Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
R117m66mMoSMi1
Na zdjęciu zostały przedstawione kolorowe świecące kule. Są wykonane z siatki bawełnianej, a w ich środku umiejscowione są lampki. Na pierwszym planie widać trzy świecące zielone kule połączone ze sobą kablem zasilającym. W tle widać kolorowe kule.
Formanty i ich znaczenie
Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Formant to cząstka, za pomocą której od wyrazu podstawowego tworzony jest wyraz pochodny. W ten sposób powstają zdrobnienia (np. domek, kotek, maczek) lub zgrubienia (np. bucisko, domisko). Cząstki -ek/-isko świadczą o małości/wielkości czegoś, a także przekazują informacje o emocjach i ocenach: pierwszy formant pojawia się w wyrazach nacechowanych pozytywnie, a drugi – w wyrazach nacechowanych negatywnie lub ironicznie.

Już wiesz

Odpowiedz na pytanie, w jaki sposób powstają wyrazy pochodne.

R1IBrNB9UmYl4
(Uzupełnij).
j0000007WJB3v28_0000000P

Rodzaje formantów

Rodzaje formantów:

  • przedrostki (prefiksy) - czyli cząstki słowotwórcze znajdujące się przed podstawą słowotwórczą, np. u + piec,

  • przyrostki (sufiksy) - czyli cząstki słowotwórcze znajdujące się po podstawie słowotwórczej, np. bieg + anie,

  • wrostki (interfiksy) - czyli cząstki znajdujące się między podstawami słowotwórczymi pochodzącymi z dwóch wyrazów, np. samo + o + lot,

  • formanty zerowe (ø – jest to przekreślone „o”) - występuje w wyrazach pochodnych powstałych przez odrzucenie zakończenia wyrazu podstawowego, np. dźwig(ać) - dźwig(ø).

Zapamiętaj!

Niekiedy trudno poprawnie wyznaczyć podstawę słowotwórczą i formant w wyrazie pochodnym. Warto więc zapamiętać, że podstawa słowotwórcza w wielu wypadkach pokrywa się z tematem fleksyjnym wyrazu podstawowego. Mogą w niej zachodzić oboczności, czyli wymiany głosek, np. las → lny, oboczności – a:e, s:ś.

Dzięki formantom powstają:

  • czasowniki dokonane, np. liczyć → policzyć,

  • rzeczowniki należące do różnych grup znaczeniowych:
    – nazwy czynności np. malować → malowanie,
    – nazwy wykonawców czynności, np. piosenka → piosenkarz,
    – nazwy urządzeń, np. prać → pralka,
    – nazwy cech, np. mądry → mądrość,
    – wyrazy zdrobniałe, np. herbata → herbatka,
    – wyrazy zgrubiałe, np. pies → psisko,

  • stopień wyższy przymiotników i przysłówków, np. milszy, weselej,

  • stopień najwyższy przymiotników i przysłówków, np. najdelikatnieszy, najprościej.

R1D3nCreCpPCk
Co wnoszą formanty do wyrazu pochodnego?
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000007WJB3v28_00000064

Znaczenie słowotwórcze wyrazów

Znaczenie wyrazu pochodnego można odczytać, tworząc jego definicję, która nazywa się parafrazą słowotwórczą. Na przykład mędrzec to ‘ktoś, kto jest mądry’, a drukarz to ‘ktoś, kto drukuje’. Definicje te nie zawsze pokrywają się z tymi, które znamy ze słowników. Mają one jedynie pokazać, jak za pomocą formantów tworzy się nowe znaczenia wyrazów.

j0000007WJB3v28_00000094
JPOL_E3_E4_Zadaniowo

Zadaniowo

Ćwiczenie 1
R9xbqy1hNdDGK1
Odwołując się do podanych wyrazów podstawowych i pochodnych, uzupełnij w tabeli informacje dotyczące podstawy słowotwórczej, formantu i oboczności. Tam, gdzie oboczności nie występują, wpisz - brak.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
RUYW0mIJs49zl1
Rozpoznaj rodzaje formantów w podanych wyrazach pochodnych, a następnie przyporządkuj je do właściwych kategorii. Przedrostki Możliwe odpowiedzi: 1. cukiernia, 2. grzeczność, 3. podpisanie, 4. ekstraklasa, 5. bieg, 6. sprzedawca, 7. rurociąg, 8. dźwig, 9. zielonawy, 10. zapisać, 11. żywopłot, 12. przeliczyć, 13. śpiew, 14. samolot, 15. odczyt, 16. listonosz Przyrostki Możliwe odpowiedzi: 1. cukiernia, 2. grzeczność, 3. podpisanie, 4. ekstraklasa, 5. bieg, 6. sprzedawca, 7. rurociąg, 8. dźwig, 9. zielonawy, 10. zapisać, 11. żywopłot, 12. przeliczyć, 13. śpiew, 14. samolot, 15. odczyt, 16. listonosz Wrostki Możliwe odpowiedzi: 1. cukiernia, 2. grzeczność, 3. podpisanie, 4. ekstraklasa, 5. bieg, 6. sprzedawca, 7. rurociąg, 8. dźwig, 9. zielonawy, 10. zapisać, 11. żywopłot, 12. przeliczyć, 13. śpiew, 14. samolot, 15. odczyt, 16. listonosz Formanty zerowe Możliwe odpowiedzi: 1. cukiernia, 2. grzeczność, 3. podpisanie, 4. ekstraklasa, 5. bieg, 6. sprzedawca, 7. rurociąg, 8. dźwig, 9. zielonawy, 10. zapisać, 11. żywopłot, 12. przeliczyć, 13. śpiew, 14. samolot, 15. odczyt, 16. listonosz
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R19GYyXSJrFLu1
Wpisz do tabeli wyrazy podstawowe oraz wrostki.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
RxZP2ZnKEqPac
Uzupełnij tabelę wyrazami pochodnymi według podanego wzoru.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
JPOL_E3_E4_Zadaniowo
1
Ćwiczenie 5
R1cFZERxPbQu01
Wpisz własne propozycje dowolnych wyrazów pochodnych do odpowiednich rubryk – zgodnie ze znaczeniem zawartym w formancie.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
R5LPTGMsqUDIg
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
JPOL_E3_E4_Zadaniowo
Ćwiczenie 6
RltByR3A4tFof1
Od poniższych wyrazów utwórz wyrazy pochodne – zgodnie z podaną parafrazą słowotwórczą. Wpisz obok formanty. kurz → ‘usunąć kurz’ to inaczej Tu uzupełnij , Tu uzupełnij student → ‘zbiór studentów’ to inaczej Tu uzupełnij , Tu uzupełnij mocny → ‘ekspresywnie: taki, który jest bardziej mocny’ to inaczej Tu uzupełnij ,Tu uzupełnij po maturze → ‘taki, który jest po maturze’ to inaczej Tu uzupełnij , Tu uzupełnij nad morzem → ‘taki, który jest nad morzem’ to inaczej Tu uzupełnij , Tu uzupełnij zbiór + księga → ‘zbiór ksiąg’ to inaczej Tu uzupełnij , Tu uzupełnij pięć + kąt → 'figura, która ma pięć kątów' Tu uzupełnij , Tu uzupełnij kłamca → ‘ekspresywnie o kłamcy’ to inaczej Tu uzupełnij, Tu uzupełnij
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
R1MYNBfdr5zvs
Rodzina wyrazów
Źródło: Learnetic SA, licencja: CC BY 4.0.
Ćwiczenie 7
RoOmaLwQGTPM31
Odpowiednio pogrupuj wyrazy należące do jednej rodziny wyrazów. I Możliwe odpowiedzi: 1. przepisać, 2. nauczycielka, 3. kwiatowy, 4. nauczyciel, 5. kwiateczek, 6. rozkwitnąć, 7. uczeń, 8. odpisać, 9. kwitnąć, 10. uczniowski, 11. rozkwit, 12. uczelnia, 13. napisać, 14. napis, 15. pismak, 16. pouczenie, 17. pouczyć, 18. pismo, 19. nauczanie, 20. kwiatek, 21. nauczyć, 22. odpis II Możliwe odpowiedzi: 1. przepisać, 2. nauczycielka, 3. kwiatowy, 4. nauczyciel, 5. kwiateczek, 6. rozkwitnąć, 7. uczeń, 8. odpisać, 9. kwitnąć, 10. uczniowski, 11. rozkwit, 12. uczelnia, 13. napisać, 14. napis, 15. pismak, 16. pouczenie, 17. pouczyć, 18. pismo, 19. nauczanie, 20. kwiatek, 21. nauczyć, 22. odpis III Możliwe odpowiedzi: 1. przepisać, 2. nauczycielka, 3. kwiatowy, 4. nauczyciel, 5. kwiateczek, 6. rozkwitnąć, 7. uczeń, 8. odpisać, 9. kwitnąć, 10. uczniowski, 11. rozkwit, 12. uczelnia, 13. napisać, 14. napis, 15. pismak, 16. pouczenie, 17. pouczyć, 18. pismo, 19. nauczanie, 20. kwiatek, 21. nauczyć, 22. odpis
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 8

Wymień kilka wyrazów z języka młodzieżowego, które powstały w wyniku skrócenia wyrazów podstawowych, np. na razie → nara → narka.

R1WxkKgDjcjli
(Uzupełnij).
Ćwiczenie 9

Określ, jakie cechy stylistyczne mogą mieć w języku potocznym lub młodzieżowym następujące wyrazy:

  • zalka;

  • focia;

  • ziomal.

R18ExvmOuHaQk
(Uzupełnij).