1. Czym zajmuje się geografia?

GeografiageografiaGeografia to nauka zajmująca się zróżnicowaniem powłoki ziemskiejpowłoka ziemskapowłoki ziemskiej, wzajemnych relacji pomiędzy jej składnikami oraz działalnością człowieka w ich obrębie. Nazwa tej dyscypliny naukowej pochodzi z połączenia greckich słów geos – co znaczy 'ziemia' i grapho, czyli 'pisać, opisywać'. Geografowie na początku zajmowali się zbieraniem podstawowych informacji na temat naszej planety, np. dotyczących rozkładu lądów i mórz, gór, rzek itp. Natomiast obecnie badają powłokę ziemską zarówno pod względem przyrodniczym, jak i społeczno‑gospodarczym oraz przestrzenne związki, jakie występują pomiędzy powłoką ziemską a działalnością człowieka.

Współczesna geografia została podzielona przez geografów na dwa działy w zależności od szczegółowego pola badań:

• geografię fizycznągeografia fizycznafizyczną badającą naturalne procesy i składniki powłoki ziemskiej;

• geografię ekonomicznągeografia ekonomicznaekonomiczną (czyli społeczno‑gospodarczągeografia społeczno‑gospodarczaspołeczno‑gospodarczą), która bada wpływ działalności gospodarczej człowieka na Ziemię oraz wpływ czynników naturalnych na działalność ludzi.

Niektórzy badacze wyróżniają jeszcze kolejne dwa działy:

• geografię regionalnągeografia regionalnaregionalną, która łączy elementy geografii fizycznej i ekonomicznej, kładąc nacisk na całościowe przedstawienie regionu geograficznego;

• kartografię, czyli naukę o mapach.

RsfVYjN1yoQsY

Ilustracja przedstawia w formie diagramu podział nauk geograficznych. U góry napis: "Podział nauk geograficznych". Poniżej dwa spłaszczone okręgi, które są umieszczone obok siebie w poziomie. Okręgi zachodzą na siebie dokładnie w połowie. Lewy okrąg jest niebieski, a prawy żółty. Miejsce wspólne jest barwy zielonej. W lewym, niebieskim okręgu znajduje się napis: "Geografia fizyczna zajmuje się środowiskiem przyrodniczym". W prawym, żółtym okręgu napis: "Geografia ekonomiczna zajmuje się gospodarką człowieka i społeczeństwem". We wspólnej części po lewej stronie umieszczono napis: "Geografia regionalna zajmuje się całościowym przedstawianiem regionów geograficznych", a po prawej stronie: "Kartografia zajmuje się mapami".

2. Sfery Ziemi

Wyróżniamy pięć sfer Ziemi, które wzajemnie na siebie wpływają i przenikają się.

• LitosferalitosferaLitosfera (od greckiego słowa lithos oznaczającego 'kamień') – skalna warstwa oddzielająca gorące wnętrze Ziemi od jej powierzchni.

• HydrosferahydrosferaHydrosfera (od greckiego słowa hydro oznaczającego 'wodę, wodny') – obejmuje wody w morzach, oceanach, jeziorach i rzekach, w lodowcach i lądolodach, a także wody w powietrzu, glebie i skałach.

• AtmosferaatmosferaAtmosfera (od greckiego słowa atmos, czyli 'para wodna, opar') – gazowa powłoka otaczająca litosferę i hydrosferę.

• BiosferabiosferaBiosfera (od greckiego słowa bios – 'życie') – sfera obejmująca istoty żywe na naszej planecie.

• PedosferapedosferaPedosfera (od greckiego słowa pedon oznaczającego 'grunt, glebę') – wyróżniana przez wielu geografów, ściśle powiązana z biosferą warstwa glebowa składająca się zarówno z okruchów skał, wody, gazów atmosferycznych, jak i z organizmów oraz ich szczątków.

R1H6RHKAGbKdX

Ilustracja przedstawia układ sfer Ziemi. Rysunek ma kształt wyciętej ćwiartki z kuli ziemskiej i ułożony jest ostrym końcem, czyli środkiem Ziemi, do dołu. W dolnej części ilustracji znajduje się jądro Ziemi. Jądro to kolor czerwony. Nad jądrem umieszczono szeroki płaszcz ziemski w kolorze pomarańczowobrązowym. W obszarze płaszcza ziemskiego znajdują się narysowane obok siebie dwa okręgi w formie strzałek. Okręgi są tej samej wielkości i obracają się zgodnie z kierunkiem grotów strzałek - ten bliżej zachodu w zachodnią stronę, ten bliżej wschodu we wschodnią. Kierunek obrotu to przepływ prądów konwekcyjnych wnętrza Ziemi. Wierzchnia, skalna powłoka Ziemi w kolorze ciemnobrązowym, to litosfera. Dwa małe wulkany znajdują się symetrycznie po prawej i lewej stronie zbiornika wodnego, który wypełnia zagłębienie w litosferze. Zbiornik to hydrosfera. Po prawej i lewej stronie zbiornika, obok wulkanów, narysowane są drzewa. To biosfera. Górna część ilustracji to niebo, czyli atmosfera.

Ilustracja przedstawia układ sfer Ziemi. Rysunek ma kształt wyciętej ćwiartki z kuli ziemskiej i ułożony jest ostrym końcem, czyli środkiem Ziemi, do dołu. W dolnej części ilustracji znajduje się jądro Ziemi. Jądro to kolor czerwony. Nad jądrem umieszczono szeroki płaszcz ziemski w kolorze pomarańczowobrązowym. W obszarze płaszcza ziemskiego znajdują się narysowane obok siebie dwa okręgi w formie strzałek. Okręgi są tej samej wielkości i obracają się zgodnie z kierunkiem grotów strzałek - ten bliżej zachodu w zachodnią stronę, ten bliżej wschodu we wschodnią. Kierunek obrotu to przepływ prądów konwekcyjnych wnętrza Ziemi. Wierzchnia, skalna powłoka Ziemi w kolorze ciemnobrązowym, to litosfera. Dwa małe wulkany znajdują się symetrycznie po prawej i lewej stronie zbiornika wodnego, który wypełnia zagłębienie w litosferze. Zbiornik to hydrosfera. Po prawej i lewej stronie zbiornika, obok wulkanów, narysowane są drzewa. To biosfera. Górna część ilustracji to niebo, czyli atmosfera.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P214ZyHbp

Ciekawostka

Od greckiego słowa anthropos oznaczającego 'człowieka' utworzono pojęcie antroposferaantroposferaantroposfera, rozumiane jako ta część biosfery, w której żyje, funkcjonuje i gospodaruje człowiek. Dzięki rozwojowi nauki człowiek poszerza granice antroposfery o obszary, gdzie nie potrafią żyć inne organizmy. Przykładem może być Międzynarodowa Stacja Kosmiczna wraz z sześcioosobową załogą, krążąca wokół Ziemi na wysokości ok. 400 km.

RJopYq9c2Dit1

Zdjęcie satelitarne Europy nocą. Na zdjęciu zaprezentowano zarys kontynentu. Wyróżniają się światła wielkich aglomeracji. Światła to żółte punkty na tle granatowej Europy. Duże skupiska świateł tworzą żółte plamy. Najbardziej oświetlone są północne Włochy, zachodnia część Niemiec, Belgia, Holandia i Wielka Brytania. Pojedyncze punkty to mniejsze miasta. Na zdjęciu widoczna jest także północna Afryka oraz fragment Azji.

Ciekawostka

Najdalej w przestrzeń kosmiczną sięga niewidzialna dla nas sfera oddziaływania pola magnetycznego Ziemi nazywana magnetosferąmagnetosfera ziemskamagnetosferą. Magnetosfera chroni naszą planetę przed szkodliwym działaniem naładowanych, wysokoenergetycznych cząstek wiatru słonecznego, który wytwarzany jest przez naszą najbliższą gwiazdę i wysyłany w każdym kierunku.

R1ENWpjfF1WqA

Ilustracja przedstawia magnetosferę. Po lewej stronie fragment Słońca wskazany białą strzałką i opisany nazwą "Słońce". Powierzchnia w kolorze żółtym i czerwonym. Wokół powierzchni Słońca znajduje się korona słoneczna wskazana białą strzałką i opisana nazwą "korona słoneczna". Żółta korona słoneczna to promienie i obłoki naładowanych cząstek. Obok korony słonecznej znajdują się dwie strzałki i pole, na którym jest napis: "Wiatr słoneczny". Na prawo, pomiędzy Słońcem i magnetosferą pole z tekstem: "Fala uderzeniowa:, od którego odchodzi biała strzałka. Dalej na prawo zaznaczona strzałką i opisana nazwą magnetosfera oznaczona kolorem niebieskim. Magnetosfera otacza Ziemię, tworząc wokół niej ochronny kokon. W centrum magnetosfery znajduje się Ziemia wskazana białą strzałką i opisana nazwą. Wokół Ziemi z jej biegunów rozchodzą się błękitne kręgi. Po lewej i prawej stronie Ziemi kręgi tworzą owalne pasy. Kręgi różnią się rozmiarami. Mniejsze są ułożone równolegle do siebie wewnątrz większych kręgów. Kręgi rozchodzą się falami. Po lewej stronie Ziemi, od strony Słońca wszystkie kręgi są zamknięte, a po prawej te, które znajdują się na zewnątrz, nie są domknięte, ich ramiona biegną od biegunów dalej w stronę prawą, aż do granic ilustracji. To warkocz magnetosferyczny. Pomiędzy zamkniętymi a otwartymi kręgami są zaznaczone białymi strzałkami dwa miejsca opisane jako lej polarny. Po prawej stronie wewnętrzne pasy wskazane są białą strzałką i opisane jako pasy radiacyjne i plazmosfera.

Słońce jest gwiazdą. Najbardziej zewnętrzną częścią atmosfery słonecznej jest korona słonecznakorona słonecznakorona słoneczna. Poprzez koronę Słońce emituje w postaci wiatru słonecznegowiatr słonecznywiatru słonecznego naładowane cząstki o dużej energii, które są niebezpieczne dla życia. Ziemia wytworzyła wokół siebie otoczkę magnetyczną, czyli tzw. magnetosferęmagnetosfera ziemskamagnetosferę, chroniącą przed tym szkodliwym działaniem.

3. Skąd współcześnie czerpiemy wiedzę geograficzną?

Wiedzę o naszej planecie ludzie zdobywają, gromadzą i przetwarzają od tysięcy lat. Źródła wiedzy geograficznej możemy podzielić na bezpośrednie i pośrednie.

Źródła bezpośrednie to:

• obserwacje (np. zmian rodzaju roślinności wraz ze wzrostem wysokości w górach);

• pomiary (np. elementów pogody – temperatury i wilgotności powietrza, opadów, ciśnienia atmosferycznego);

• fotografie (np. dokonywane podczas obserwacji, dokumentujące jakieś zjawisko, fotografia lotnicza, zdjęcia satelitarne);

• kartowaniekartowaniekartowanie – nanoszenie na mapę nowych treści zdobytych w trakcie obserwacji i pomiarów terenowych.

Źródła pośrednie to:

• zasoby Internetu – największe i najłatwiej dostępne źródło wiedzy; trzeba jednak umiejętnie, krytycznie i ostrożnie dobierać strony www, gdyż często można natknąć się na informacje niepełne, nieaktualne, a nawet całkowicie błędne i niebezpieczne;

• mapy – bardzo istotne źródło wiedzy, które będziesz poznawać i analizować i z którego będziesz korzystać na wielu lekcjach geografii;

• materiały drukowane – przekazujące informacje za pomocą słów, ilustracji i liczb; do najważniejszych należą: podręczniki, słowniki, encyklopedie, książki podróżnicze, przewodniki turystyczne i aktualizowane co roku roczniki statystyczne albo inne zbiory danych statystycznych;

• pliki cyfrowe – obecnie wydawnictwa, urzędy i inne instytucje często publikują swoje treści na nośnikach elektronicznych; nasz e‑podręcznik jest właśnie taką formą przekazu;

• filmy i zdjęcia – cenne źródła wiedzy, mogące na przykład pokazać zjawiska geograficzne zachodzące w odległych od nas regionach kuli ziemskiej.

Ciekawostka

Informacje geograficzne często są nieprecyzyjne. Nie jest to jednak spowodowane niedbałością badaczy. Nie ma możliwości wykonania tak starannych pomiarów, aby dokładnie określić liczbę Polaków, wielkość powierzchni lądolodów na kuli ziemskiej albo światowych zbiorów jabłek. Innym przykładem może być podawanie różnych wysokości dla jednego obiektu, np. w wyniku zderzania się płyt litosferycznychpłyty litosferycznepłyt litosferycznych Mount Everest [wym. mont ewerest]”rośnie” od 4 mm do 6 mm rocznie.

RqC6wTBDnALRn

Zdjęcie przedstawia pasmo górskie. To fragment najwyższych gór świata Himalajów. Pasmo górskie pokryte jest śniegiem. W środkowej części pasma najwyższy szczyt w kształcie trójkąta. To Mount Everest, najwyższa góra świata. Skalisty, pokryty śniegiem i oświetlony promieniami słonecznymi szczyt góry kontrastuje z kamienistym, brązowym terenem rozpościerającym się u stóp Mount Everest. W dole ilustracji widoczne ścieżki. Niebo błękitne.

Od lat toczy się spór, jaką naprawdę wysokość ma Mount Everest. Od 2010 roku, po uzgodnieniach Chińczyków z Nepalczykami, podaje się w atlasach wysokość 8848 m n.p.m. z czapą lodową i 8844 m n.p.m. bez tej czapy. Himalaje to pasmo górskie, które powstało w wyniku zderzenia się płyty indyjskiej z kontynentem Azji. W zasadzie to zderzanie trwa nadal, w wyniku czego Himalaje stale zmieniają swoją wysokość. Na przykład podczas ostatniego trzęsienia ziemi, jakie miało miejsce w Nepalu (25.04.2015), wysokość Mount Everestu zmniejszyła się o 2,5 cm.

Podsumowanie

• Geografia to nauka opisująca Ziemię – jej środowisko przyrodnicze, a także wpływ działalności człowieka na naszą planetę.

• Geografia bada powłokę ziemską, na którą składają się: litosfera, hydrosfera, atmosfera, biosfera i pedosfera.

• Wiedzę geograficzną można zdobyć z różnych źródeł – bezpośrednich i pośrednich. Źródła bezpośrednie to m.in. obserwacje i pomiary terenowe. Źródła pośrednie to m.in. podręczniki, słowniki, encyklopedie, książki podróżnicze, przewodniki turystyczne, roczniki statystyczne i Internet. Korzystając z nich, nie można zapomnieć o porównywaniu informacji i uzyskanych wyników, a także o ich krytycznej ocenie.

Słownik

Ćwiczenia