Formanty i ich znaczenie
Formant to cząstka, za pomocą której od wyrazu podstawowego tworzony jest wyraz pochodny. W ten sposób powstają zdrobnienia (np. domek, kotek, maczek) lub zgrubienia (np. bucisko, domisko). Cząstki -ek/-isko świadczą o małości/wielkości czegoś, a także przekazują informacje o emocjach i ocenach: pierwszy formant pojawia się w wyrazach nacechowanych pozytywnie, a drugi – w wyrazach nacechowanych negatywnie lub ironicznie.
Odpowiedz na pytanie, w jaki sposób powstają wyrazy pochodne.
Rodzaje formantów
Rodzaje formantów:
przedrostki (prefiksy) - czyli cząstki słowotwórcze znajdujące się przed podstawą słowotwórczą, np. u + piec,
przyrostki (sufiksy) - czyli cząstki słowotwórcze znajdujące się po podstawie słowotwórczej, np. bieg + anie,
wrostki (interfiksy) - czyli cząstki znajdujące się między podstawami słowotwórczymi pochodzącymi z dwóch wyrazów, np. samo + o + lot,
formanty zerowe (ø – jest to przekreślone „o”) - występuje w wyrazach pochodnych powstałych przez odrzucenie zakończenia wyrazu podstawowego, np. dźwig(ać) - dźwig(ø).
Niekiedy trudno poprawnie wyznaczyć podstawę słowotwórczą i formant w wyrazie pochodnym. Warto więc zapamiętać, że podstawa słowotwórcza w wielu wypadkach pokrywa się z tematem fleksyjnym wyrazu podstawowego. Mogą w niej zachodzić oboczności, czyli wymiany głosek, np. las → leśny, oboczności – a:e, s:ś.
Dzięki formantom powstają:
czasowniki dokonane, np. liczyć → policzyć,
rzeczowniki należące do różnych grup znaczeniowych:
– nazwy czynności np. malować → malowanie,
– nazwy wykonawców czynności, np. piosenka → piosenkarz,
– nazwy urządzeń, np. prać → pralka,
– nazwy cech, np. mądry → mądrość,
– wyrazy zdrobniałe, np. herbata → herbatka,
– wyrazy zgrubiałe, np. pies → psisko,stopień wyższy przymiotników i przysłówków, np. milszy, weselej,
stopień najwyższy przymiotników i przysłówków, np. najdelikatnieszy, najprościej.
Znaczenie słowotwórcze wyrazów
Znaczenie wyrazu pochodnego można odczytać, tworząc jego definicję, która nazywa się parafrazą słowotwórczą. Na przykład mędrzec to ‘ktoś, kto jest mądry’, a drukarz to ‘ktoś, kto drukuje’. Definicje te nie zawsze pokrywają się z tymi, które znamy ze słowników. Mają one jedynie pokazać, jak za pomocą formantów tworzy się nowe znaczenia wyrazów.
Zadaniowo
W wyrazach pochodnych wskaż temat słowotwórczy i formant. Uzupełnij tabelę wegług wzoru.
Wyraz podstawowy | Wyraz pochodny | Temat słowotwórczy | Formant |
---|---|---|---|
druk | druczek | drucz- | -ek |
nauczyciel | nauczycielka | ||
stół | stolik | ||
czerwony | czerwonawy | ||
wesoły | wesoło | ||
trawa | trawiasty | ||
chodzić | chodnik | ||
zaprosić | zaproszenie |
Rozpoznaj formanty w podanych wyrazach, a następnie każdy wyraz przeciągnij do odpowiedniej rubryki w tabeli.
plastyczka, artystka, szarawy, farbiarnia, sprzedawca, zazdrość, wyścigówka, długawy, dmuchanie, dłubanie, prasówka, mądrość, spalanie, pisarka, podpisać, księgarnia, otyłość, suszarnia, wykonawca, motorówka, dawca, zielonawy, podleczyć, podliczyć
-ca | |
---|---|
pod- | |
-awy | |
-ka | |
-ówka | |
-anie | |
-arnia | |
-ość |
Uzupełnij tabelki, wpisując do podanych wyrazów złożonych wyrazy podstawowe, od których powstały, oraz formant wewnętrzny (wrostek).
Wyraz pochodny (złożony) | Znaczenie wyrazu pochodnego | Wyrazy podstawowe | Formant wewnętrzny |
---|---|---|---|
nosorożec | ‘zwierzę z rogiem na nosie’ | nos; róg | |
krótkowzroczny | ‘taki, który ma krótki wzrok’ | ||
złotodajny | ‘coś, co daje złoto’ | ||
nosiwoda | ‘ktoś, kto nosi wodę’ | ||
obcokrajowiec | ‘ktoś, kto jest z obcego kraju’ | ||
pięciobok | ‘coś, co ma pięć boków’ |
Utwórz własne wyrazy pochodne, które będą zawierać podane formanty.
Typ wyrazu pochodnego | Wyraz pochodny |
---|---|
Rzeczownik z przyrostkiem -owca | kier-owca |
Przymiotnik z przyrostkiem -alny | |
Czasownik z przedrostkiem prze- | |
Przymiotnik z przyrostkiem -owy | |
Rzeczownik złożony z formantem wewnętrznym -i- | |
Rzeczownik z przyrostkiem -ość | |
Czasownik z formantem -ować |
Wpisz własne propozycje wyrazów do odpowiedniej rubryki – zgodnie ze znaczeniem zawartym w formancie.
Wykonawca czynności | Czynność | Abstrakcyjna cecha | Miejsce | Zbiór | Wielkość | Małość | Rezultat czegoś | Powtarzalność | Płeć | Możliwość | Nazwy mieszkańców |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Odpowienio pogrupuj wyrazy należące do jednej rodziny słowotwórczej.
pismak, rozkwitnąć, przepisać, rozkwit, nauczanie, kwiateczek, napisać, uczeń, kwitnąć, odpisać, napis, pouczenie, nauczyciel, nauczyć, pouczyć, kwiatek, uczelnia, odpis, kwiatowy, uczniowski, pismo, nauczycielka
I | |
---|---|
II | |
III |
Wymień kilka wyrazów z języka młodzieżowego, które powstały w wyniku skrócenia wyrazów podstawowych, np. na razie → nara → narka.
Określ, jakie cechy stylistyczne mogą mieć w języku potocznym lub młodzieżowym następujące wyrazy:
zalka;
focia;
ziomal.