Formanty i ich znaczenie
Formanty – to cząstki słowotwórcze, za pomocą których tworzy się nowe wyrazy o zmodyfikowanym znaczeniu w stosunku do znaczenia ich podstawy słowotwórczej. Poprzez użycie formantów powstają na przykład zdrobnienia (np. -ek w wyrazach domek, kotek, maczek) lub zgrubienia (np. -isko w wyrazach bucisko, domisko). Dzięki formantom wyrazy te zyskały inne znaczenie w stosunku do znaczenia ich podstawy słowotwórczej. Cząstki -ek / -isko mówią o ‘małości’ i ‘wielkości’ czegoś, a także przekazują informacje o emocjach i ocenach: pierwszy pojawia się w wyrazach nacechowanych pozytywnie, a drugi – w wyrazach nacechowanych negatywnie lub ironicznie.
2) Odpowiedz na pytanie, jak zostały utworzone wyrazy pochodne od czasowników niedokonanych.
Rodzaje formantów
Formanty najczęściej spotykane w wyrazach pochodnych dzielą się na:
przyrostki (bieg‑anie),
przedrostki (u‑piec),
formanty wewnętrzne (sam‑o-lot),
formanty zerowe (dźwigać-dźwig‑ø).
Należy jednak pamiętać, że poza stosowaniem powyższych formantów istnieje wiele innych sposobów tworzenia wyrazów pochodnych. Ilustrują to następujące przykłady:
Wyraz podstawowy | Wyraz pochodny |
bułka | buła |
Wyraz buła powstał na skutek ucięcia (skrócenia formy) wyrazu podstawowego - rzeczownik buła jest uboższy o cząstkę
Wyraz podstawowy | Wyraz pochodny |
radny woźny | radna woźna |
Wyrazy „radna” i woźna powstały w wyniku zmiany formy gramatycznej – od nazwy męskiej została utworzona nazwa żeńska.
Wyraz podstawowy | Wyraz pochodny |
wilk | wilczy |
Przymiotnik wilczy (‘związany z wilkiem’) powstał dzięki oboczności (wymianie) głoskowej w temacie fleksyjnym (k:cz) i użyciu formantu -y.
Poza stosowaniem przyrostków, przedrostków i formantów wewnętrznych jest, jak widać, więcej sposobów tworzenia wyrazów pochodnych. Zostały one przedstawione na poniższym schemacie.
Jak powstają wyrazy pochodne od wyrazów podstawowych?
Dodawanie formantu: przedrostka, przyrostka, formantu wewnętrznego | Ucięcie fragmentu wyrazu podstawowego | Zmiana właściwości gramatycznych wyrazu | Oboczność głoskowa w temacie fleksyjnym wyrazu |
budować | na ra(zie) | radn‑y | mięs‑o |
wyraz podstawowy | traw- | -a |
wyraz pochodny | traw- | -nik |
temat słowotwórczy | formant |
Niekiedy trudno poprawnie wyznaczyć temat słowotwórczy i formant. Warto więc zapamiętać, że temat słowotwórczy w wielu wypadkach pokrywa się z tematem fleksyjnym wyrazu podstawowego. Może się różnić obocznościami głoskowymi. Formant to zawsze część wyrazu pochodnego będąca dodaną cząstką (np. przyrostek, przedrostek).
wyraz podstawowy | czerwon- | -y |
wyraz pochodny | czerwon- | -awy |
temat słowotwórczy | formant |
wyraz podstawowy | mlek- | -o |
wyraz pochodny | mlecz- | -arz |
temat słowotwórczy | formant | |
wyraz podstawowy | licz- | -yć |
wyraz pochodny | licz- | -enie |
temat słowotwórczy | formant |
Wiemy, że dzięki formantom powstają nowe wyrazy. Formanty te zawsze modyfikują znaczenie wyrazu podstawowego, dzięki czemu powstają:
nowe znaczenia wyrazów,
nowa barwa znaczeniowa bądź emocjonalna wyrazów.
Znaczenie słowotwórcze wyrazów
Znaczenie wyrazu pochodnego odczytujemy, tworząc jego definicję, którą nazywamy parafrazą słowotwórczą. Na przykład mędrzec to ‘ktoś, kto jest mądry’, a drukarz to ‘ktoś, kto drukuje’. Definicje te nie zawsze pokrywają się z tymi, które znamy ze słowników. Mają one jedynie pokazać, jak za pomocą formantów tworzy się nowe znaczenia wyrazów.
W poniższych przykładach występują wyrazy z formantami -ec i -arz. W języku polskim można znaleźć wiele wyrazów tego typu. Tworzą one określone grupy. Wyrazy należące do tych grup łączą wspólne cechy: podobny formant i znaczenie słowotwórcze. Mówi się wtedy, że mają one odpowiednią kategorię słowotwórczą. W tabeli poniżej są wyszczególnione dwie kategorie słowotwórcze oraz przekładowe wyrazy, które do nich należą.
Kategoria słowotwórcza | |
Nazwy osób wyróżniających się jakaś cechą lub właściwością | Nazwy osób – wykonawców czynności |
Formant „-ec” | Formant „-arz” |
starz‑ec ← stary | tok‑arz ← toczy |
Najważniejsze zbiory wyrazów, które należą do określonych kategorii słowotwórczych, przedstawia poniższa tabela.
Najważniejsze kategorie słowotwórcze i ich znaczenia | ||
znaczenie grupy wyrazów, do której należy wyraz pochodny | znaczenie słowotwórcze wyrazu pochodnego, które przekazywane jest przez formant | |
czynność | biegać ↓ bieg‑anie | ‘to, że się biega’ |
wykonawca czynności | pisać ↓ pis‑arz | ‘ktoś, kto pisze’ |
miejsce | drukować ↓ druk‑arnia | ‘miejsce, gdzie się drukuje’ |
zbiór | ptak ↓ ptac‑two | ‘zbiór ptaków’ |
cecha | mądry ↓ mądr‑ość | ‘bycie mądrym’ |
wielkość | zamek ↓ zamcz‑ysko | ‘duży zamek’ |
małość | zamek ↓ zamecz‑ek | ‘mały zamek’ |
rezultat czegoś | pisać ↓ na‑pisać | ‘skończyć pisać’ |
powtarzalność | przepisać ↓ przepis-(ywać) | ‘przepisać coś wielokrotnie’ |
płeć | nauczyciel ↓ nauczyciel‑ka | ‘kobieta, która jest nauczycielem’ |
możliwość | jadać ↓ jad‑alny | ‘taki, którego można jadać’ |
Zadaniowo
W wyrazach pochodnych wskaż temat słowotwórczy i formant. Uzupełnij tabelę wegług wzoru.
| Wyraz podstawowy | Wyraz pochodny | Temat słowotwórczy | Formant |
|---|---|---|---|
| druk | druczek | drucz- | -ek |
| nauczyciel | nauczycielka | ||
| stół | stolik | ||
| czerwony | czerwonawy | ||
| wesoły | wesoło | ||
| trawa | trawiasty | ||
| chodzić | chodnik | ||
| zaprosić | zaproszenie |
Rozpoznaj formanty w podanych wyrazach, a następnie każdy wyraz przeciągnij do odpowiedniej rubryki w tabeli.
szarawy, wykonawca, mądrość, otyłość, księgarnia, podliczyć, plastyczka, podleczyć, dawca, artystka, dmuchanie, długawy, zazdrość, dłubanie, motorówka, prasówka, sprzedawca, wyścigówka, zielonawy, suszarnia, podpisać, pisarka, farbiarnia, spalanie
| -ca | |
|---|---|
| pod- | |
| -awy | |
| -ka | |
| -ówka | |
| -anie | |
| -arnia | |
| -ość |
Uzupełnij tabelki, wpisując do podanych wyrazów złożonych wyrazy podstawowe, od których powstały, oraz formant wewnętrzny (wrostek).
| Wyraz pochodny (złożony) | Znaczenie wyrazu pochodnego | Wyrazy podstawowe | Formant wewnętrzny |
|---|---|---|---|
| nosorożec | ‘zwierzę z rogiem na nosie’ | nos; róg | |
| krótkowzroczny | ‘taki, który ma krótki wzrok’ | ||
| złotodajny | ‘coś, co daje złoto’ | ||
| nosiwoda | ‘ktoś, kto nosi wodę’ | ||
| obcokrajowiec | ‘ktoś, kto jest z obcego kraju’ | ||
| pięciobok | ‘coś, co ma pięć boków’ |
Utwórz własne wyrazy pochodne, które będą zawierać podane formanty.
| Typ wyrazu pochodnego | Wyraz pochodny |
|---|---|
| Rzeczownik z przyrostkiem -owca | kier-owca |
| Przymiotnik z przyrostkiem -alny | |
| Czasownik z przedrostkiem prze- | |
| Przymiotnik z przyrostkiem -owy | |
| Rzeczownik złożony z formantem wewnętrznym -i- | |
| Rzeczownik z przyrostkiem -ość | |
| Czasownik z formantem -ować |
Wpisz własne propozycje wyrazów do odpowiedniej rubryki – zgodnie ze znaczeniem zawartym w formancie.
| Wykonawca czynności | Czynność | Abstrakcyjna cecha | Miejsce | Zbiór | Wielkość | Małość | Rezultat czegoś | Powtarzalność | Płeć | Możliwość | Nazwy mieszkańców |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Do poniższych wyrazów utwórz wyrazy pochodne – zgodnie z podanym znaczeniem słowotwórczym. Wskaż w nich formanty.
kurz → ‘usunąć kurz’ to inaczej ..................
student → ‘zbiór studentów’ to inaczej ......................
mocny → ‘ekspresywnie: taki, który jest bardziej mocny’ to inaczej ......................
po maturze → ‘taki, który jest po maturze’ to inaczej ......................
nad morzem → ‘taki, który jest nad morzem’ to inaczej ..................
zbiór + księga → ‘zbiór ksiąg’ to inaczej ..........................
język + angielski → ‘taki, który dotyczy języka angielskiego’ to inaczej ............................
kłamca → ‘ekspresywnie o kłamcy’ to inaczej ....................
Odpowienio pogrupuj wyrazy należące do jednej rodziny słowotwórczej.
kwiatowy, nauczycielka, nauczyć, odpis, pouczenie, pouczyć, przepisać, kwiateczek, uczeń, kwiatek, napis, rozkwit, odpisać, kwitnąć, pismak, uczelnia, nauczyciel, pismo, rozkwitnąć, uczniowski, nauczanie, napisać
| I | |
|---|---|
| II | |
| III |
Wymień kilka wyrazów w języku młodzieżowym, które zostały utworzone za pomocą ucięcia, tak jak narka ← nara ← na razie.
Określ, jakie cechy stylistyczne mogą mieć w języku potocznym lub młodzieżowym następujące wyrazy:
fejsik,
focia,
ziomal.