Jak tworzą się słowa?
Do tej pory zajmowaliśmy się odmianą wyrazów – budową fleksyjną wyrazów. Określając formę wyrazów, podawaliśmy ich przypadek, liczbę, rodzaj, osobę, czas. W tych rozdziałach naszego podręcznika dowiecie się, w jaki sposób jedne wyrazy powstają od drugich i jak w związku z tym zmienia się ich budowa.
1) Wyjaśnij, co znaczą i od jakich wyrazów mogły powstać słowa używane w gwarze uczniowskiej: nara, narka, ziomal, dyr.
2) Znajdź w tekstach współczesnych zespołów młodzieżowych (np. w tekstach zespołów reprezentujących hip‑hop) oryginalne, nowe wyrazy i zapisz je w zeszycie.
Słowotwórstwo
Nauka o budowie wyrazów i sposobach ich tworzenia nosi nazwę słowotwórstwa (od ‘tworzyć słowa’). Wyrazy powstają w różny sposób, wiele z nich pochodzi od słów istniejących już w naszym języku. Wystarczy przejrzeć dowolny słownik języka polskiego, by odnaleźć słowa, które choć występują w swoich indywidualnych znaczeniach i w różnej formie, to mają coś wspólnego – zawierają podobne cząstki. Wiele z nich tworzy tak zwane rodziny wyrazów, np.: dom, domowy, domownik, domator, domostwo, domek, domeczek.
W naszym języku istnieje też wiele słów, których znaczenie się zmieniło, na przykład wyraz „pulpit”, czyli inaczej „pochyły blat”, nabrał nowego znaczenia, obecnie tak nazywa się również główny obszar ekranu komputera. Wiele nowych wyrazów powstaje w mowie potocznej lub języku subkultur (czyli grup środowiskowych, np. w slangu młodzieżowym, kulturze hip‑hopu) czy grup specjalistów zawodowo związanych z jakąś dziedziną. Ponadto w wielu dziełach literackich autorzy, chcąc rozbawić lub zadziwić odbiorcę, celowo tworzą nowe, niespotykane wyrazy, a nawet chwytliwe gry słowne. Wyrazy, o których mowa, to neologizmy.
Ze słowotwórstwem spokrewniona jest wiedza, która opisuje, skąd wywodzą się wyrazy i jak zmieniały się – pod względem formy i treści – w dziejach języka. Opisem historii wyrazów i ich znaczeń zajmuje się etymologia. Współcześnie mamy do dyspozycji wiele słowników etymologicznych (np. autorstwa Aleksandra Brücknera, Władysława Borysia czy Krystyny Długosz‑Kurczabowej), w których możemy sprawdzić, skąd do polszczyzny trafiły najbardziej znane nam wyrazy i jak się zmieniały ich formy oraz wyrazy pokrewne od nich utworzone. Na przykład podobną historię, a więc etymologię, mają wyrazy ojciec i ojczyzna.
Wyrazy pochodne
Wyraz, w którego znaczeniu i formie możemy odnaleźć ślad innego wyrazu, nazywamy wyrazem pochodnym. Na przykład: w wyrazie trawnik znajdziemy cząstkę rzeczownika trawa, natomiast w rzeczownikach kawiarnia, księgarnia, kwiaciarnia cząstki wyrazów kawa, księga, kwiat.
Wymienione przykłady pokazują istotę słowotwórstwa – wyrazy pochodne mają wprawdzie swoje indywidualne znaczenia, ale zawierają też wspólną cząstkę, która łączy je pod względem budowy słowotwórczej z innymi wyrazami.
Rzeczowniki kawiarnia, księgarnia, kwiaciarnia zakończone są cząstką -arnia, która jest typowa dla nazw miejsc. Przykład ten pozwala zdefiniować, czym jest znaczenie słowotwórcze wyrazu. Jest to takie znaczenie wyrazu, które wynika z jego budowy.
Wyrazy pochodne składają się zawsze z dwóch elementów:
tematu słowotwórczego,
formantu. Aby pokazać budowę słowotwórczą wyrazu pochodnego, musimy odnaleźć słowo, od którego pochodzi, czyli inaczej wyraz podstawowy. Wyraz pochodny rozpoznajemy po tym, że możemy w nim wskazać temat słowotwórczy i formant: rzeczownik „trawnik” składa się z tematu słowotwórczego traw- i formantu -nik.
Formanty mogą występować przed tematem słowotwórczym. Na przykład od czasownika niedokonanego budować tworzymy czasownik dokonany o znaczeniu ‘skończyć budować’. Powstaje wyraz pochodny zbudować.
Wyraz podstawowy – wyraz, od którego tworzymy wyrazy pochodne.
Wyraz pochodny – wyraz utworzony od innego wyrazu (wyrazu podstawowego).
Temat słowotwórczy – część wspólna wyrazu pochodnego i wyrazu podstawowego, zwykle jest to temat fleksyjny wyrazu podstawowego. Formant – element, który odróżnia wyraz pochodny od wyrazu podstawowego.
Typy formantów
Formant – to element, który odróżnia wyraz pochodny od wyrazu podstawowego. Najczęściej są to cząsteczki dodawane po temacie słowotwórczym (przyrostek) albo dodawane przed tematem słowotwórczym (przedrostek).
W języku pojawiają się również wyrazy złożone z dwóch (i więcej) tematów: np. drog-o-wskaz (← droga + wskazywać); księg-o-zbiór (← księga + zbiór). Charakteryzują się tym, że między dwoma tematami pojawia się formant wewnętrzny (wrostek). Wyrazy takie nazywamy wyrazami złożonymi. Typy formantów przedstawione zostały na wykresach.
Bywają sytuacje, kiedy formantu ... nie ma, czyli wtedy, kiedy sposobem na utworzenie wyrazu pochodnego jest skrócenie wyrazu podstawowego. Ma to miejsce np. w przypadku wyrazu dźwig, który jest wyrazem pochodnym od wyrazu podstawowego dźwigać czy też w przypadku wyrazu błękit (powstałym od wyrazu podstawowego błękitny). Mówimy wtedy o braku formantu, czyli o formancie zerowym.
Zadaniowo
Dopisz wyrazy podstawowe do wyrazów pochodnych.
trawnik – ............
aptekarz – ............
chodnik – ................
płotek – ............
ptactwo – ............
Określ znaczenia słowotwórcze wyrazów pochodnych i dobierz do nich wyraz podstawowy.
krótkawy, eksmąż, nauczycielka, drukarnia, drewniany, ‘taki, który nie jest całkiem krótki’, krótki
| Wyraz pochodny | Znaczenie wyrazu pochodnego | Wyraz podstawowy |
|---|---|---|
| krótkawy | ‘taki, który nie jest całkiem krótki’ | krótki |
| eksmąż | ||
| nauczycielka | ||
| drukarnia | ||
| drewniany |
Przyporządkuj wyrazy do odpowiedniej grupy.
drogowskaz, liczykrupa, brudnawy, parostatek, czytelnik, ciekawostka, nanieść, mapnik, spisać, bieganie, arcydzieło, wyczytać, wywołać, eksksiążę, nadinspektor, stulatek
| Wyrazy utworzone za pomocą przyrostka | |
|---|---|
| Wyrazy utworzone za pomocą przedrostka | |
| Wyrazy złożone, utworzone za pomocą formantu wewnętrznego |