Przeczytaj relację pamiętnikarską o początkach rewolucji 1848 roku w Berlinie. Następnie wykonaj ćwiczenie 1.

Kiedy to było?

Pierwszy ogólnoeuropejski kryzys ekonomiczny

Wydarzenia Wiosny Ludów, czyli całej serii rewolucji, jakie wybuchły w Europie w latach 1848‑1849, zaangażowały — podobnie jak kilka dekad wcześniej epoka napoleońska — większość państw europejskich. Najsilniej dotknęły Francję, monarchię habsburską i państwa niemieckie oraz włoskie. Pod koniec lat 40. XIX wieku, jak pisał Andrzej Chwalba, w Europie kipiało jak w garnku i huczało jak w ulu. Potwierdzała to korespondencja mocno zaniepokojonych monarchów, polityków, dyplomatów, szefów policji całej Europy, poświadczały opinie intelektualistów. W wir wydarzeń rewolucyjnych rzucili się liberałowie, demokraci, socjaliści, jak też zwolennicy zbrojnej walki o suwerenne państwa. U podłoża wydarzeń politycznych, które wstrząsnęły Europą leżał kryzys żywnościowy i gospodarczy, który rozpoczął się dwa lata wcześniej. Uprawy ziemniaków, podstawowego pożywienia ludu, dotknęła zaraza. Klęski elementarnej0000008UOB3v25_000tp001Klęski elementarne sprawiły też, że zebrano dużo mniej zboża. Konieczność opłacenia wysokich podatków nie pozwalała chłopom na jego konsumpcję, mimo zagrożenia życia. W wielu rejonach Europy szerokim masom ludzi zagroził głód, a wysoka cena ziarna napędziła falę spekulacji finansowych i zaogniła konflikty społeczne.

Klęska głodu szczególnie silnie dotknęła Irlandię, gdzie w krótkim czasie zmarło z głodu milion (!) ludzi, a kolejne trzy miliony opuściły wyspę. Wydarzeniom tym biernie przyglądał się ówczesny rząd Wielkiej Brytanii. Drastyczny spadek i tak niskiego poziomu życia ludności wiejskiej odbił się na gospodarce miejskiej. W miastach Zachodu załamała się produkcja przemysłowa, zamykano masowo zakłady pracy i rosło bezrobocie. Sytuację – w dobie pierwszego na taką skalę kryzysu kapitalistycznego – pogorszyły ryzykowne, choć konieczne inwestycje, związane z rozbudową kolei żelaznych. Szerzyła się przestępczość, wzrosła liczba włóczęgów i żebraków.

Wiosna Ludów we Francji

Przyczyną wybuchu rewolucji europejskiej było niezadowolenie licznych grup społecznych z porządku politycznego ustanowionego na kongresie wiedeńskim. W sytuacji kryzysu gospodarczego tym łatwiej znalazło ono ujście. Pierwsza z serii rewolucji doby Wiosny Ludów wstrząsnęła Paryżem. Detonatorem okazała się rocznica wypadków w Krakowie. Powstanie krakowskie z lutego 1846 rokuj0000008UOB3v25_000tp002Powstanie krakowskie z lutego 1846 roku, stłumione po kilku dniach, stało się dla władz austriackich pretekstem do likwidacji Rzeczypospolitej Krakowskiej i wcielenia jej do Austrii. Wywołało to liczne protesty liberałów i demokratów nie tylko we Francji, ale w całej Europie. We Francji opozycja, wobec zakazu manifestacji politycznych, od pewnego już czasu spotykała się wieczorami na specjalnie organizowanych w restauracjach i kawiarniach masowych przyjęciach. W lutym 1848 roku rząd zabronił organizowania bankietów. Jednak pomimo zakazu do Paryża przybyły tłumy studentów i robotników. Przed siedzibą Ministerstwa Spraw Zagranicznych doszło do strzelaniny.

Przerażony król Ludwik Filipj0000008UOB3v25_000tp003Ludwik Filip pospiesznie abdykował i wyjechał. W dniu 25 lutego 1848 roku proklamowano republikę. Zdobyczą tej zaledwie dwudniowej rewolucji było pierwsze w świecie powszechne prawo wyborcze dla wszystkich Francuzów (pozostawiono jednak cenzus płci): każdy dorosły mężczyzna miał odtąd prawo głosu. Zapowiedziano wolność prasy i zgromadzeń, zniesiono karę śmierci i niewolnictwo w koloniach. W celu pomocy ludziom dotkniętym kryzysem i bezrobociem, zorganizowano warsztaty narodowe, zatrudniając kilkaset tysięcy bezrobotnych. W samym Paryżu było ich blisko 100 tysięcy.

Polityka rozpalała umysły Francuzów, dyskutowano o równości i czytano lawinowo rosnąca liczbę tytułów prasowych. Zdarzeniem bez precedensu stało się wejście robotników do tymczasowego rządu republiki, na czele którego stanął poeta Alphonse de Lamartinej0000008UOB3v25_000tp004Alphonse de Lamartine. W wydarzeniach rewolucyjnych, jakie rozgrywały się we Francji (a wkrótce także we Włoszech i Niemczech) wzięło udział również wiele kobiet — zwolenniczek socjalizmu utopijnego. Miały one nadzieję na uzyskanie praw wyborczych i znaczące zwiększenie swojego udziału w życiu politycznym. Szczególnie ostre wystąpienia emancypacyjne miały miejsce w Paryżu. Działaczki — nauczycielki i dziennikarki — redagowały odezwy, wydawały własne pismo i organizowały zebrania klubów.

Ciekawostka

R4VFVSC5wVdSY

George Sand Źródło: Charles Louis Gratia, George Sand, 1835, domena publiczna.

Znana z ekscentrycznego stylu bycia, sławna pisarka George Sandj0000008UOB3v25_000tp005George Sand, gdy jej kandydaturę zgłaszano do Zgromadzenia Narodowego… odmówiła. Popierała walkę o wyzwolenie społeczne kobiet (w tym prawo do rozwodów), lecz starania o prawa polityczne uważała za drugorzędne. Była przekonana, że kobiety‑wyborcy głosowałyby pod dyktando mężów.

Wejście robotników i socjalistów do tymczasowego rządu oraz udostępnienie zrzeszeniom robotniczym Pałacu Luksemburskiego było odpowiedzią na żądania zrewoltowanej ulicy. Jednak naciskany przez radykałów minister spraw zagranicznych Alphonse de Lamartine dyplomatycznie zdystansował się od pomysłu zmiany flagi państwowej na czerwoną. Francja zachowała trójkolorowy sztandar.

Rewolucja w Cesarstwie Austriackim

W wielonarodowym Cesarstwie Austriackim w marcu 1848 roku fala demonstracji ogarnęła Wiedeń i doprowadziła do ucieczki kanclerza Klemensa Metternicha — symbolu reakcyjnej polityki Świętego Przymierza. Przebudzili się także Polacy, Węgrzy, Czesi i inne słowiańskie narodowości skostniałego politycznie imperium. W kwietniu 1848 roku cesarz Ferdynand I, który mimo zamieszek zdołał zachować tron, ogłosił konstytucję wprowadzającą podstawowe wolności polityczne i trójpodział władzy. Izba niższa parlamentu miała być obsadzana w drodze wyborów, jednak przy zachowaniu wysokiego cenzusu majątkowego i wykształcenia.

Rewolta w Wiedniu i wieści z Paryża skłoniły Węgrów — mieszkańców wchodzącego w skład imperium Habsburgów dawnego Królestwa Węgierskiego, czyli Korony św. Stefanaj0000008UOB3v25_000tp006Korony św. Stefana — do wystąpienia z własnymi żądaniami. Trwająca od marca 1848 roku rewolucja węgierska okazała się najdłuższym spośród wszystkich wyładowań politycznych doby Wiosny Ludów. Przywódca opozycji węgierskiej, dziennikarz Lajos Kossuthj0000008UOB3v25_000tp007Lajos Kossuth zażądał powołania niezależnego rządu Węgier oraz przeprowadzenia reform. Nowo wybrany rząd, odpowiedzialny przed sejmem, ogłosił równouprawnienie wszystkich obywateli, zniósł cenzurę, a także pańszczyznę i inne powinności chłopskie. Nie podjął natomiast kwestii praw zamieszkujących kraj mniejszości narodowych (Chorwatów, Serbów, Słowaków i Rumunów), kontynuując politykę narzucania im języka i kultury węgierskiej (nazywaną madziaryzacją). Okazało się to ważnym błędem, gdyż Chorwaci opowiedzieli się przeciw rewolucji i stanęli po stronie Habsburgów. Tymczasem cesarz Austrii unieważnił dotychczasowe ustępstwa i nakazał armii spacyfikowanie Węgier. W odpowiedzi sejm węgierski w kwietniu 1849 roku ogłosił detronizację Habsburgów i niepodległość kraju. Wojska rewolucyjnej armii węgierskiej, dowodzone między innymi przez polskich generałów Henryka Dembińskiego i Józefa Bema, po odniesieniu kilku zwycięstw zmusiły wojska austriackie do wycofania się z prawie całych Węgier.

Czesi, nie podejmując tematu niepodległości, swoją szansę na poprawę położenia w monarchii habsburskiej upatrywali w solidarności słowiańskiej (podobnie jak Chorwaci, czy Serbowie). Toteż zorganizowali zjazd słowiański w Pradze w czerwcu 1848 roku. Wizja polityczna Czechów i innych przedstawicieli zjazdu przewidywała utworzenie trialistycznej Austrii, czyli państwa złożonego z trzech równoprawnych politycznie części: niemieckiej, węgierskiej i słowiańskiej. Lęk o los monarchii habsburskiej sprawił, że większość uczestników zjazdu opowiedziała się przeciw zjednoczeniu Niemiec pod egidą Prus, bardzo groźnego z punktu widzenia Słowian. Za najważniejszą kwestię uważali oni rozwiązanie kwestii chłopskiej.

Rewolucja w Niemczech i we Włoszech

Na wieść o wypadkach wiedeńskich w marcu 1848 roku Berlin także stał się areną starć ulicznych mieszkańców z oddziałami wojska (przypomnij sobie wstęp do tej lekcji). Król Fryderyk Wilhelm IVj0000008UOB3v25_000tp008Fryderyk Wilhelm IV pospiesznie zapowiedział reformy i usunął z rządu reakcyjnych polityków. Siła i zasięg zamieszek skłoniły go do wydania słynnej odezwy do „kochanych berlińczyków” i publicznego uczczenia pamięci tych, którzy polegli podczas starć z wojskiem. Liberałowie dostrzegli sojusznika w monarsze, deklarującym chęć wprowadzenia konstytucji. W zaistniałej sytuacji wydawało się, że szanse powodzenia będzie miał także wysunięty przez liberałów niemieckich projekt zjednoczenia całych Niemiec.

Wizja politycznej jedności Niemiec nie podobała się konserwatystom. Uważali oni, że zwolennicy idei narodowych byli zbyt zafascynowani ideami liberalnymi, a nawet demokratycznymi. Poza tym oznaczała ona naruszenie legitymizmu, podstawowej zasady ładu ustanowionego na kongresie wiedeńskim. Jednak w maju 1848 roku, w atmosferze rewolucyjnej euforii udało się zwołać Ogólnoniemieckie Zgromadzenie Narodowe we Frankfurcie. Zasiedli w nim posłowie z państw wchodzących w skład Związku Niemieckiego. Zasłynęło ono niekończącymi się debatami nad kwestią zjednoczenia Niemiec, a także licznymi, wykluczającymi się wzajemnie próbami zdefiniowania geograficznego pojęcia Niemiec (czy należy monarchię habsburską zaliczać w ich skład, czy też nie). Po opowiedzeniu się Zgromadzenia za projektem „małych” Niemiec, złożonych ze skonfederowanych monarchii, bez udziału Austrii, opracowano i ogłoszono konstytucję. Na czele zjednoczonych Niemiec stanąć miał dziedziczny cesarz w osobie samego Fryderyka Wilhelma IV.

Wypadki wiedeńskie i ustępstwa władz miały wpływ także na zaognienie sytuacji we Włoszech, podzielonych na maleńkie państewka, już od początku roku niezwykle napiętej. W marcu zamieszki ogarnęły północ: Mediolan (stolicę Lombardii), a wkrótce potem Wenecję. Do walki ruszyli także demokraci i liberałowie z Królestwa Obojga Sycylii, na wpół feudalnego państwa rządzonego przez Burbonów w południowej części półwyspu. Pierwsze triumfy święcili liberałowie: na krótko Neapol, Florencja i Rzym uzyskały konstytucję. Liberalny król Piemontu Karol Albertj0000008UOB3v25_000tp009Karol Albert wezwał Włochy do walki przeciw Austrii, panującej w północnej części półwyspu i rzucił hasło zjednoczenia.

Odpowiedź rządzących

Wiosna Ludów to również czas wewnętrznej i zewnętrznej reakcji przeciwko ruchom narodowym i demokratycznym, w myśl zasad Świętego Przymierza. Gdy w wielu miejscach Europy ustępstwa monarchów i liberalizacja pierwszych miesięcy 1848 roku nie zahamowały rewolucji, wówczas wystąpiły przeciw nim połączone siły liberałów i konserwatystów. Nie mieli oni ochoty na wspólną z radykałami walkę o państwo demokratyczne, marzyli o ustabilizowaniu sytuacji politycznej.

W czerwcu 1848 roku wybuchło powstanie robotników w Paryżu, spowodowane likwidacją kosztownych i nieopłacalnych z punktu widzenia burżuazji warsztatów narodowych i zachowawczą polityką rządu republiki francuskiej. Powstanie zostało krwawo stłumione przez władze II Republiki.

Uczestnicy powstania robotniczego domagali się wprowadzenia ustawodawstwa socjalnego, ochrony prawnej pracowników, kontroli własności prywatnej przez państwo, laicyzacji życia publicznego.

Uchwalona w listopadzie Konstytucja powierzyła najwyższą władzę wykonawczą prezydentowi, który miał zostać wyłoniony drogą powszechnego głosowania. Został nim bratanek Napoleona, Ludwik Napoleon (o tym, kim był Ludwik Napoleon, i dlaczego dokonał zamachu stanu we Francji, dowiesz się w dalszej części lekcji).

Cesarstwo Austriackie miało zostać niepodzielne, odmówiono więc narodom wchodzącym w jego skład wymarzonej autonomii. Gdy w październiku 1848 roku wybuchły zamieszki robotnicze w Wiedniu, połączone siły austriacko‑chorwackie poradziły sobie zarówno z powstańcami, jak i z posiłkami węgierskimi, które przybyły im na ratunek. Na wszelki wypadek rząd austriacki zmusił niedołężnego Ferdynanda do abdykacji. Na tronie zasiadł 18‑letni Franciszek Józef Ij0000008UOB3v25_000tp00AFranciszek Józef I. Jedną z jego pierwszych decyzji było rozwiązanie parlamentu austriackiego w marcu 1849 roku i wydanie Konstytucji. Przywrócił cenzurę i rządy policyjne, jednak łagodniejsze niż przed wybuchem rewolucji. Chłopi w Czechach (i w Galicji) otrzymali wolność osobistą i ziemię, zniesiono też obowiązkowe świadczenia wsi wobec dworu. Reformy te oficjalnie zapisał w ustawie z lipca 1848 roku ogólnopaństwowy parlament austriacki (Reichstag), rozciągając je na cały obszar monarchii Habsburgów. Sukces przypisywano wyłącznie cesarzowi, choć złożył on jedynie podpis pod ustawą. Utrwaliło to jego legendę dobroczyńcy wśród chłopskich poddanych Cesarstwa Austriackiego.

Także Węgrom nie udało się zerwać związku z Austrią. Przeważającej liczebnie armii austriackiej przyszły z pomocą wojska rosyjskie, wysłane przez cara Mikołaja I, krwawo tłumiąc powstanie węgierskie.

W Niemczech, zanim debatujący nad zjednoczeniem parlament podjął wreszcie istotne decyzje, udało się rządzącym stłumić powstania w Badenii, Saksonii i Nadrenii. Fryderyk Wilhelm IV nie przyjął korony oferowanej mu przez Ogólnoniemieckie Zgromadzenie Narodowe we Frankfurcie. Zalatywała rynsztokiem – tymi słowami król Prus lakonicznie zrecenzował ideę utworzenia zjednoczonego i demokratycznego państwa niemieckiego, scalonego przez parlament. W Berlinie starcia między gwardią obywatelską a manifestującymi robotnikami, którzy w czerwcu splądrowali arsenał, okazały się pretekstem do działań odwetowych. Toteż w grudniu 1848 roku król pruski rozwiązał Konstytuantę. Wiosnę Ludów przetrwała jednak obiecana poddanym konstytucja. W 1850 roku król ogłosił jej zmodyfikowaną wersję, która przetrwała do 1918 roku! Państwo pruskie zostało zmodernizowane. Dokończono proces uwłaszczenia, zapoczątkowany kilka dekad wcześniej (chłopi otrzymali wolność jeszcze w 1807 roku). Zniesiono sądownictwo, przywileje podatkowe i policyjne szlachty.

Król Piemontu, Karol Albert stanął osobiście na czele armii, odniósł jednak klęskę pod Custozą w lipcu 1848, pokonany przez genialnego wodza armii austriackiej, Josepha Radetzky’egoj0000008UOB3v25_000tp00BJosepha Radetzky’ego. Pozwoliło to Austrii na odzyskanie kontroli na północą Włoch. Odtąd jednak dążenie do zjednoczenia Włoch w jeden organizm państwowy stało się czołowym hasłem sił postępowych. We wrześniu 1848 roku radykalni demokraci wystąpili w Rzymie przeciw świeckiej władzy papieża, a Pius IX schronił się w państwie neapolitańskim. W lutym 1849 roku rzymskie Zgromadzenie Konstytucyjne przekształciło Państwo Kościelne w Republikę Rzymską. Kres temu położyła austriacko‑francuska interwencja zbrojna.

Sprawa polska

W ogarniętych rewolucją Niemczech powszechnie obawiano się rosyjskiej interwencji wojskowej w duchu Świętego Przymierza, dlatego zaczęto wspierać polski ruch polityczny, jaki ujawnił się w Wielkim Księstwie Poznańskim. Wieści o wybuchu rewolucji marcowej w Berlinie ożywiły nadzieję zamieszkujących je Polaków na poszerzenie praw politycznych. Więzienie pruskie opuścili polscy działacze polityczni aresztowani po upadku powstania krakowskiego z 1846 roku. Utworzony w marcu 1848 roku polski Komitet Narodowy na audiencji u króla pruskiego wystąpił z postulatem spolszczenia administracji Księstwa i utworzenia polskiego korpusu wojskowego. Jego organizacji podjął się , jeden z uwolnionych działaczy. Jednak za oficjalną aprobatą dla polskich propozycji poszły diametralnie odmienne działania, potajemnie nakazane przez króla pruskiego. Stacjonująca w Poznaniu armia pruska pod wodzą generała Colomba ogłosiła stan oblężenia i zażądała zmniejszenia liczebności polskich oddziałów. Polacy rozpoczęli więc walkę o niepodległość, tworząc tajny Rząd Narodowy i rekrutując kilka tysięcy chłopskich ochotników. Kolejnym wybiegiem rządu pruskiego było zawarcie w kwietniu 1848 roku umowy w Jarosławcu, według której strona polska miała zachować tylko cztery obozy wojskowe, w zamian otrzymać całość administracji w Poznańskiem. Zawieszenie broni było jednak krótkotrwałe. Wojska pruskie dążyły do konfrontacji. Rozbiły jeden z polskich obozów stacjonujący w Książu. Pozostałe siły zbrojne Mierosławski poderwał do walki powstańczej, zwyciężając wojska pruskie w dwóch bitwach: pod Miłosławiem i Sokołowem. Mimo zwycięstwa pod Miłosławiem nie udało się Mierosławskiemu kontynuować walki, gdyż zabrakło poparcia polskich oficerów i ziemiaństwa. Na początku maja powstańcy ogłosili kapitulację. Pod wpływem tych doświadczeń społeczeństwo polskie, w walce o zachowanie polskości, wybrało drogę działań legalnych.

Ciekawostka

RX6qJfl3sxc3V

Bitwa pod Miłosławiem Źródło: Juliusz Kossak, Bitwa pod Miłosławiem, 1868, domena publiczna.

Obraz Kossaka przedstawia największe starcie zbrojne powstania wielkopolskiego w 1848 roku. Ogółem w Poznańskiem Polakom udało się uzbroić niemal 7 tysięcy ludzi. Zwróć uwagę na zaznaczony szczegół obrazu. Dotkliwy brak broni i oporządzenia wojskowego sprawił, że większość żołnierzy sił zbrojnych zmobilizowanych przez Komitet Narodowy była uzbrojona w kosy lub broń myśliwską.

Nastroje rewolucyjne nie ominęły też Galicji. W Krakowie i Lwowie powołano polskie Komitety Narodowe, a także zaczęto organizować Gwardię Narodową – namiastkę sił zbrojnych. Wśród żądań wysuwanych pod adresem cesarza znalazły się polonizacja szkół i urzędów oraz zniesienie pańszczyzny. Genialnym posunięciem ze strony lokalnej austriackiej administracji okazało się wydanie bez czekania na zgodę Ferdynanda dekretu o uwłaszczeniu chłopów i wypłacie - rzekomo w imieniu cesarza - odszkodowań dla ziemiaństwa polskiego. Tym samym gubernator Galicji Franz von Stadion uprzedził działania Polaków, a jednocześnie zapobiegł rozprzestrzenianiu się rewolucji. Nawet podjęcie przez Gwardię Narodową w Krakowie krótkotrwałych działań zbrojnych w obronie przed próbą jej rozbrojenia nie zmieniło już sytuacji. W opanowaniu Lwowa pomogło podsycenie zarysowującego się konfliktu polsko‑ukraińskiego oraz bombardowanie miasta. Przez następne kilkadziesiąt lat Polacy nie podjęli już walki zbrojnej ani w zaborze pruskim, ani austriackim.

Kapsuła czasu

R1ACKwOfttNqY

Krajobraz wiosenny Źródło: Benjamin Gimmel, Krajobraz wiosenny, 2004, licencja: CC BY-SA 3.0.

Zamiast podsumowania

Podsumuj, co dobrego i złego dała Europie pierwsza powszechna rewolucja. Zapoznaj się z poniższymi tekstami naukowymi.