Europa u szczytu potęgi. Podboje kolonialne
Rewolucja przemysłowa nadała prowadzonej od dawna europejskiej ekspansji kolonialnej nowe oblicze. Szybki rozwój gospodarczy Europy zmuszał Europejczyków do szukania nowych rynków zbytu i możliwości inwestowania kapitału. Kolonie postrzegano też jako źródło taniego surowca. Równie ważne było – z czasem najważniejsze – posiadanie kolonii, co decydowało o prestiżu państw i zamieszkujących je narodów. Stało się to wręcz koniecznym warunkiem prowadzenia polityki imperialnej. Terenem najbardziej zaciętej rywalizacji była Afryka i Azja. Do wyścigu po posiadłości na tych obszarach stanęły obok starych europejskich mocarstw, takich jak Wielka Brytania i Francja, także nowe państwa: Niemcy i Włochy. Pod koniec XIX wieku na kontynencie azjatyckim politykę ekspansji prowadziła także Rosja. Jednak w przeciwieństwie do państw Zachodu zajmowała ona tylko obszary znajdujące się tuż za jej granicami. Nasilenie ekspansji kolonialnej nastąpiło w ostatnich dekadach XIX wieku, a symbolicznym początkiem „epoki kolonializmu” stało się otwarcie Kanału Sueskiego w 1869 roku.
Kanał Sueski: z rąk francuskich w brytyjskie
Nad budową kanału, który miał połączyć Morze Śródziemne z Morzem Czerwonym, czuwał Ferdinand de LessepsFerdinand de Lesseps, francuski dyplomata i inżynier. W 1854 roku uzyskał od kedywa Egiptu Muhammada Saida Paszy zgodę na rozpoczęcie prac. Do sukcesu tego przedsięwzięcia przyczyniło się finansowo wielu francuskich akcjonariuszy, którzy zainwestowali w Spółkę Akcyjną Kanału Sueskiego. Brytyjczycy, chociaż mogli wiele zyskać na otwarciu krótszej o ponad 7 tysięcy kilometrów (!) drogi do Indii, początkowo nie chcieli uczestniczyć w tym przedsięwzięciu. Uroczyste otwarcie kanału, uświetnione przepłynięciem międzynarodowej eskadry z Port Saidu do Suezu, nastąpiło 17 listopada 1869 roku. Gdy tylko kanał został oddany do użytku, Brytyjczycy podjęli starania o przejęcie nad nim kontroli. Stało się to możliwe z powodu katastrofalnej sytuacji finansowej władcy Egiptu, który chętnie pozbył się swoich akcji Kanału Sueskiego. Po wykupieniu ich przez ówczesnego premiera Anglii kanał od lat 80. XIX wieku znalazł się pod pełną kontrolą Wielkiej Brytanii. Jako „klucz do Dalekiego Wschodu” zapewnił Anglikom strategiczno‑wojskową przewagę w wyścigu kolonialnym.
KolonieCharakter korzyści nie jest wyłącznie handlowy; są jeszcze inne korzyści, o których się zapomina, a nie są one wcale mniejsze. Kolonie oferują wolnym klasom i wyższej warstwie klasy robotniczej rynek zbytu, którego doniosłość powinna być szczególnie wzięta pod uwagę. W kraju o starej cywilizacji, gdzie wykształcenie, nauki techniczne i wiedza w ogóle bardzo się rozkrzewiły, na rynku pracy dla wolnych zawodów panuje tłok. Inżynierowie, architekci, lekarze, urzędnicy z pewnymi zdolnościami nie potrafią znaleźć zatrudnienia popłatnego w stosunku do ich umiejętności i talentów. Te kadry zawsze wzbogacające życie kolonialne dają mu do dyspozycji niezmierzone źródła. W kolonii eksploatacyjnej, takiej jak Indie lub Jawa, pełnią oni funkcje publiczne: są sędziami, administratorami, prawnikami, profesorami; wykonują w różnym stopniu obowiązki lekarskie, udają się tam, aby się urządzić z myślą o powrocie. Otóż to właśnie, że poza handlem i przemysłem we właściwym tego słowa znaczeniu dziesiątki tysięcy Anglików robią fortunę w Indiach albo przynajmniej uzyskują tam dostatek, którego metropolia lub kraje obce nie potrafiły im zapewnić. W koloniach, których ludność doszła do wieku dojrzałości [politycznej], funkcje publiczne powinny być koniecznie zarezerwowane dla mieszkańców kolonii, lecz pozostaje jeszcze mnóstwo zajęć dobrze popłatnych dla młodych ludzi z metropolii; mogą oni zajmować zyskowne stanowiska w przedsiębiorstwach prywatnych utworzonych na bazach kapitałów ojczyzny […]. Robotnicy należący do elity codziennie zwiększają swą ilość w starych krajach, znajdą oni również w czasie długiego okresu swego wieku dojrzałego zatrudnienie, które im pozwoli nagromadzić oszczędności na stare lata.
Pierre Leroy-Beaulieu, Kolonie, [w:] , Sprawy międzynarodowe 1870-1914. Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, oprac. A. Deruga, J. Derużyna, Warszawa 1960.
Zapoznaj się z powyższym tekstem źródłowym i zaznacz, jakie różnorodne korzyści z prowadzenia polityki kolonialnej wymienia ekonomista i publicysta francuski Pierre Leroy-Beaulieu.
- Możliwość uzyskania zatrudnienia i odłożenia oszczędności.
- Możliwość założenia firm handlowych lub uprawy ziemi.
- Możliwość zrobienia kariery w administracji kolonialnej.
- Nowe rynki zbytu.
- Przestrzeń do inwestowania kapitału.
- Sposób na rozwiązanie problemu bezrobocia.
- Źródło taniego surowca.
Afryka – „rozdrapywanie kontynentu”
Jeszcze na początku XIX wieku Afryka traktowana była przede wszystkim jako tradycyjne źródło czarnoskórych niewolników. Wzdłuż wybrzeży Morza Śródziemnego i Czerwonego rozciągały się ziemie imperium ottomańskiego. W posiadaniu Wielkiej Brytanii znajdował się Kraj Przylądkowy, natomiast Mozambik i Angola były najważniejszymi koloniami portugalskimi. Francja do połowy XIX wieku dokonała podboju Algierii. Przez większość XIX wieku Europejczycy zadowalali się formalnym zwierzchnictwem nad plemionami żyjącymi na wybrzeżach Afryki (uzyskanym dzięki umowom z lokalnymi kacykami), kontrolowaniem wybrzeży i portów. Poza nielicznymi podróżnikami nikt nie zapuszczał się w głąb Afryki.
Od lat 70. XIX wieku sytuacja kontynentu gwałtownie się zmieniła. Stał się on obiektem ostrej rywalizacji mocarstw europejskich, a szybkość, z jaką kolonizowano jego kolejne obszary (a został opanowany niemal w całości!), przydawała temu zjawisku określenia „rozdrapywanie Afryki”. Zainteresowanie Afryką wynikało w dużej mierze z faktu, że była ona stosunkowo łatwym łupem. Na jej obszarze nie było prawie żadnych sił (ani organizacji) politycznych zdolnych stawić opór Europejczykom, dominującym nad miejscową ludnością w sposób absolutny pod względem technologicznym i militarnym.
Kontynent afrykański w XIX wieku
Afryka dzieliła się na dwa odmienne obszary kulturowe: część północną zamieszkaną przez arabskich wyznawców islamu oraz obszary na południe od Sahary, zamieszkane przez setki plemion afrykańskich. W środkowej części kontynentu, w strefie klimatu zwrotnikowego, dominowały takie plemiona, jak Masajowie, Pigmeje i Bantu (sięgający aż po południe kontynentu), a na krańcu kontynentu żyli Buszmeni i Hotentoci. Arabowie mieli przewagę intelektualną nad ludami w głębi kontynentu. W XIX wieku wpływy islamu i kultury arabskiej rozszerzyły się, obejmując obszary na południe od Sahary aż do granic lasu równikowego w środkowej Afryce. Wyjątkiem pozostała Etiopia, będąca jednym z największych i najstarszych krajów chrześcijańskich na świecie. Czarni wyznawcy islamu nie byli fanatycznie przywiązani do reguł tej wiary i prawa koranicznego, łączyli ją często z tradycyjną wiarą w magię. Afrykanie czcili przodków, wierzyli w wędrówkę dusz oraz w to, że duchy ludzi zamieszkiwały świat natury, rzeki, minerały i zwierzęta. Wierzenia te Europejczycy nazwali animizmem (łac. anima – dusza). Każde z afrykańskich plemion żyło w izolacji i w symbiozie z przyrodą. Afrykanie nie mieli potrzeby okrywania się, nie znali więc europejskiego pojęcia wstydu i intymności. Większość z nich nie znała pieniądza i reguł gospodarki pieniężnej oraz walki o sukces. Nie rozumieli także europejskiego wyścigu z czasem. Europejczycy odczytywali to na własny sposób, oceniając ich jako leniwych i niepunktualnych oraz łatwych do oszukania.
Wymień surowce dostępne na kontynencie afrykańskim w XIX wieku.
Największe obszary Afryki zagarnęły Wielka Brytania i Francja. Brytyjczycy opanowywali tereny mieszczące się zasadniczo na linii północ–południe, od egipskiego Kairu po Kapsztad w Kraju Przylądkowym. W 1882 roku opanowali Egipt, wcześniej przejmując akcje Kanału Sueskiego. W połowie lat 80. XIX wieku rozpoczęli działania zmierzające do zagarnięcia Sudanu. Po blisko trzydziestu latach współdzielenia nad nim władzy z podległym imperium ottomańskiemu Egiptem Sudan został ogłoszony w 1914 roku protektoratem brytyjskim. Kilka lat po zakończeniu krwawej wojny z lokalną ludnością (Burami, czyli potomkami osadników holenderskich) w 1910 roku dominium brytyjskie przyjęło nazwę „Związek Południowej Afryki”. Francuzi działali głównie w północnej i zachodniej części kontynentu. Należała do nich Tunezja (od 1881 roku) i Maroko (jako protektorat od 1912 roku, choć już wcześniej było ono obiektem penetracji Francji).
Okładka książki Major Marchand w drodze przez Afrykę (1898) to przykład ówczesnej „kolonialnej” estetyki. Francusko‑brytyjski konflikt o Faszodę w południowym Sudanie, zdobytą przez kapitana francuskiej ekspedycji wojskowej Jeana Baptiste’a MarchandaJeana Baptiste’a Marchanda odbił się głośnym echem w Europie. Francuzi ostatecznie ustąpili Anglikom, chcąc uniknąć zbrojnej konfrontacji z imperium brytyjskim. Potwierdzili tym samym prymat Wielkiej Brytanii w kolonialnym wyścigu.
Przyjrzyj się okładce książki Major Marchand w drodze przez Afrykę i zwróć uwagę na sposób przedstawienia francuskiego kapitana.
Oprócz Francji i Wielkiej Brytanii jako mocarstwa kolonialne zaistniały także Niemcy i Belgia. II Rzesza przystąpiła do wyścigu kolonialnego z opóźnieniem, gdyż BismarckBismarck początkowo koncentrował się na europejskich aspektach polityki Cesarstwa. Ostatecznie Niemcy zdobyli Tanganikę, Zanzibar, Togo, Kamerun i teren dzisiejszej Namibii. Obszar podporządkowany Rzeszy nazywano Niemiecką Afryką Wschodnią i Niemiecką Afryką Południowo‑Zachodnią. Król Belgii, Leopold IILeopold II był (osobiście!) właścicielem Konga. Także zjednoczone Włochy podjęły starania o zdobycie kolonii, podbijając Erytreę i Somalię.
Azja i europejska polityka uzależniania
Na kontynencie azjatyckim europejska ekspansja natrafiała na opór stosunkowo dobrze rozwiniętych państw, co uniemożliwiało im politykę bezpośredniego zawłaszczania terenów. Najważniejszą kolonią brytyjską były tu Indie. Swoją obecność na ich obszarze Wielka Brytania zawdzięczała działalności Kompanii Wschodnioindyjskiej, prowadzonej już od XVII wieku. Wiek XIX wniósł nową jakość do indyjskiej polityki Anglików. Do połowy wieku opanowali oni 2/3 kontynentu. W 1877 roku Indie podporządkowano bezpośrednio Koronie Brytyjskiej, proklamując królową WiktorięWiktorię cesarzową Indii. Mimo to wpływy brytyjskie na tym obszarze opierały się na respektowaniu istnienia suwerennych księstw, które zajmowały blisko 1/3 tej kolonii. Brytyjczycy tolerowali wierzenia ludów zamieszkujących Indie, ale ingerowali w ich niektóre obyczaje, starając się kształtować je na wzór europejski.
Zupełnie inną, bo dużo brutalniejszą, politykę Wielka Brytania prowadziła w Chinach, pogrążonym w letargu 300‑milionowym państwie. Skutecznym sposobem na utrwalenie wpływów było uzależnianie Chińczyków (w sensie dosłownym i ekonomicznym) od brytyjskich dostaw opium. Proceder ten spotkał się z ostrą kontrakcją. W 1839 roku chińskie władze skonfiskowały opium ze statków brytyjskich w Kantonie, co zostało przez Anglików potraktowane jako pretekst do wojny. W toku kilkuletniej tzw. wojny opiumowej Chiny poniosły druzgocącą klęskę. W ustaleniach pokojowych z 1842 roku Anglia otrzymała Hongkong i prawo do utworzenia angielskiego konsulatu, a Chiny musiały udostępnić Europejczykom kilka portów. Otworzyło to przed Europą możliwość rozszerzania wpływów politycznych pod pretekstem wymiany handlowej. Stopniowo także inne mocarstwa europejskie zdobyły wpływy w Chinach. Z chwilą gdy Francja odniosła spektakularne zwycięstwo, zdobywając w 1885 roku Tonkin, rozpoczął się wyścig po koncesje. Pod koniec wieku całe Chiny były już podporządkowane Europejczykom, którzy to olbrzymie, lecz bezwładne politycznie państwo podzielili na strefy wpływów.
Wymień państwa leżące na Dalekim Wschodzie.
W Azji politykę kolonialną prowadziła także Rosja. W latach 60. XIX wieku opanowała tereny nad rzeką Amur. Obszarem jej ekspansji były także Kaukaz i Azja Środkowa. W XIX wieku zakończyła proces poszerzania swojego imperium, zapoczątkowany jeszcze w XVII wieku, stając się mocarstwem euroazjatyckim.
Europejczycy nie zdołali natomiast opanować Japonii. Wprawdzie w połowie XIX wieku rząd japoński został zmuszony do podpisania traktatów handlowych z mocarstwami europejskimi, ale udało się Japonii uniknąć losu, jaki spotkał Chinylosu, jaki spotkał Chiny.
Daleki Wschód w obiektywie Felice Beato. Kulisy XIX‑wiecznego reportażu wojennego
Felice Beato (1832–1909) – brytyjski fotograf włoskiego pochodzenia, był jednym z pierwszych dokumentalistów XIX wieku. Fotografował ludzi, krajobrazy i architekturę Dalekiego Wschodu. Uważa się go za jednego z twórców gatunku fotograficznego nazywanego reportażem wojennym. Do klasyki tego gatunku zalicza się cykl jego zdjęć ilustrujących kolejne etapy zdobywania przez Brytyjczyków fortufortu Taku w Chinach. Ponieważ Beato wykonywał je już po zakończeniu potyczki, najpierw sfotografował porozrzucane ciała (czasami zmieniając ich układ na potrzeby ujęcia), a później dopiero fort po ich usunięciu. Następnie w swoim reportażu ułożył zdjęcia w kolejności chronologicznej, „dokumentując” kolejne etapy walki. Ta manipulacja materiałem fotograficznym wynikała z ówczesnego poziomu techniki. Po powrocie Beato do Wielkiej Brytanii jego zdjęcia zostały użyte do usprawiedliwienia wojen opiumowych. Podobną propagandową rolę odegrały fotografie militarnych ekspedycji Brytyjczyków, przeprowadzanych w Indiach.
Przyjrzyj się powyższej fotografii, zwróć uwagę na ważny szczegół – nie ma na niej ciał białych żołnierzy. Jak sądzisz, dlaczego?
Beato nigdy nie fotografował martwych Brytyjczyków lub Francuzów, gdyż jego celem było pokazanie militarnego triumfu Europejczyków.
Od XIX wieku reportaż wojenny przeszedł ogromną metamorfozę. Poszukajcie informacji o współczesnych reporterach wojennych i ich działalności. Jakie ograniczenia napotykają w swojej pracy? Czy nowoczesna technika gwarantuje swobodę prezentacji tego typu dokumentów?
Większe i mniejsze imperia kolonialne
Wpływy kolonialne budowano, zagarniając kolejne obszary lub podporządkowując sobie miejscowe struktury władzy. Różnice te znajdowały odzwierciedlenie w nazewnictwie. Terytoria kontrolowane przez metropolię, lecz zarządzane przez lokalne władze, nazywano protektoratami. Państwa oficjalnie niepodległe, lecz uzależnione gospodarczo od Europejczyków, określano jako półkolonie. Natomiast mianem dominiów określano te brytyjskie kolonie, które miały pełną autonomię w sprawach polityki wewnętrznej (a niekiedy i zagranicznej). Ponieważ były miejscem intensywnego osadnictwa białych, mogły liczyć na większe zaangażowanie finansowe i przywileje ze strony korony brytyjskiej.
Posiadłości kolonialne były miejscem rekrutacji żołnierzy i umożliwiały budowanie baz wojskowych, strzegących szlaków komunikacyjnych. Z tej przyczyny idea kolonialna była popierana szczególnie chętnie przez kręgi wojskowe. Rywalizacja kolonialna między mocarstwami — niekiedy prowadząca do otwartych konfliktów zbrojnych — napędzała ten proces, gdyż należało zabezpieczyć posiadane już obszary.
Na pocztówce z epoki uwieczniono przybycie okrętu wojennego do portu w Algierze. Dominująca na kolorowym tle sylwetka statku symbolizuje siłę i dominację Europejczyków nad terytoriami kolonialnymi. Podaj nazwę państwa, którego flaga powiewa na maszcie.
Zakończenie podboju Afryki i wojen kolonialnych na początku XX wieku zamknęło proces kształtowania imperiów kolonialnych. Razem obejmowały one połowę globu, chociaż sama Europa zajmowała około 7% jego powierzchni. Największe z nich należało do Wielkiej Brytanii. Rozciągało się na powierzchni ponad 3 razy większej niż cały kontynent europejski, obejmowało 33 miliony km². Kolonie tego państwa rozlokowane były na wszystkich kontynentach, a Londyn stał się stolicą owej „wielkiej republiki handlowej”. Dominację nad światem umożliwiały Wielkiej Brytanii Indie. Dwa pozostałe filary jej potęgi to Afryka Południowa (jej gospodarcze znaczenie wzrosło po odkryciu złóż złota i diamentów) oraz Egipt (który po ukończeniu budowy Kanału Sueskiego stał się bramą łączącą Europę z Azją).
Wymień posiadłości należące do Wielkiej Brytanii. Które z nich miały status dominiów?
Szczególną rolę w dziejach brytyjskiego kolonializmu odegrał polityk kolonialny i finansista Cecil RhodesCecil Rhodes. Był on organizatorem ekspansji Wielkiej Brytanii w Afryce Południowej i twórcą koncepcji utworzenia bloku brytyjskich posiadłości od Kapsztadu po Kair.
Drugie co do wielkości imperium zbudowała Francja. Pod jej wpływami znalazło się ponad 10 milionów km². Także i ona posiadała kolonie na wszystkich kontynentach (bez Ameryki Północnej). Zainteresowanie Francuzów skupiało się głównie na Indochinach, Afryce Północnej i Madagaskarze.
Wymień posiadłości należące do Francji.
Holandia i Belgia dysponowały mniejszymi, porównywalnymi pod względem wielkości obszarami kolonialnymi. Na samym końcu plasowały się Niemcy, które z opóźnieniem przystąpiły do wyścigu o kolonie. Głównym obszarem ich zainteresowania stała się południowo‑zachodnia Afryka. Natomiast Afryka Wschodnia była terenem ekspansji Włoch. Stare potęgi kolonialne, Hiszpania i Portugalia, posiadając jedynie drobne posiadłości, nie odgrywały już większej roli w wyścigu kolonialnym.
Wymień posiadłości kolonialne Niemiec.
Zamiast podsumowania
Wskaż zdania fałszywe (F) i prawdziwe (P).
| Stwierdzenie | P | F |
| Tytuł do dominacji nad światem dawały Wielkiej Brytanii Chiny. | □ | □ |
| Status dominiów w imperium brytyjskim miały: Kanada, Australia, Republika Południowej Afryki i Nowa Zelandia. | □ | □ |
| Na obszarze Afryki nie było prawie żadnych sił politycznych zdolnych stawić opór Europejczykom, gdyż całkowicie dominowali oni nad miejscową ludnością pod względem technologicznym i militarnym. | □ | □ |
| Na kontynencie azjatyckim europejska ekspansja natrafiała na opór stosunkowo dobrze rozwiniętych państw, co uniemożliwiało im politykę bezpośredniego zawłaszczania terenów. | □ | □ |
| Drugie co do wielkości imperium kolonialne zbudowały Niemcy. | □ | □ |
| Dominium to państwo oficjalnie niepodległe, lecz uzależnione gospodarczo od Europejczyków. | □ | □ |
W okresie rozkwitu imperium brytyjskiego jego armię na obszarze Indii zasilali głównie rekruci wywodzący się spośród rdzennej ludności podbitych terenów. Na podstawie ilustracji i wyszukanych przez Ciebie informacji omów zagadnienie brytyjskich wojsk kolonialnych w XIX wieku. Wyjaśnij co oznaczają nazwy: Gurkhowie, Sipajowie.
