Formanty i ich znaczenie
Formant to cząstka, za pomocą której od wyrazu podstawowego tworzony jest wyraz pochodny. W ten sposób powstają zdrobnienia (np. domek, kotek, maczek) lub zgrubienia (np. bucisko, domisko). Cząstki -ek/-isko świadczą o małości/wielkości czegoś, a także przekazują informacje o emocjach i ocenach: pierwszy formant pojawia się w wyrazach nacechowanych pozytywnie, a drugi – w wyrazach nacechowanych negatywnie lub ironicznie.
Odpowiedz na pytanie, w jaki sposób powstają wyrazy pochodne.
Rodzaje formantów
Rodzaje formantów:
przedrostki (prefiksy) - czyli cząstki słowotwórcze znajdujące się przed podstawą słowotwórczą, np. u + piec,
przyrostki (sufiksy) - czyli cząstki słowotwórcze znajdujące się po podstawie słowotwórczej, np. bieg + anie,
wrostki (interfiksy) - czyli cząstki znajdujące się między podstawami słowotwórczymi pochodzącymi z dwóch wyrazów, np. samo + o + lot,
formanty zerowe (ø – jest to przekreślone „o”) - występuje w wyrazach pochodnych powstałych przez odrzucenie zakończenia wyrazu podstawowego, np. dźwig(ać) - dźwig(ø).
Niekiedy trudno poprawnie wyznaczyć podstawę słowotwórczą i formant w wyrazie pochodnym. Warto więc zapamiętać, że podstawa słowotwórcza w wielu wypadkach pokrywa się z tematem fleksyjnym wyrazu podstawowego. Mogą w niej zachodzić oboczności, czyli wymiany głosek, np. las → leśny, oboczności – a:e, s:ś.
Dzięki formantom powstają:
czasowniki dokonane, np. liczyć → policzyć,
rzeczowniki należące do różnych grup znaczeniowych:
– nazwy czynności np. malować → malowanie,
– nazwy wykonawców czynności, np. piosenka → piosenkarz,
– nazwy urządzeń, np. prać → pralka,
– nazwy cech, np. mądry → mądrość,
– wyrazy zdrobniałe, np. herbata → herbatka,
– wyrazy zgrubiałe, np. pies → psisko,stopień wyższy przymiotników i przysłówków, np. milszy, weselej,
stopień najwyższy przymiotników i przysłówków, np. najdelikatnieszy, najprościej.
Znaczenie słowotwórcze wyrazów
Znaczenie wyrazu pochodnego można odczytać, tworząc jego definicję, która nazywa się parafrazą słowotwórczą. Na przykład mędrzec to „ktoś, kto jest mądry” a drukarz to „ktoś, kto drukuje”. Definicje te nie zawsze pokrywają się z tymi, które znamy ze słowników. Mają one jedynie pokazać, jak za pomocą formantów tworzy się nowe znaczenia wyrazów.
Zadaniowo
W wyrazach pochodnych wskaż temat słowotwórczy i formant. Uzupełnij tabelę wegług wzoru.
| Wyraz podstawowy | Wyraz pochodny | Temat słowotwórczy | Formant |
|---|---|---|---|
| druk | druczek | drucz- | -ek |
| nauczyciel | nauczycielka | ||
| stół | stolik | ||
| czerwony | czerwonawy | ||
| wesoły | wesoło | ||
| trawa | trawiasty | ||
| chodzić | chodnik | ||
| zaprosić | zaproszenie |
Rozpoznaj formanty w podanych wyrazach, a następnie każdy wyraz przeciągnij do odpowiedniej rubryki w tabeli.
plastyczka, artystka, szarawy, farbiarnia, sprzedawca, zazdrość, wyścigówka, długawy, dmuchanie, dłubanie, prasówka, mądrość, spalanie, pisarka, podpisać, księgarnia, otyłość, suszarnia, wykonawca, motorówka, dawca, zielonawy, podleczyć, podliczyć
| -ca | |
|---|---|
| pod- | |
| -awy | |
| -ka | |
| -ówka | |
| -anie | |
| -arnia | |
| -ość |
Uzupełnij tabelki, wpisując do podanych wyrazów złożonych wyrazy podstawowe, od których powstały, oraz formant wewnętrzny (wrostek).
| Wyraz pochodny (złożony) | Znaczenie wyrazu pochodnego | Wyrazy podstawowe | Formant wewnętrzny |
|---|---|---|---|
| nosorożec | ‘zwierzę z rogiem na nosie’ | nos; róg | |
| krótkowzroczny | ‘taki, który ma krótki wzrok’ | ||
| złotodajny | ‘coś, co daje złoto’ | ||
| nosiwoda | ‘ktoś, kto nosi wodę’ | ||
| obcokrajowiec | ‘ktoś, kto jest z obcego kraju’ | ||
| pięciobok | ‘coś, co ma pięć boków’ |
Utwórz własne wyrazy pochodne, które będą zawierać podane formanty.
| Typ wyrazu pochodnego | Wyraz pochodny |
|---|---|
| Rzeczownik z przyrostkiem -owca | kier-owca |
| Przymiotnik z przyrostkiem -alny | |
| Czasownik z przedrostkiem prze- | |
| Przymiotnik z przyrostkiem -owy | |
| Rzeczownik złożony z formantem wewnętrznym -i- | |
| Rzeczownik z przyrostkiem -ość | |
| Czasownik z formantem -ować |
Wpisz własne propozycje wyrazów do odpowiedniej rubryki – zgodnie ze znaczeniem zawartym w formancie.
| Wykonawca czynności | Czynność | Abstrakcyjna cecha | Miejsce | Zbiór | Wielkość | Małość | Rezultat czegoś | Powtarzalność | Płeć | Możliwość | Nazwy mieszkańców |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Do poniższych wyrazów utwórz wyrazy pochodne – zgodnie z podanym znaczeniem słowotwórczym. Wskaż w nich formanty.
kurz → ‘usunąć kurz’ to inaczej ..................
student → ‘zbiór studentów’ to inaczej ......................
mocny → ‘ekspresywnie: taki, który jest bardziej mocny’ to inaczej ......................
po maturze → ‘taki, który jest po maturze’ to inaczej ......................
nad morzem → ‘taki, który jest nad morzem’ to inaczej ..................
zbiór + księga → ‘zbiór ksiąg’ to inaczej ..........................
język + angielski → ‘taki, który dotyczy języka angielskiego’ to inaczej ............................
kłamca → ‘ekspresywnie o kłamcy’ to inaczej ....................
Odpowienio pogrupuj wyrazy należące do jednej rodziny słowotwórczej.
pismak, rozkwitnąć, przepisać, rozkwit, nauczanie, kwiateczek, napisać, uczeń, kwitnąć, odpisać, napis, pouczenie, nauczyciel, nauczyć, pouczyć, kwiatek, uczelnia, odpis, kwiatowy, uczniowski, pismo, nauczycielka
| I | |
|---|---|
| II | |
| III |
Wymień kilka wyrazów z języka młodzieżowego, które powstały w wyniku skrócenia wyrazów podstawowych, np. na razie → nara → narka.
Określ, jakie cechy stylistyczne mogą mieć w języku potocznym lub młodzieżowym następujące wyrazy:
zalka;
focia;
ziomal.