R6O5RTEzJ59q21

Czarnobiała ilustracja przedstawiająca czynność regulacji mechanizmu fortepianu wyjętego z obudowy. Na pierwszym planie w obszarze nieostrym zdjęcia klawiatura po lewej stronie kadru. W planie środkowym mechanizm z młoteczkami, jedna grupa młoteczków uniesiona w górę przez osobę dokonującą strojenia. Tło czarne.

1. Fale stojące.

Dźwięk jest zjawiskiem złożonym. Fizyk, który chce wyjaśnić mechanizm powstawania dźwięku w instrumentach muzycznych, stoi przed trudnym wyzwaniem. Przede wszystkim jednak musi znać i rozumieć pojęcie fali stojącej. W celu jego przybliżenia zaczniemy od przeprowadzenia doświadczenia.

Doświadczenie 1

Wytworzenie fali stojącej na sznurze zamocowanym na jednym końcu.

Co będzie potrzebne

• elastyczny sznur (może być gumowy);

• solidnie zamocowany w ścianie hak lub inny element, do którego możemy przywiązać sznur. Najlepiej, aby uchwyt był na wysokości łokcia eksperymentatora.

Instrukcja

1. Przywiąż solidnie jeden koniec sznurka do uchwytu na ścianie.

2. Chwyć drugi koniec sznura i odsuń się od ściany na odległość równą długości sznurka; sznurek powinien być rozciągnięty w kierunku poziomym.

3. Potrząsaj rytmicznie trzymanym końcem sznurka, zmieniaj częstotliwość ruchu i dobierz ją tak, aby uzyskać efekt podobny do tego na zdjęciu.

4. Zwiększ częstotliwość ruchu ręki i ponownie poszukaj takiej sytuacji, gdy drgania sznura ustabilizują się.
   

   RReQPXIOd1LN81

   Zdjęcie ukazuje mężczyznę szybko poruszającego liną

   

Podsumowanie

Zaobserwowany efekt nosi nazwę fali stojącejfala stojącafali stojącej. Wprawiając w drgania koniec sznura, wzbudzaliśmy w nim falę. Fala ta, docierając do umocowanego końca sznura, odbijała się. W ten sposób wzdłuż sznura biegły dwie fale: jedna od eksperymentatora, a druga do eksperymentatora. Fale te nakładały się na siebie. Przy niektórych, wybranych częstotliwościach wynik ich nakładania się wyglądał tak, jakby żadna fala nie biegła wzdłuż sznura, tylko niektóre jego elementy drgały z maksymalną amplitudą, inne z mniejszą, a niektóre nie drgały wcale.
Poniższy rysunek przedstawia schematycznie uzyskaną falę stojącą.

RaZGp1C9d3rPL1

Charakterystyczne elementy fali stojącej

Fala stojąca ma charakterystyczne dla siebie elementy:

• węzły (na rysunku oznaczone literą W) – są to te miejsca ośrodka (sznurka), które nie drgają (amplituda drgań jest równa zero);

• strzałki (na rysunku oznaczone literą S) – są to te miejsca ośrodka (sznurka), które drgają z maksymalną amplitudą.

Odległość między węzłem a sąsiednią strzałką jest równa ¼ długości fali biegnącej w sznurze, natomiast dwa sąsiednie węzły lub dwie sąsiednie strzałki oddalone są o ½ długości fali biegnącej w ośrodku.
Zwróć uwagę, że w naszym przykładzie (eksperyment z początku tego rozdziału) w miejscu, gdzie sznur był umocowany, zawsze powstawał węzeł, natomiast w miejscu pobudzanym do drgań tworzyła się strzałka.
Zatem najdłuższa fala, jaka mogła powstać w naszym sznurze, miała jeden węzeł i jedną strzałkę. Jej kształt pokazuje poniższy rysunek.

RJnNaUftyDXSV1

Fala stojąca o największej długości

Największej długości fali w przeprowadzonym przez nas doświadczeniu ze sznurem odpowiada najmniejsza częstotliwość drgań, przy której udało się uzyskać falę stojącą. Tę częstotliwość nazywamy częstotliwością podstawowączęstotliwość podstawowaczęstotliwością podstawową. Zwróć uwagę, że największa długość fali (a tym samym najmniejsza częstotliwość fali) związana jest z długością sznura ($\mathrm{\lambda }=4L$).

2. Instrumenty strunowe.

Instrumentem muzycznym możemy nazwać każdy przedmiot, który wytwarza dźwięk, a ten dźwięk wykorzystywany jest do tworzenia muzyki. Ponieważ źródłem dźwięków są ciała drgające, to elementem zasadniczym każdego instrumentu muzycznego musi być ciało, które drga z odpowiednią częstotliwością. Tym ciałem może być struna w instrumentach strunowych lub słup powietrza w instrumentach dętych, membrana głośnika lub bębna, sprężysta blaszka w pozytywkach lub cymbałkach itp.

W nauce o instrumentach muzycznych wprowadza się różnego rodzaju podziały i systematykę. W e‑podręczniku ograniczono się do opisania dwóch popularnych typów instrumentów, czyli strunowych i dętych.

Elementem drgającym w instrumentach strunowych jest struna – sprężysty drut, włókno sztuczne lub naturalne itp. Struna jest zamocowana na obu końcach. Można pobudzać ją do drgań w różny sposób: szarpiąc (jak w gitarze), uderzając młoteczkiem (jak w fortepianie) lub pocierać smyczkiem (jak w skrzypcach). Niezależnie od sposobu pobudzenia do drgań, w strunie powstaje fala stojąca z węzłami w miejscach zamocowania. Symboliczny obraz takiej fali stojącej pokazuje poniższy rysunek.

RyH6aSz3U53zP1

Fala stojąca w strunie

Oznacza to, że najdłuższa fala, jaka może powstać w strunie, składa się z dwóch węzłów i jednej strzałki. Długość takiej fali jest dwa razy większa od długości struny ($\mathrm{\lambda }=2L$).

Ponieważ z najdłuższą falą stojącą w strunie związana jest jej częstotliwość podstawowa, możemy powiedzieć, że krótsza struna drga z większą częstotliwością podstawową i wydaje dźwięk wyższy.
Można łatwo się o tym przekonać, mając do dyspozycji gitarę lub inny instrument strunowy. Jeśli najpierw pobudzimy do drgań całą strunę, a następnie skrócimy drgającą część struny, przyciskając ją w jakimś miejscu na gryfie (progu), to dźwięk uzyskany w drugim przypadku będzie wyższy od pierwszego.

Mówimy tu o jednej i tej samej strunie. Częstotliwość dźwięku zależy bowiem również od grubości struny: grubsza (masywniejsza) struna wydaje dźwięk niższy niż cienka struna o tej samej długości. Dodatkowo możemy wpływać na wysokość dźwięku emitowanego przez strunę, zmieniając jej naciąg. Dzieje się tak przy strojeniu instrumentu.

W strunie oprócz fali podstawowej może powstawać jednocześnie kilka innych fal stojących o większej częstotliwości. Takie dodatkowe fale stojące nazywane są alikwotami lub składowymi harmonicznymi. Wirtuozi instrumentów strunowych wykorzystują je do wykonywania flażoletów.

3. Instrumenty dęte (piszczałki)

Czynnikiem, który w każdym instrumencie dętym odpowiada za powstawanie dźwięku, jest słup powietrza ograniczony elementami konstrukcyjnymi instrumentu. Dla uproszczenia taki „element roboczy” będziemy nazywać piszczałką. Piszczałki mogą być otwarte lub zamknięte.
Zbudujmy piszczałkę zamkniętą, wykorzystując zwykłą probówkę.

Piszczałka wydawała dźwięk. Oznacza to, że słup powietrza w probówce drgał i powstała w nim fala stojąca. Tuż nad powierzchnią wody utworzył się węzeł, a u wylotu probówki – strzałka.

A jak wyglądają drgania słupa powietrza w piszczałce otwartej? Zostało to dokładnie opisane w poniższym filmie.

W profesjonalnych instrumentach dętych też są piszczałki. Różnią się one sposobem pobudzania do drgań zawartego w nich słupa powietrza oraz materiałem, z którego je wykonano. Może to być drewno w instrumentach dętych drewnianych lub metal w instrumentach blaszanych. Wszystko to wpływa na barwę dźwięku, ale nie wpływa na częstotliwość podstawową dźwięku: ta zależy tylko od długości piszczałki.

* Rezonator...iUmQD3B1BL_d485e238Rezonator...

Podsumowanie

• Podstawowym elementem instrumentu muzycznego jest ciało drgające: struna, słup powietrza, membrana itp.

• W drgających elementach instrumentów (strunach, słupach powietrza, membranach) powstają fale stojące.

• Fale stojące są wynikiem nałożenia się fal biegnących w przeciwne strony i składają się z:

  • węzłów – miejsc, w których elementy ośrodka nie drgają;

  • strzałek – miejsc, gdzie amplituda drgań elementów ośrodka jest maksymalna.

• Odległość dwóch sąsiednich węzłów równa jest połowie długości fali biegnącej w ośrodku.

• Wysokość (częstotliwość) dźwięku emitowanego przez instrument zależy od najdłuższej (podstawowej) fali, jaka może powstać w elemencie drgającym, a ta związana jest z wielkością tego elementu.

• W instrumentach dętych większej długości piszczałki odpowiada mniejsza częstotliwość podstawowa, a tym samym niższy dźwięk.

• W instrumentach strunowych wysokość dźwięku zależy od:

  • długości struny; większa długość – niższy dźwięk,

  • grubości struny; cieńsza struna – wyższy dźwięk,

  • naciągu struny; większa siła naciągu – wyższy dźwięk.

Słowniczek

Zadania podsumowujące rozdział