Rozpoczęta 18 lipca 1936 r. wojna domowa na Półwyspie Iberyjskim od razu wzbudziła poważne zainteresowanie mocarstw europejskich. Już w pierwszych dniach konfliktu w Berlinie i Rzymie zapadła decyzja, by obóz powstańców generała Francisco Franco wesprzeć militarnie. Pomoc ta okazała się dla niego zbawienna, jako że to właśnie dzięki niemieckim samolotom możliwe było przedostanie się wojsk narodowych z Maroka na terytorium Hiszpanii kontynentalnej, co uchroniło rebeliantów od katastrofy w pierwszej fazie wojny. Hiszpańskie Alzamiento stworzyło przed Hitlerem i Mussolinim dogodną okazję pozyskania sojusznika na Półwyspie Iberyjskim, który odsunąłby groźbę powstania bloku lewicowych frontów ludowych w krajach Europy Zachodniej. Pomimo szybkiego wsparcia generała Franco przez Berlin i Rzym, Francja i Wielka Brytania nie podjęły poważniejszych działań, ograniczając się do prowadzenia polityki neutralności.

c1 Cytat za: Bartosz Kaczorowski, Franco i Stalin. Związek Sowiecki w polityce Hiszpanii w okresie drugiej wojny światowej, Łódź–Kraków 2016, s. 19.

Związek Sowiecki wojną domową w Hiszpanii zainteresował się stosunkowo późno, a na pewno znacznie później niż uczyniły to rządy w Berlinie i Rzymie. Decyzja o zaangażowaniu się na Półwyspie Iberyjskim została podjęta dopiero 14 września 1936 r., czyli po prawie dwóch miesiącach od lipcowego Alzamiento, w momencie gdy samoloty i czołgi z Niemiec i Włoch na dobre walczyły już w Hiszpanii. Tego dnia Stalin zaaprobował założenia operacji „X”, której celem było udzielenie pomocy będącej w opałach Republice. Głównym motywem sowieckiego działania było przede wszystkim powstrzymanie wzrostu znaczenia Berlina i Rzymu poprzez niedopuszczenie do ich zwycięstwa w hiszpańskim konflikcie oraz przez zwrócenie uwagi Wielkiej Brytanii i Francji na ich agresywną politykę. Jakkolwiek późnym latem 1936 r. w Moskwie nie stawiano sobie zadania zaprowadzenia systemu komunistycznego na Półwyspie Iberyjskim i pełnego uzależnienia tego regionu od państwa Józefa Stalina, nie ulega najmniejszej wątpliwości, że taki cel zamierzano osiągnąć w dłuższej perspektywie. Dlatego też równolegle z udzielaniem pomocy militarnej Republice Związek Sowiecki podejmował szereg prób służących uzależnieniu jej od swoich decyzji.

c2 Cytat za: Bartosz Kaczorowski, Franco i Stalin. Związek Sowiecki w polityce Hiszpanii w okresie drugiej wojny światowej, Łódź–Kraków 2016, s. 19–20.

Jednym z najbardziej spektakularnych instrumentów służących temu zadaniu była afera oro de Moscú, jak określono operację wyprowadzenia z Hiszpanii wszystkich rezerw złota celem zdeponowania ich w skarbcach sowieckich. Działania te zostały podjęte już we wrześniu 1936 r., gdy istniało zagrożenie, że wobec szybkich postępów wojsk powstańczych w pierwszej fazie wojny cenne kruszce mogą paść łupem zbliżających się do stolicy frankistów. Chodziło o majątek niebagatelny: jego wielkość określano na 510 ton złota, w tym 433 ton w najczystszej postaci, co plasowało hiszpańską rezerwę tego metalu na czwartym miejscu na świecie. Według ówczesnych cen jego wartość szacowano na 805 mln dolarów, według kursu kruszcu z 1 stycznia 2015 r. byłoby to aż 18 mld euro. Złoto to było zbierane w skarbcu Banco de España na przestrzeni całych dziejów, pewna jego część pochodziła nawet z Ameryki Łacińskiej z epoki wielkich odkryć geograficznych i konkwistadorskich podbojów. Ochrona tego skarbu była absolutnym obowiązkiem władz republikańskich, ale dziwić, jeśli nie szokować, musi fakt, że spośród wielu możliwości za najbardziej bezpieczną uznano przeniesienie rezerw do odległej o kilka tysięcy kilometrów Moskwy.

c3 Cytat za: Bartosz Kaczorowski, Franco i Stalin. Związek Sowiecki w polityce Hiszpanii w okresie drugiej wojny światowej, Łódź–Kraków 2016, s. 20.

Co w takim razie zostało zapewnione Republice za tak wysoką cenę? Uczciwie trzeba przyznać, że sprzęt wysłany na Półwysep Iberyjski był dość dobrej jakości, a z pewnością górował nad zapewnionym frankistom przez Niemcy i Włochy. Na hiszpańskim niebie Polikarpovy I‑15 i I‑16 w pierwszym etapie wojny zapewniły przewagę republikańskiemu lotnictwu, przynajmniej do pojawienia się niemieckich ME‑109 w 1937 r. Na ziemi przybyłe w 1936 r. czołgi T‑26 nie miały sobie równych w starciu z niemieckimi i włoskimi tankietkami, a BT‑5 wysyłany od 1937 r. był bez wątpienia jedną z najbardziej udanych sowieckich produkcji. Łącznie przez cały czas trwania wojny Związek Sowiecki wysłał na Półwysep 331 czołgów oraz 634 samoloty. Ta ostatnia liczba powinna zostać dodatkowo powiększona o około 300 maszyn produkowanych w Katalonii i Alicante przez sowieckie warsztaty i przy asyście sowieckiego personelu. Z jakością pozostałego sprzętu było już różnie, zwłaszcza że Sowieci skrupulatnie wykorzystali okazję, by pozbyć się zalegających w magazynach egzemplarzy artylerii, karabinów maszynowych i strzelb pamiętających pierwszą wojnę światową i tym samym dość ograniczonej przydatności. Summa summarum dostawy z ZSRR nie odbiegały jednak jakością od tych, jakie strona frankistowska uzyskała od Niemiec czy Włoch.

c4 Cytat za: Bartosz Kaczorowski, Franco i Stalin. Związek Sowiecki w polityce Hiszpanii w okresie drugiej wojny światowej, Łódź–Kraków 2016, s. 23.