Wojciech Kozłowski Paweł Wieczorkiewicz, Układ Sikorski-Majski

Jaki był stosunek rządu polskiego do zawierania układów ze Związkiem Sowieckim po wrześniu 1939 roku?
Prof. Wieczorkiewicz - To bardzo skomplikowana sprawa. W kręgach rządowych rozumiano potrzebę porozumienia się z Sowietami z powodów bardzo praktycznych. Jeśli Polska miała wystawić jakąkolwiek liczącą się siłę zbrojną, jedynym rezerwuarem rekruta był Związek Sowiecki. Ta myśl przyświecała przede wszystkim generałowi Sikorskiemu, który uważał, że polska siła zbrojna może mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięć nie tylko wojskowych, ale i politycznych. Stąd dość rozpaczliwa chęć porozumienia się ze Związkiem Sowieckim na każdych niemal warunkach. Wykorzystała to druga strona, to znaczy Sowieci. [...]
Która ze stron wystąpiła w roli inicjatora podpisania układu Sikorski‑Majski?
Brytyjczycy. Było to przede wszystkim w interesie brytyjskim. Churchillowi bardzo zależało na tym, żeby Związek Sowiecki rozpoczął wojnę z Niemcami. Mówił o tym nawet w 1939 roku. Kiedy Niemcy zaatakowały ZSRS, Churchill zaczął udzielać jednostronnych gwarancji pomocy Sowietom, żeby wesprzeć ich w oporze, żeby nie skapitulowali i nadal wiązali siły niemieckie. Stąd też dla uwiarygodnienia Związku Sowieckiego w opinii brytyjskiej należało usunąć największą przeszkodę, mianowicie zatrzeć pamięć o 17 września 1939 roku. Można to było zrobić tylko poprzez podpisanie porozumienia polsko‑sowieckiego. Doszło do tego w szczególnych okolicznościach - z pominięciem prezydenta, drogi konstytucyjnej, a nawet z jej złamaniem, z odsunięciem od rozmów przez Sikorskiego ministra spraw zagranicznych i wreszcie z samowolną decyzją Sikorskiego o podpisaniu układu - mimo wątpliwości, jakie ten budził.
Trzeba przyznać, że generał miał swoje argumenty, ale były też poważne przesłanki przeciw. Sikorski dość patetycznie zwierzał się swemu ministrowi i przyjacielowi gen. Marianowi Kukielowi: „Gdy miałem ten układ podpisać i walczyłem ze sobą, czy odczekać jeszcze, słyszałem jakby szept tysięcy ust: spiesz się, ratuj!”. Było w tym wiele prawdy. Sowieci - przypominam - mordowali Polaków od 22 czerwca 1941. Wymordowano kilkadziesiąt tysięcy ludzi w więzieniach na pograniczu sowiecko‑niemieckim. [...]
Więźniów przebywających w łagrach niewątpliwie układ uratował. Ale była też druga strona medalu, którą znamy z kilku relacji - między innymi gen. Żegoty Januszajtisa, który siedział wtedy na Łubiance i rozmawiał z Ławrientijem Berią - w sensie dosłownym: były to takie pogawędki polityczne. Dyskutowali o tym, że ten układ jest negocjowany. Januszajtis sądził, że Sikorski w żadnym wypadku nie powinien zgodzić się na podpisanie układu bez gwarancji granicznych - a tak go podpisano. Beria twierdził, że Polacy jednak ten układ podpiszą i potem triumfował, że tak właśnie się stało. Oświadczył - to bardzo ważne świadectwo - że Sowieci podpisaliby gwarancje graniczne, bo znajdowali się w sytuacji przymusu. Sikorski nie wyczuł tego momentu. Mieli mu to później za złe między innymi Sosnkowski, Zaleski, Seyda - trzej ministrowie, którzy opuścili rząd. Myślę, że mieli rację. W interesie Polski leżało rozciągnięcie w czasie tych negocjacji. Powojenny historyk musi czasem zdobyć się na pewną dozę cynizmu - nawet jeszcze kilka tysięcy zmarłych i zabitych więcej nie byłoby zbyt wielką ceną za to, żeby wydrzeć z gardła uznanie granicy sowiecko‑niemieckiej za niebyłą, uznanie plebiscytów za niebyłe i pełne uznanie granicy polsko‑sowieckiej wedle stanu sprzed 17 września 1939 roku. Inna sprawa, że Sowieci mogli to potem trzy razy zmienić, złamać te warunki, ale wtedy nawet dzisiaj mielibyśmy do czego się odwoływać.
Patrząc z dzisiejszej perspektywy - czy istniała jakaś alternatywa dla tego układu?
Nie, układ był konieczny, ale można było zmusić Sowietów do kapitulacji w sprawie granic, to znaczy do uznania granicy sowiecko‑niemieckiej za nieważną od początku i potwierdzenia nienaruszalności granicy polsko‑sowieckiej sprzed 17 września 1939. To było, sądząc po świadectwie Berii i nie tylko, do osiągnięcia, bo Stalin naprawdę znajdował się wtedy w sytuacji rozpaczliwej. Była to jedyna sytuacja, gdy z Sowietami można było negocjować z pozycji siły. Potem już nie. [...]

wywiad Źródło: Wojciech Kozłowski, Paweł Wieczorkiewicz, Układ Sikorski-Majski, dostępny w internecie: muzhp.pl.

Michał Szukała (PAP) Prof. Rutkowski: układ Sikorski-Majski miał ratować polskich obywateli więzionych w ZSRS

PAP: Negocjacje układu z Sowietami wzbudzały ogromne emocje wśród polskich polityków w Londynie. Jaka była oś sporu dzieląca Polaków w sprawie tego porozumienia?
Prof. Tadeusz Paweł Rutkowski: - Układ podzielił polską społeczność emigracyjną bardzo mocno, choć pękniecie to nastąpiło już wcześniej i jego podstawą był stosunek środowisk sanacyjnych i części endecji do polityki rządu Sikorskiego. Już po klęsce Francji ze strony prezydenta Raczkiewicza doszło do próby obalenia rządu Sikorskiego. Spory wokół rokowań układu Sikorski‑Majski nakładały się na te podziały. Osią był stosunek do treści porozumienia. Część polityków i członków rządu postulowała zawarcie w układzie precyzyjnego, niebudzącego wątpliwości stwierdzenia, że następuje powrót do granicy polsko‑sowieckiej sprzed 17 września 1939 r. Sowieci konsekwentnie sprzeciwiali się takiemu rozwiązaniu.
Początkowo proponowali powołanie Komitetu Polskiego w ZSRS, który nie byłby rządem, ale ciałem patronującym powstaniu polskiej armii. Z tego postulatu dość łatwo zrezygnowali, ale sprzeciwiali się jakiemukolwiek zapisowi, który oznaczałby w sensie prawnym powrót do dawnej granicy. Cieszyli się w tej sprawie wsparciem Brytyjczyków, którzy nie byli zainteresowani obroną polskiej granicy wschodniej, kosztem stosunków z ZSRS.
Sikorski był więc zmuszony do przyjęcia stwierdzenia, że układy sowiecko‑niemieckie tracą moc, co było dość oczywiste, ponieważ agresja III Rzeszy skutkowała zerwaniem porozumień z 1939 r. Do dziś nie wiemy, czy była możliwość uzyskania przez Sikorskiego czegokolwiek więcej. Bez wątpienia jednak Sikorski popełnił błąd odsuwając od rokowań przedstawiciela „twardej linii”, ministra spraw zagranicznych Augusta Zaleskiego, do którego nie miał zaufania. Sam przystąpił do negocjacji pozbawiając się „bufora”, który mógł wziąć na siebie trud negocjacji i przyjąć presję brytyjską, pozostawiając mu rolę arbitra. [...] Negocjując go uległ presji brytyjskiej i przyjął zapisy, które nie gwarantowały powrotu do granicy ryskiej.
[...] Sikorski podpisał układ na własną rękę, wbrew prezydentowi i części członków rządu. Przyjął, że nie dało się więcej wynegocjować, a o kształcie polskich granic zadecyduje układ sił w momencie zakończenia wojny. Nie wiemy, czy gdyby mocniej zabiegał w tej sprawie, to efekty jego działań byłyby większe. Wydaje mi się, że przy ówczesnej postawie Brytyjczyków nie było to możliwe. Trudno też dzisiaj, bez pełnego dostępu do dokumentów sowieckich, stwierdzić, czy ZSRS był wówczas gotowy do jakichkolwiek ustępstw w kwestii granicy polsko – sowieckiej.

wywiad2 Źródło: Michał Szukała (PAP), Prof. Rutkowski: układ Sikorski-Majski miał ratować polskich obywateli więzionych w ZSRS, dostępny w internecie: dzieje.pl.