RpxNwumQCnb8J1

Gatunki wokalno-instrumentalne baroku - kantata

Źródło: online-skills, licencja: CC0.

Ważne daty

1660‑1725 – lata życia Alessandro Scarlattiego

1685‑1750 – lata życia Johanna Sebastiana Bacha

1683‑1764 – lata życia Jeana Phillippe`a Rameau

1685‑1759 – lata życia Georga Friedricha Haendla

1727 – George Friedrich Haendel, Zadok the Priest HWV 258

1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

R1Y41Pb0dhKp61
Scenariusz zajęć do pobrania.
Źródło: online-skills, licencja: CC0.

I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.

5. Barok. Uczeń:

2) omawia cechy wybranych form muzycznych (fuga, preludium, toccata, suita i partita, tańce: menuet, gawot; koncert, concerto grosso, sonata barokowa, uwertura, opera, oratorium, pasja, kantata);

4) wymienia i charakteryzuje twórczość kompozytorów (Claudio Monteverdi, Johann Sebastian Bach, Georg Friedrich Haendel, Antonio Vivaldi, Arcangelo Corelli, klawesyniści francuscy: Jean Philippe Rameau, François Couperin);

6) zna pojęcia: system dur‑moll, polifonia imitacyjna, bas cyfrowany (basso continuo), kontrapunkt, forma ewolucyjna, orkiestra barokowa, improwizacja, forma wariacyjna, ostinato, system równomiernie temperowany, bel canto.

II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:

1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł muzycznych;

4. dokonuje analizy percepcyjnej, uwzględniając:

a) elementy muzyki,

b) podstawowe techniki kompozytorskie,

c) cechy stylów muzycznych,

d) strukturę gatunków i form muzycznych, ich zmiany i rozwój,

e) funkcje: np. religijna, społeczna, użytkowa, artystyczna i in..

III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:

1. wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata) i/lub pisemnej (np. esej, referat) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię;

3. interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła muzyczne.

Nauczysz się

przedstawiać cechy kantaty jako formy wokalno‑instrumentalnej baroku;

charakteryzować rodzaje kantaty;

przyporządkowywać dzieła do ich autorów;

identyfikować dzieła na podstawie nagrań dźwiękowych;

używać właściwą terminologię muzyczną.

Geneza i klasyfikacja kantaty jako formy wokalno‑instrumentalnej

W baroku w wyniku przenikania i łączenia się XVI‑wiecznych utworów wokalnych (madrygałuMadrygałmadrygału, motetuMotetmotetu, monodiiMonodiamonodiipieśniPieśńpieśni) powstała nowa, wokalno‑instrumentalna forma – kantata (wł. cantare – śpiewać). Strukturalnie była podobna do operyOperaopery, tworzyły ją kontrastujące ze sobą arieAriaarie, poprzedzone recytatywamiRecytatywrecytatywami, jednak nie zawierała akcji scenicznej i scenografii. Termin kantata użyty był po raz pierwszy w tytule publikacji dopiero w 1620 roku w zbiorze Cantade ed arie a voce sola Alessandra Grandiego (1590‑1630) i oznaczał utwór wokalny o tematyce świeckiej na głos solowy z towarzyszeniem basso continuoBasso continuobasso continuo. Wcześniej używano innych określeń, m. in.: anthem, contade, motetto, actus tragicus, ode, serenata, ale powstawały też kantaty, które nie posiadały nazwy.

Podział kantaty ze względu na jej funkcję, budowę i tekst.

R9KjDeXuy8MHv1
Ilustracja interaktywna przedstawia „Schemat obrazujący podział kantaty”. Kantata dzieli się na: tekst literacki, środki wykonawcze i funkcje. Funkcja dzieli się na estradową, okolicznościową i użytkową, wykonywana w kościele. Środki wykonawcze dzielą się na solowe, kameralne i chóralne. Tekst literacki dzieli się na łacinę i języki narodowe. Oprócz tego tekst literacki dzieli się na poważny, komiczny i humorystyczny. Oprócz tego tekst literacki dzieli się na świecki i religijny. Ostatni podział tekstu literackiego to tematyka, wśród której wyróżniamy tematykę: biblijną, erotyczną, pastoralną, mitologiczną, alegoryczną i moralizatorską.
Schemat obrazujący podział kantaty, online-skills, CC BY 3.0; Źródło opisów w schemacie: Danuta Szlagowska, „Muzyka baroku”, Akademia Muzyczna im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku, 1998

Rozwój kantaty w ośrodkach europejskich

Ważnymi miejscami rozwoju kantaty były włoskie miasta: Florencja, Bolonia, Wenecja oraz Rzym. W połowie XVII wieku naprzemiennie stosowano arie (A) i recytatywy (R) w układach: RARA bądź RARARA. Kolejność arii i recytatywów mogła być w dowolny sposób zamieniana. Pod koniec XVII wieku wykształciła się kantata neapolitańska, która szczególną popularność zyskała w wieku XVIII. Zawierała dwie trzyczęściowe arie da capoAria da capoarie da capo, przybierając układy: RARA, ARA lub ARARA. Pojawiły się w niej także fragmenty instrumentalne oraz technika koncertującaTechnika koncertującatechnika koncertująca. Najpopularniejszym kompozytorem kantat neapolitańskich był Alessandro Scarlatti (1660‑1725).

R9ZfIirJW3SvO
Film edukacyjny pt. „Alessandro Scarlatti - Aria In terra la querra”. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się wesołym, skocznym charakterem.

We Francji kantata pozostawała pod wpływem neapolitańskim, dominowały w niej kompozycje przeznaczone na sopranSopransopranbasBasbas, z towarzyszeniem basso continuoBasso continuobasso continuo, jednak wykonywane były w języku francuskim. Cechowały się rozległą tematyką – występowały wątki antyczne, miłosne, pastoralne. Najważniejszymi kompozytorami byli: Michel Pignolet de Montéclair (1667‑1737), Jean Phillipe Rameau (1683‑1764) i Jean‑Baptiste Morin (1677‑1745).

RixtxzjiKhG4v
Film edukacyjny pt. „Jean Philippe Rameau - Cantates Francaises Thétis”. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się wesołym, skocznym charakterem.

Źródeł kantaty niemieckiej należy szukać w chorale protestanckimChorał protestanckichorale protestanckim i dramatycznych formach przedstawiających Pismo Święte, dlatego jej charakter jest inny, niż kantaty neapolitańskiej. W wyniku związku z kościołem luterańskim uzyskała religijną formę użytkową. Wykorzystywano w niej technikę koncertującąTechnika koncertującatechnikę koncertującą oraz basso ostinato, zaczerpnięte z wariacjiWariacjawariacji organowych. Do najważniejszych twórców kantat niemieckich należą: Heinrich Schütz (1585‑1672) i Johann Sebastian Bach (1685‑1750), który napisał ich ponad dwieście.

R2865CO6y7hIy
Film edukacyjny pt. „J.S.Bach - Coffee Cantata”. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się wesołym, skocznym charakterem.
md4716a1851a7a274_0000000000016
md4716a1851a7a274_0000000000017
md4716a1851a7a274_0000000000018
Inna wersja zadania

Wyjaśnij pojęcie basso continuo.

Anthem jako reprezentacyjna forma kantaty angielskiej

Angielskim odpowiednikiem kantaty jest anthem (z ang. hymn). W renesansie funkcjonował już full anthem i był podniosłym chóralnym śpiewem nieliturgicznym kościoła anglikańskiego, formalnie podobnym do motetuMotetmotetu. W XVII wieku wraz z rozwojem stylu koncertującego i basso continuoBasso continuobasso continuo przekształcił się w kantatę (verse anthem) i został wzbogacony o partie solowe z akompaniamentem orkiestrowym oraz partie instrumentalne. Od kantaty luterańskiej różnił się pochodzeniem tekstów, wykorzystywano w nim wyłącznie psalmy. W wyniku powiązania kościoła anglikańskiego z państwem, anthem uzyskał rangę formy narodowej, był często wykorzystywany podczas uroczystości związanych z najważniejszymi wydarzeniami dworu królewskiego, czego przykładem jest Coronation‑Anthems Georga Fridricha Haendla (1685‑1759), cykl napisany z okazji koronacji króla Jerzego II w 1727 roku. Kompozycje koronacyjne Haendla zawierały bogate instrumentarium (ok. 160 instrumentów), a jego Zadok the Priest uważany jest za najsłynniejszy anthem, wykonywany podczas koronacji nowej głowy państwa Imperium Brytyjskiego.

RPG656kbWMJ2D
Film edukacyjny pt. „George Fridrich Haendel - Zadok the Priest HWV 258”. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się patriotycznym, wirtuozerskim charakterem.
md4716a1851a7a274_0000000000019

Zadania

R2sxBJllBmLFn
Ćwiczenie 1
Uzupełnij luki w tekście. W baroku w wyniku przenikania i łączenia się XVI-wiecznych utworów wokalnych: Tu uzupełnij, motetu, monodii i pieśni, powstała nowa, wokalno-instrumentalna forma, Tu uzupełnij. Strukturalnie była podobna do Tu uzupełnij, tworzyły ją kontrastujące ze sobą arie, poprzedzone recytatywami, jednak nie zawierała w sobie akcji scenicznej i scenografii. Termin ten użyty był po raz pierwszy dopiero w 1620 roku w zbiorze Cantade ed arie a voce sola Tu uzupełnij (1590-1630) i oznaczał utwór wokalny o tematyce świeckiej na głos solowy z towarzyszeniem Tu uzupełnij.
R1DoVOj3dn2q4
Ćwiczenie 2
Kantata o kawie, czyj to utwór? Możliwe odpowiedzi: 1. Johann Sebastian Bach. 2. Jean Phillipe Rameau. 3. George Fridrich Haendel.
R2L0q6QdXmYj5
utwór 1 do zadania 2
R1BzY9NlpsnOH
utwór 2 do zadania 2
RZBpFptxdo3a7
utwór 3 do zadania 2
R19nC609ucgAz1
Ćwiczenie 3
Kantata pełni funkcje: Możliwe odpowiedzi: 1. okolicznościowe. 2. Użytkowe. 3. estradowe.
RFoXw0nOCjyqU
Ćwiczenie 4
Określ odpowiednie cechy kantaty. Możliwe odpowiedzi: 1. Forma wokalno-instrumentalna, 2. Forma instrumentalna, 3. Forma wokalna, 4. Posiada ruch sceniczny i scenografię, 5. Nie posiada ruchu scenicznego i scenografii, 6. Forma jednoczęściowa, 7. Forma cykliczna
RjYZfAS1EFcXu
Ćwiczenie 5
Do podanych form określ kraj ich pochodzenia. Kantata neapolitańska – Tu uzupełnij Kantata chorałowa – Tu uzupełnij Anthem – Tu uzupełnij
RKATOeNzS8WsB
Ćwiczenie 6
Połącz nazwisko kompozytora z ośrodkiem, który reprezentował. George Fridrich Haende.l Możliwe odpowiedzi: 1. Francja, 2. Anglia, 3. Niemcy, 4. Włochy. Alessandro Scarlatti. Możliwe odpowiedzi: 1. Francja, 2. Anglia, 3. Niemcy, 4. Włochy. Heinrich Schütz. Możliwe odpowiedzi: 1. Francja, 2. Anglia, 3. Niemcy, 4. Włochy. Jean Phillipe Rameau. Możliwe odpowiedzi: 1. Francja, 2. Anglia, 3. Niemcy, 4. Włochy.
R1WAQxHcnMuzu
Ćwiczenie 7
Do terminów dobierz właściwe definicje. Aria. Możliwe odpowiedzi: 1. Pieśń solowa z akompaniamentem instrumentalnym, wchodząca w skład opery, kantaty, oratorium i mszy. 2. Jedna z najstarszych form wielogłosowej muzyki wokalnej, uprawiana od XIII do XIX wieku, do czasu baroku wyłącznie a cappella. 3. Śpiew o charakterze deklamacyjnym, służący do prezentacji akcji scenicznej w operze. 4. Angielska odmiana kantaty religijnej, związana z kościołem anglikańskim. Motet. Możliwe odpowiedzi: 1. Pieśń solowa z akompaniamentem instrumentalnym, wchodząca w skład opery, kantaty, oratorium i mszy. 2. Jedna z najstarszych form wielogłosowej muzyki wokalnej, uprawiana od XIII do XIX wieku, do czasu baroku wyłącznie a cappella. 3. Śpiew o charakterze deklamacyjnym, służący do prezentacji akcji scenicznej w operze. 4. Angielska odmiana kantaty religijnej, związana z kościołem anglikańskim. Recytatyw. Możliwe odpowiedzi: 1. Pieśń solowa z akompaniamentem instrumentalnym, wchodząca w skład opery, kantaty, oratorium i mszy. 2. Jedna z najstarszych form wielogłosowej muzyki wokalnej, uprawiana od XIII do XIX wieku, do czasu baroku wyłącznie a cappella. 3. Śpiew o charakterze deklamacyjnym, służący do prezentacji akcji scenicznej w operze. 4. Angielska odmiana kantaty religijnej, związana z kościołem anglikańskim. Anthem. Możliwe odpowiedzi: 1. Pieśń solowa z akompaniamentem instrumentalnym, wchodząca w skład opery, kantaty, oratorium i mszy. 2. Jedna z najstarszych form wielogłosowej muzyki wokalnej, uprawiana od XIII do XIX wieku, do czasu baroku wyłącznie a cappella. 3. Śpiew o charakterze deklamacyjnym, służący do prezentacji akcji scenicznej w operze. 4. Angielska odmiana kantaty religijnej, związana z kościołem anglikańskim.
Polecenie 1

Uzasadnij, że w odniesieniu do wcześniejszych form wokalno‑instrumentalnych, kantata jest formą bardziej uniwersalną.

RJZf3L8xgx8YU
Po ustawieniu się kursorem myszy w szarym polu, należy w nie wpisać odpowiedź do polecenia. Nad polem umieszczone są przyciski: Zapisz (pozwala na zapisanie wpisanej odpowiedzi), Drukuj (umożliwia wydrukowanie wpisanej odpowiedzi), Wyczyść (usuwa wpisaną treść).

Słownik pojęć

Aria
Aria

pieśń solowa z akompaniamentem instrumentalnym, wchodząca w skład opery, kantaty, oratorium i mszy, różniąca się od poprzedzającego ją często recytatywu rozwiniętą kantyleną, śpiewnością, stanowiąca wyodrębniony, samodzielny fragment.

Aria da capo
Aria da capo

aria trzyczęściowa o budowie ABA, szczególnie rozwinęła się w szkole neapolitańskiej.

Bas
Bas

najniższy głos męski.

Basso continuo
Basso continuo

bas cyfrowany, typ instrumentalnego towarzyszenia, stanowiącego harmoniczną podstawę utworu, stosowany we wszystkich gatunkach muzyki XVII i XVIII wieku.

Chorał protestancki
Chorał protestancki

chorał ewangelicki, oficjalne pieśni i hymny niemieckiego Kościoła protestanckiego.

Madrygał
Madrygał

gatunek świeckiej muzyki wokalnej, uprawiany w okresie średniowiecza, renesansu i wczesnego baroku, głównie we Włoszech.

Monodia
Monodia

śpiew solowy z towarzyszeniem instrumentalnym, uprawiany w średniowieczu (ballada, rondo, virelai, madrygał) i renesansie (np. pieśń z akompaniamentem lutni).

Motet
Motet

jedna z najstarszych form wielogłosowej muzyki wokalnej, uprawiana od XIII do XIX wieku, do czasu baroku wyłącznie a cappella.

Opera
Opera

forma dramatyczno‑muzyczna, wokalno‑instrumentalna, z akcją dramatyczną, monologami i dialogami ujętymi w libretcie, przeznaczony do wykonania na scenie (z odpowiednią scenografią), zwykle w specjalnie do tego celu zbudowanym teatrze operowym, również zwanym operą.

Ostinato
Ostinato

wielokrotne powtarzanie w toku utworu struktury melodycznej (także harmonicznej lub rytmicznej), najczęściej w głosie najniższym.

Pieśń
Pieśń

utwór wokalny, na ogół do tekstu lirycznego, solowy lub chóralny.

Recytatyw
Recytatyw

śpiew o charakterze deklamacyjnym, służący do prezentacji akcji scenicznej w operze.

Sopran
Sopran

najwyższy głos kobiecy.

Technika koncertująca
Technika koncertująca

przeciwstawianie jednego zespołu wykonawczego innemu, eksponowanie elementów wirtuozowskich.

Wariacja
Wariacja

cykliczna forma muzyczna, polegająca na przedstawieniu tematu i następnie określonej liczby jego odmian.

Źródło pojęć:

https://encyklopedia.pwn.pl/

Biblioteka muzyczna

R2L0q6QdXmYj5
R1BzY9NlpsnOH
RZBpFptxdo3a7
Przewiń
Głośność

    Bibliografia

    Bukofzer M., Muzyka w epoce baroku. Od Monteverdiego do Bacha, PWN 1970.

    Gwizdalanka D., Historia muzyki 2, PWM 2006.

    Habela J, Słowniczek muzyczny, PWN 1983.

    Szlagowska D., Muzyka Baroku, Akademia Muzyczna w Gdańsku, 1998.

    Chomiński J., Witkowska‑Chomińska K., Historia muzyki, cz. 1, PWM 1989.