Ważne daty

Ewolucja drobnych form instrumentalnych

Ważną rolę w powstaniu fugi odegrał ricercar, zwany inaczej tiento lub capriccio. Na przełomie XVI i XVII wieku istniały jego dwa rodzaje: imitacyjnyImitacjaimitacyjny, wywodzący się z motetuMotetmotetu przeimitowanego, od którego zapożyczył przeprowadzenia różnych tematów, oraz nieimitacyjny, który strukturalnie przypominał preludium przeznaczone na lutnię. Z czasem ilość tematów zmniejszyła się, a jeden z nich zyskał wiodące znaczenie. Ricercar tworzony był na instrumenty solowe (najczęściej organy i lutnię) oraz zespoły instrumentalne.

Canzona początkowo była instrumentalną transkrypcjąTranskrypcjatranskrypcją francusko‑niderlandzkich pieśni świeckich (chansonChansonchanson) na lutnię i instrumenty klawiszowe. Z czasem stała się formą imitacyjną, podzieloną na kontrastujące ze sobą pod względem tempaTempotempa, metrumMetrummetrum i rytmuRytmrytmu odcinki w których wyrazisty temat przeprowadzany był z wykorzystaniem techniki kontrapunktuKontrapunktkontrapunktu. Wywarła wpływ na kształtowanie się fugi, a w późnym baroku przeistoczyła się w formę cykliczną, sonatęSonatasonatę.

W XVII wieku z ricercaru imitacyjnego o jednym temacie, wykształciła się fuga – forma polifonicznaPolifoniapolifoniczna, w której temat przeprowadzany był kolejno w różnych głosach, często przy użyciu kontrapunktu. Całość uzupełniały łącznikiŁącznikłączniki i epizodyEpizodepizody. Fuga mogła być samodzielnym utworem, częścią połączoną z inną formą (np. toccatą, preludium) lub wchodzić w skład większej kompozycji (np. sonaty).

Formy wariacyjne w muzyce instrumentalnej

Jerzy Habela wariacjami określa utwór składający się z wyrazistego tematu oraz z kilku (do kilkudziesięciu) odcinków (tj. wariacji), w których cały temat lub tylko jego motywy ulegają różnym przemianom. Terminem tym określano samodzielne utwory oraz elementy ostinatoweOstinatoostinatowe występujące w barokowych kompozycjach. Reprezentacyjnymi formami wariacyjnymi baroku były: passacaglia, chaconne i folia.

Passacaglia początkowo była nazwą hiszpańskiej pieśni z towarzyszeniem gitary. W XVII wieku przeistoczyła się w taniec o trójdzielnym metrum i umiarkowanym tempie, opierającym się na schemacie ostinatowym, zapożyczonym od refrenuRefrenrefrenu. Często występowała jako część suitySuitasuity lub kantatyKantatakantaty, szczyt jej rozwoju nastąpił w muzyce organowej i klawesynowej. Według Bukofzera próby rozgraniczenia zakresu pojęcia chaconne i passacaglia są historycznie nieuzasadnione. Twórcy barokowi często używali tych nazw zamiennie. Kompozycje późnobarokowe wykazują pewne różnice rytmiczne – passacaglia przypomina pod tym względem sarabandęSarabandasarabandę, a chaconne pozostaje przy równomiernej rytmice.

Folia początkowo była portugalskim tańcem, jednak w baroku przyjęła formę wariacyjnej muzyki instrumentalnej, w której pojawiły się: ośmiodźwiękowa formuła basowa oraz stopniowe zwiększenie stopnia trudności wykonawczej w kolejnych wariacjach. Była powszechnie uprawiana na całym półwyspie Iberyjskim.

Powyższe formy wariacyjne polegały na tworzeniu kontrapunktów do tematu powtarzanego w basie (tzw. basso ostinato), czasem przenoszonego do innych głosów. Dłuższe formy zawierały modyfikacje rytmiczne i melodyczneMelodykamelodyczne. Zyskały popularność we Włoszech, następnie we Francji i Niemczech.

Formy figuracyjne w muzyce instrumentalnej

Preludium to jedna z najstarszych form instrumentalnych, znane było już w średniowieczu jako improwizowanyImprowizacjaimprowizowany wstęp (przygrywka) do utworów o charakterze wokalnym. W późniejszym okresie w dalszym ciągu preludium pełniło rolę wstępu do innych form (w baroku najczęściej do fugi oraz suity), jednak przybrały rozbudowaną formę.

Toccata jest formą muzyczną przeznaczoną na instrumenty klawiszowe. Z włoskiego termin toccare oznacza uderzać, co odnosi się do uderzania w klawisz instrumentu. Toccata to improwizacyjna forma stanowiąca, podobnie jak preludium, wstęp do suity bądź fugi. Cechą niektórych toccat jest ich rozpoczęcie akordamiAkordakordami zwartymi, a następnie przejście do figuracjiFiguracjafiguracji.

Fantazja jest utworem instrumentalnym, oryginalnym pomysłem kompozytora, mającym charakter wirtuozerski. Oparta jest na wielu kontrastujących ze sobą tematach, często będących improwizacjami.

Słownik pojęć

Źródło:

encyklopedia.pwn.pl

Biblioteka muzyczna

Bibliografia

M. Bukofzer, Muzyka w epoce baroku. Od Monteverdiego do Bacha, PWN 1970

D. Gwizdalanka, Historia muzyki 2, PWM 2006

J. Habela, Słowniczek muzyczny, PWN 1983

D. Szlagowska, Muzyka Baroku, Akademia Muz. w Gdańsku, 1998

J. Chomiński, K. Witkowska‑Chomińska, Historia muzyki, cz. 1, PWM 1989