekiem zbyt niegodziwym, [który popada] ze szczęścia w nieszczęście”.
Udowodnij, że Edyp jest „człowiekiem, który nie wyróżnia się osobliwie ani dzielnością i sprawiedliwością, ani też nie popada w nieszczęście przez swą podłość i nikczemność”.
O tym, że Edypa można potraktować jako reprezentanta każdego z nas, piszą nie tylko znawcy literatury. Nie przypadkiem przecież do tej postaci odwołują się też np. psychologowie i psychiatrzy. Najbardziej znaną koncepcję sięgającą do mitu o Edypie podał Zygmunt Freud.
Choć jego twierdzenia nie są traktowane przez psychiatrów jako niepodważalne, to jednak do obiegu wszedł związek frazeologiczny kompleks Edypa. Polega on – według Freuda – na dotyczącym każdego z chłopców nieświadomym, dziecięcym pożądaniu seksualnym własnej matki oraz traktowaniu ojca jako rywala (analogiczny impuls u dziewcząt nazwano kompleksem Elektry, kolejnej bohaterki mitu greckiego). U Sofoklesa padają takie słowa z ust Jokasty:
A tych miłostek z matką się nie strachaj,
Bo wielu ludzi już we śnie z matkami
Się miłowało; swobodnie ten żyje,
Kto snu mamidła lekko sobie waży.
Freud uważał, że kazirodcze skłonności, mocne w dzieciństwie, są następnie tłumione (i spychane do podświadomości) przez wychowanie. Edyp byłby więc przykładem osoby, u której ostatecznie one zwyciężyły. Większość ludzi natomiast nie pozwala na ujawnienie zachowań zakazanych kulturowo. To nie oznacza przecież, że bohater dramatu Edypa przestaje być symbolem każdego z nas.
(gr. hamartia) – nieświadome popełnienie złego uczynku, wina tragiczna, która jest efektem błędnej oceny sytuacji przez bohatera.
Przeprowadźcie w klasie głosowanie dotyczyczące tego, czy Edyp był winny zbrodni, czy też – nie. Podzielcie się na zespoły. Każdy z nich powinien znaleźć argumenty potwierdzające wyrażoną przez siebie opinię.
Grupa broniąca Edypa powinna wykorzystać jako jeden z argumentów fakt, że syn Lajosa działał nieświadomie: nie wiedział, że zabija ojca i żeni się z matką.
Przedyskutujcie kwestię: Edyp, po rozpoznaniu swych przestępstw, wykłuł sobie oczy i poszedł na poniewierkę. Czy to wystarczająca kara? Czy odkupił winy?
Historia Edypa zawiera wiele kwestii wartych wyjaśnienia. Na przykład:
a) Dlaczego przez wiele lat Tebańczycy nie poszukiwali mordercy swojego władcy?
b) Jak to się stało, że przez wiele lat morderca władcy Teb nie wspomniał o zbrodni swoim poddanym?
Na pierwsze pytanie pada odpowiedź w utworze. Wyszukaj odpowiedni cytat.
Powody milczenia bohaterów mogą być różne. Znajdź co najmniej trzy.
Znany w psychologii mechanizm obronny. Polega na nieświadomym usunięciu przykrych, wywołujących lęk albo poczucie winy myśli, uczuć lub wspomnień. Wyparte treści istnieją na poziomie nieświadomym i dają znać o sobie poprzez projekcję, w zamaskowanej formie (np. w snach).
To naturalne, że widzowie lub czytelnicy współczują Edypowi i szukają argumentów na jego obronę. Jednak teraz zostaniemy oskarżycielami. W tym celu trzeba zastanowić się nad cechami charakteru Edypa. Trzeba też przygotować się na ewentualne argumenty obrońców nieszczęśliwego władcy Teb. Oni też mogą powołać się na moralność Edypa.
Wybierz po trzy określenia opisujące Edypa pozytywnie – jako szlachetnego władcę – i negatywnie – jako mordercę i kazirodcę. Pozostałe hasła nie znajdują potwierdzenia w treści utworu.
pogodny, dwulicowy, honorowy, butny, skrupulatny, bogobojny, opryskliwy, lekkomyślny, optymista, wspaniałomyślny, dowcipny, dumny, nadwrażliwy, okrutny, subtelny, dobroduszny, naiwny, gruboskórny, szlachetny, sprytny, mądry, krnąbrny, zarozumiały, litościwy, sentymentalny, podejrzliwy, potulny, podstępny
| Edyp – szlachetny władca | |
|---|---|
| Edyp – morderca i kazirodca | |
| Hasła bez potwierdzenia w treści utworu |
Wśród cech negatywnych są takie, które skojarzyć można z hybris. To greckie pojęcie oznacza pychę, która wywołuje zaślepienie. Pycha ta rodzi się z przekonania, że można fatum przechytrzyć! Pewność, że oszukanie losu jest możliwe, wynika z arogancji, dumy (nadmiernej), zatracenia umiaru.
Kara za pychę (a przypomnijmy: w chrześcijaństwie pycha to też grzech główny i pierwszy) jest surowa. Bogowie doprowadzają buntownika do katastrofy.
Wymień powody, dla których Edyp mógł się poczuć na tyle silny, by rzucić wyzwanie losowi.
Wypisz wydarzenia, które potwierdzają, że Edyp dał się zaślepić hybris.
Która z postaci Króla Edypa także została opanowana przez pychę i jak się to dla niej skończyło?
Teksty do wyboru
Antyczne boginie losu
Mojry (gr. muomicroniotarhoalfaiota, od gr. moira 'los, część, przydział, przeznaczenie, szczęście', meiromai 'przydzielić los/część, rozdzielić coś, otrzymać w udziale') – według mitologii greckiej Mojra to bogini przeznaczenia, przydzielająca los każdemu człowiekowi. Początkowo przedstawiano jedną Mojrę, później – trzy. Mojry miały być zgodnie z tym wyobrażeniem siostrami, córkami Zeusa i Temidy. Pierwsza z sióstr – Lachesis (Przeznaczająca/ Odmierzająca, od lanchano 'uzyskać od losu, dostać w udziale') – przędła nić życia człowieka, druga – Kloto (Prządka, od klōthō 'przędę, splatam') – odmierzała nić, a trzecia – Atropos (Nieodwracalna, od atropos 'niezmienny, nieubłagany') – przecinała ją. Mojry przedstawiano jako nieubłagane boginie życia i śmierci.
Tyche (gr. Týchē ‘ślepy przypadek’, ‘ślepy los’) – grecka bogini przeznaczenia, losu i przypadku. W mitologii rzymskiej odpowiednikiem Tyche była Fortuna. Opiekowała się ludźmi, ale także miastami. Była najczęściej przedstawiana z rogiem obfitości lub sterem (kołem fortuny), co miało wyrażać jej zmienność. Tyche była boginią szczęścia, stąd zwracano się do niej w trudnych sytuacjach, prosząc o opiekę.
Ananke (gr. Ἀnuάgammakappaeta, Anágkē ‘potrzeba’, łac. Anance, Necessitas ‘konieczność’, ‘przymus’, ‘nieuchronność’) – w mitologii greckiej bogini i uosobienie konieczności, nieuchronności, siły zniewalającej do podporządkowania się wyrokowi przeznaczenia. Należała do bóstw pierwotnych, które panowały na świecie od jego początków.
Fortuna (od łac. fors ‘los’, ‘traf’) – bogini kierująca ludzkimi losami. Odpowiednik greckiej bogini Tyche. Uważano ją za pierwszą córkę Jowisza i opiekunkę całego narodu rzymskiego (Fortuna Publica Populi Romani Quiritum). Początkowo uznawana była za boginię urodzaju i płodności, stąd przedstawiana była jako kobieta z zawiązanymi oczyma i z rogiem obfitości. Z czasem zaczęto ją przedstawiać ze sterem i rogiem obfitości, czasem – z kołem w tle, a niekiedy – z gałązką oliwną. Wizerunki te były często przedstawiane na rewersach rzymskich monet.
WstępNa pytanie, za co cierpi Edyp, nie ma odpowiedzi – i o to właśnie idzie, że odpowiedzi być nie może, gdyż, zdaniem Sofoklesa, przekracza ona możliwości ludzkie. Poeta stara się nawet wyraźnie zapobiec przypuszczeniom, że Edyp mógł na swój los choć w drobnej części zasłużyć. Na samym wstępie ukazuje go nam jako dobrego króla, pełnego prawdziwie ojcowskiej miłości do swego ludu. Ten dobry człowiek jest, co prawda, zabójcą: plami go krew spotkanego na rozdrożu nieznanego starca i jego towarzyszy. Ale, po pierwsze, w atmosferze czasów mitu heroicznego przygoda taka nie może zbyt obciążać sumienia samotnego wędrowca zaczepionego brutalnie przez przeważających liczebnie przeciwników. […] Po drugie zaś, zwróćmy uwagę, jak Sofokles zajście to przedstawia […] i z jaką przykrością sam Edyp o tym wspomina. […]
Jednym z podstawowych elementów grozy tragicznej, jaką przejmuje nas dzieło Sofoklesa, jest to, że Edyp sam, wysiłkiem własnej woli i własnego umysłu sprowadza wykrycie tajemnicy swego losu, które strąca go w otchłań. […] W tragedii Sofoklesa zamiary ludzkie stale tragicznie mijają się z celem. […] W faktach tych ze wstrząsająca siłą występuje to, co nieraz nazywają „ironią tragiczną”. Przepojona jest nią cała niemal tragedia. Słowa wypowiedziane przez jej bohaterów mają jakby podwójny sens: jeden świadomie przez nich zamierzony, drugi dla nich samych niezrozumiały, a zawierający właśnie nieznaną im prawdę.Stefan Srebrny, Wstęp, [w:] Sofokles, Antygona, Wrocław 1952.
WstępW renesansie sądzono na ogół, że litość i trwoga, jakich doświadcza się podczas przedstawienia tragedii w teatrze, pozwala widzom na wyciągnięcie „lekcji” z nieszczęścia postaci tragicznych i poskromienie własnych afektów. […] W interpretacji Boswella, jak widzimy, litość i trwoga są czynnikami oczyszczającymi, a raczej „temperującymi” w nas inne afekty przez pouczenie płynące z tragedii. […]
Litość rodzi się w wyniku „błędnego mniemania” o niewinności bohatera, strach jest natomiast skutkiem takiegoż mniemania na temat arbitralności działania sił karzących tego rzekomo niewinnego bohatera. Wywołanie tych uczuć nie jest […] celem samym w sobie […], lecz wywołuje się je, aby dokonać oczyszczenia, polegającego na ich likwidacji przez zdobycie „prawdziwej wiedzy” w wyniku rozwoju akcji dramatycznej, mającej punkt kulminacyjny w „rozpoznaniu”. […]
Wyjaśnienie: dzięki temu, że mimesis stanowi świat uporządkowany, oparty na wewnętrznej logice prawdopodobieństwa i konieczności, umysł odbiorcy dokonuje oceny: nieszczęście dotknęło człowieka – a) niewinnego, b) podobnego do mnie. Z kolei „niewinność” na zasadzie „sympatii” wywołuje w sferze uczuciowej odbiorcy litość, „podobieństwo” zaś wywołuje trwogę. W tym samym momencie rozpoczyna się następny proces: umysł poznaje, że to nieszczęście dzieje się w świecie w fikcji.Henryk PodbielskI, Wstęp, [w:] Arystoteles, Poetyka, oprac. Henryk PodbielskI, tłum. Henryk PodbielskI, Wrocław 1989.
JokastaOszalałam Edypie, jak gdybym umarła.
Piasek gorący, płynny, upał dzwoni w uszach.
Jaskółki tak jak rydwan w momencie gdy rusza
zrywają się znad ziemi z owadami w gardłach.
To szaleństwo Edypie, wybuch ciemnej trwogi.
Krew krzycząca pod czaszką jak czarne ptaszysko.
Ta belka pod sufitem jest trochę za nisko.
I ten strach, by nie dotknąć palcami podłogi.
Tropiłeś przepowiednię, ścigałeś się z losem.
Twój strach cię gnał, gdy w drodze starłeś się z Lajosem.
Jego strach, jego oścień, jego krzyk i pośpiech,
pchnął go w piach jak w uległą, ciepłą od snu pościel.
Z twym strachem się kochałam, twoim strachem żyłam.
Strach naszym wspólnym dzieciom jak krzew kwitnie w żyłach.
Ta pętla jest jedyną ucieczką z tej matni.
Martwe ciało kochanki, babki, żony, matki.
Modlitwa TejrezjaszaWieczorem podsłuchiwałam,
Jak Tejrezjasz modlił się,
Zawracając twarz,
Namaszczoną olejkiem
Zapalczywości i gniewu,
Do lutni, w której Apollo
Zamieszkał:
„Boże, trzymający w szponach mysz,
Boże, pływający we krwi
Zarzynanych wołów,
Boże dżumy, trądu i posuchy
W kraju niecierpliwych bluźnierców.
Jeśli kłamałem,
Jeśli odczytałem
Fałszywie wróżbę, która jak nietoperz
Wyfrunęła z ust szalejącej Pytii –
Niech moje kłamstwo zamieni się w prawdę,
Jak kruk w łabędzia.
Niech będzie prawdą.
Niech będzie łabędziem.
Jokasta jest winna.
Edyp jest winien.
Przekleństwo musi
Paść z twej dłoni na Antygonę.
Wzbudź w niej sumienie.
Skarz ją moralnością.
Ród Labdakidów, który podniósł bunt
Przeciwko bogom, winien ponieść klęskę.
Święte jest kłamstwo wiodące do celu,
Grzechem jest prawda, która godzi w Delfy.
Niech wzejdzie nad światem
Złota głowa wyroczni
W gnieździe uwitym
Z dwóch dłoni Kreona”.
Tak modlił się Tejrezjasz,
A słowa jego, jak niewidzialne koturny,
Uderzały w noc.
Jestem bezsilna,
Bo wiem,
Że na kłamstwo nie ma leków
Ani guseł, ani talizmanów.
Odczynić można tylko prawdę.
Nie potrafię udźwignąć
Nawet kiści winogron,
Jakże mam dźwigać na barkach
Piekło Labdakidów?
A Tejrezjasz wciąż szczeka za ścianą
Jak hiena opętana bogami.Roman Brandstaetter, Modlitwa Tejrezjasza, [w:] tegoż, Hamlet i łabędź. Wybór wierszy, Poznań 1988, s. 64–65.
Między prawdą a kłamstwem
Przedyskutujcie w klasie jeden z najważniejszych problemów filozoficznych, etycznych i religijnych, czyli kwestię prawdy:
Czy możliwe w ogóle jest dojście do prawdy? Uzasadnij odpowiedź.
Czy zawsze prawda jest pożądana? Czy zdarza się, że kłamstwo jest lepsze od prawdy?
W udzieleniu odpowiedzi na pytania pomocą może się okazać poniższy tekst:
Przekazywanie fałszywych informacji jest […] w porządku natury. Motyl mówi do ptaszka: „ależ ja nie jestem motylem, tylko zwiędłym liściem”. Osa mówi do pszczoły, strażniczki ula: „ależ ja nie jestem osą, tylko pszczołą […]” (podobno niektóre gatunki os tak czynią). Natychmiast rzuca nam się w oczy różnica między tymi dwoma kłamstwami. Chwalimy motylka, który udając listek, chroni swoje życie […]. Gorszy nas wszelako osa, która udaje pszczołę, aby się dostać do ula i zrabować pokarm […].
Podobnie z kłamstwami u ludzi, które oceniamy moralnie: jedne nas gorszą, inne uważamy za usprawiedliwione. […] Najprostszy i bynajmniej nie wymyślony sztucznie, ale nieraz rzeczywisty przykład z okupacji: jeśli gdzieś Żyd się ukrywa i przychodzą niemieccy żandarmi, pytając, czy Żyd jaki nie mieszka – któż z resztką sumienia mógłby powiedzieć, że w imię szlachetnej zasady niekłamania trzeba wydać człowieka na pewną śmierć?
Zadaniowo
Edyp musiał poddać się losowi. Z fatum nikt przecież nie wygra. Pamiętając o tym, można jednak różnie interpretować ostatnią scenę (exodos). Napisz wypracowanie (na ok. 300 słów). Tezą twojej wypowiedzi niech będzie propozycja a) lub b):
a) Edyp wykłuciem sobie oczu przyznaje się do klęski.
b) Edyp wykłuciem sobie oczu nie zgadza się na potęgę fatum.
Sofokles był człowiekiem bogobojnym (pełnił nawet obowiązki kapłana boga Asklepiosa). Odwołując się do treści stasimonu II, napisz referat na temat: „Król Edyp uczył Greków, jak żyć zgodnie z wolą bogów”.
Stasimon II
Król Edyp – najsłynniejszy kryminał świata! Napisz recenzję (około 1 strony A4), w której przedstawisz historię syna Lajosa w konwencji kryminału.