Antoni Czubiński Odwilż i początek procesu destalinizacji

Jednocześnie w czasie XX Zjazdu rehabilitowano rozwiązaną w 1938 roku partię komunistyczną. Wielu byłych członków KPP wystąpiło z postulatem odbudowy tej partii lub przemianowania PZPR w KPP. Napotkało to na opór byłych członków PPS. Z drugiej strony uznanie możliwości dojścia do socjalizmu w różny sposób po nowemu pozwalało spojrzeć na potępioną w 1948 roku koncepcję polskiej drogi do socjalizmu i jej animatora W. Gomułkę. Gomułkę uwolniono z aresztu. Żądał on rehabilitacji osobistej i politycznej. Czołowi przywódcy PZPR z Ochabem na czele gotowi byli rehabilitować Gomułkę, ale nie jego koncepcję polityczną. Wokół tej kwestii rozwinęła się ostra dyskusja polityczna. W zasadzie wszyscy przywódcy PZPR gotowi byli do demokratyzacji stosunków politycznych. Powstały natomiast trudności z oceną przeszłości. Część przywódców podjęła działania na rzecz przerzucenia odpowiedzialności za tzw. „błędy i wypaczenia” okresu stalinowskiego (...) na doradców radzieckich. Ostro krytykowano ZSRR i jego przywódców, a zwłaszcza Stalina, nie podejmując krytyki osób realizujących tę politykę w Polsce. Grupę tę nazwano Frakcją Puławską, ponieważ wielu jej członków mieszkało w Warszawie w blokach położonych przy tej ulicy. Zajmowali oni wysokie stanowiska w partii i w rządzie, mieli bezpośredni wpływ na środki masowego przekazu i na kształtowanie opinii publicznej. Wielu członków Grupy Puławskiej było pochodzenia żydowskiego. Fakt ten zaciążył na całej dyskusji.

A Źródło: Antoni Czubiński, Odwilż i początek procesu destalinizacji, Poznań 2001, s. 181.

Przemówienie towarzysza Władysława Gomułki

Towarzysze! Obywatele! Ludu pracujący stolicy!

Witam Was w imieniu Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, który na swoim ostatnim plenarnym posiedzeniu oddał ster partii w ręce nowego kierownictwa. W ciągu ubiegłych lat nagromadziło się w życiu Polski wiele zła, nieprawości i bolesnych rozczarowań. Idee socjalizmu przeniknięte duchem wolności człowieka i poszanowania praw obywatela w praktyce uległy głębokim wypaczeniom. Słowa nie znajdowały pokrycia w rzeczywistości. Ciężki trud klasy robotniczej i całego narodu nie dawał oczekiwanych owoców. Wierzę głęboko, że te lata minęły bezpowrotnie w przeszłość […]. Partia mówi klasie robotniczej twardą prawdę. Podwyżka zarobków, osiągnięta przez miliony ludzi w ostatnich miesiącach, będzie tylko wtedy trwała, gdy zwiększona siła nabywcza ludności będzie miała pokrycie w zwiększonej masie towarów na rynku. Nie stać nas teraz na dalsze podwyżki płac, gdyż struna została tak naciągnięta, że grozi jej pęknięcie […].

B Źródło: Przemówienie towarzysza Władysława Gomułki. Cytat za: „Trybuna Ludu”, 26 X 1956, nr 298.

Antoni Czubiński Odwilż i początek procesu destalinizacji

Tymczasem sytuacja ekonomiczna Polski była bardzo trudna. Do dyskusji politycznej, toczonej głównie w środowiskach inteligenckich, dołączyły grupy robotnicze, które wysuwały głównie problemy ekonomiczne. […] plan 6‑letni spowodował wielki zawód. Stopa życiowa ludności uległa obniżeniu. […] wybuch niezadowolenia nastąpił nie w tradycyjnych ośrodkach, lecz w Poznaniu. W dniu 28 VI 1956 roku w Poznaniu wybuchł strajk generalny. Masy robotników wyszły na ulice miasta, a następnie przystąpiły do zajmowania gmachów użyteczności publicznej. Zajęto gmach Prezydium MRN (Zamek), KW PZPR, KW MO, więzienie nie napotykając na opór milicji i wojska. Opór ten napotkano dopiero w południe przy próbie zajęcia gmachu Komitetu Bezpieczeństwa Publicznego. Interweniowało wojsko. W czasie walk o gmach Komitetu Bezpieczeństwa i pacyfikacji miasta padło wielu zabitych i rannych.

C Źródło: Antoni Czubiński, Odwilż i początek procesu destalinizacji, Poznań 2001, s. 183.

Nikołaj I. Bucharin 1956 rok – XX Zjazd. Polski Październik. Walka o autonomię

Wydarzenia poznańskie sprzyjały dalszemu rozwojowi kryzysu politycznego w partii i w kraju. […] Część kierownictwa partii uważała, że właśnie Gomułka jest tym jedynym politykiem, który zdoła przejąć kontrolę nad sytuacją w kraju. Rozpoczęły się rozmowy na temat powrotu Gomułki do kierownictwa partyjnego. Zgodził się on na to jedynie pod warunkiem, że zostanie pierwszym sekretarzem. 1 sierpnia 1956 r. przywrócono mu członkostwo w PZPR, a od 12 października brał on udział w pracach Biura Politycznego. Według opinii społeczeństwa Gomułka symbolizował dążenie Polaków do destalinizacji i uzyskania większej autonomii w relacjach z ZSRR. Zwolennicy Gomułki, dla których poparcie społeczne nieprzerwanie rosło, przygotowywali VIII Plenum KC PZPR w celu formalnego zatwierdzenia swojego przywództwa w partii. Często podkreśla się fakt, że nie uzgadniali z kierownictwem radzieckim odnowionego składu kierowniczych organów partii, co naruszało porządek panujący od czasów stalinowsko‑kominternowskich. Za szczególnie aroganckie uznał Kreml […] usunięcie ze składu Biura Politycznego KC PZPR marszałka Konstantina K. Rokossowskiego. Ambasada radziecka informowała Moskwę, że w mieszkaniu Gomułki […] regularnie gromadzą się niektórzy działacze z kierownictwa PZPR i innych partii. Trwały zakulisowe przygotowania do VIII Plenum, rozdzielano stanowiska w partii i w państwie. Międzypartyjny konflikt radziecko‑polski narastał.

D Źródło: Nikołaj I. Bucharin, 1956 rok – XX Zjazd. Polski Październik. Walka o autonomię. Cytat za: Białe plamy – czarne plamy. Sprawy trudne w relacjach polsko-rosyjskich (1918−2008), red. A.D. Rotfeld, A.W. Torkunow, Warszawa 2010, s. 499−500.