Geografia to dla ciebie nowy przedmiot szkolny. Jednak podczas pierwszych zajęć przekonasz się, że niektóre zagadnienia są ci już znane. Jak to możliwe? Pojawiły się wcześniej na lekcjach przyrody. Od teraz zaczynasz właściwą naukę geografii. Przygotuj się na fascynującą przygodę.

Twoje cele
  • Określisz zakres zagadnień, którymi zajmuje się geografia jako nauka.

  • Wymienisz działy geografii.

  • Wymienisz sfery ziemskie podlegające badaniom geograficznym.

  • Wymienisz źródła wiedzy geograficznej.

iUM7F2HxMO_d5e219

1. Czym zajmuje się geografia?

GeografiageografiaGeografia to nauka zajmująca się zróżnicowaniem powłoki ziemskiejpowłoka ziemskapowłoki ziemskiej, wzajemnych relacji pomiędzy jej składnikami oraz działalnością człowieka w ich obrębie. Nazwa tej dyscypliny naukowej pochodzi z połączenia greckich słów geos – co znaczy 'ziemia' i grapho, czyli 'pisać, opisywać'. Geografowie na początku zajmowali się zbieraniem podstawowych informacji na temat naszej planety, np. dotyczących rozkładu lądów i mórz, gór, rzek itp. Natomiast obecnie badają powłokę ziemską zarówno pod względem przyrodniczym, jak i społeczno‑gospodarczym oraz przestrzenne związki, jakie występują pomiędzy powłoką ziemską a działalnością człowieka.

Współczesna geografia została podzielona przez geografów na dwa działy w zależności od szczegółowego pola badań:

  • geografię fizycznągeografia fizycznafizyczną badającą naturalne procesy i składniki powłoki ziemskiej;

  • geografię ekonomicznągeografia ekonomicznaekonomiczną (czyli społeczno‑gospodarczągeografia społeczno‑gospodarczaspołeczno‑gospodarczą), która bada wpływ działalności gospodarczej człowieka na Ziemię oraz wpływ czynników naturalnych na działalność ludzi.

Niektórzy badacze wyróżniają jeszcze kolejne dwa działy:

  • geografię regionalnągeografia regionalnaregionalną, która łączy elementy geografii fizycznej i ekonomicznej, kładąc nacisk na całościowe przedstawienie regionu geograficznego;

  • kartografię, czyli naukę o mapach.

RsfVYjN1yoQsY
Podział nauk geograficznych
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
iUM7F2HxMO_d5e291

2. Sfery Ziemi

Wyróżniamy pięć sfer Ziemi, które wzajemnie na siebie wpływają i przenikają się.

  • LitosferalitosferaLitosfera (od greckiego słowa lithos oznaczającego 'kamień') – skalna warstwa oddzielająca gorące wnętrze Ziemi od jej powierzchni.

  • HydrosferahydrosferaHydrosfera (od greckiego słowa hydro oznaczającego 'wodę, wodny') – obejmuje wody w morzach, oceanach, jeziorach i rzekach, w lodowcach i lądolodach, a także wody w powietrzu, glebie i skałach.

  • AtmosferaatmosferaAtmosfera (od greckiego słowa atmos, czyli 'para wodna, opar') – gazowa powłoka otaczająca litosferę i hydrosferę.

  • BiosferabiosferaBiosfera (od greckiego słowa bios – 'życie') – sfera obejmująca istoty żywe na naszej planecie.

  • PedosferapedosferaPedosfera (od greckiego słowa pedon oznaczającego 'grunt, glebę') – wyróżniana przez wielu geografów, ściśle powiązana z biosferą warstwa glebowa składająca się zarówno z okruchów skał, wody, gazów atmosferycznych, jak i z organizmów oraz ich szczątków.

R1H6RHKAGbKdX
Ilustracja przedstawia układ sfer Ziemi. Rysunek ma kształt wyciętej ćwiartki z kuli ziemskiej i ułożony jest ostrym końcem, czyli środkiem Ziemi, do dołu. W dolnej części ilustracji znajduje się jądro Ziemi. Jądro to kolor czerwony. Nad jądrem umieszczono szeroki płaszcz ziemski w kolorze pomarańczowobrązowym. W obszarze płaszcza ziemskiego znajdują się narysowane obok siebie dwa okręgi w formie strzałek. Okręgi są tej samej wielkości i obracają się zgodnie z kierunkiem grotów strzałek - ten bliżej zachodu w zachodnią stronę, ten bliżej wschodu we wschodnią. Kierunek obrotu to przepływ prądów konwekcyjnych wnętrza Ziemi. Wierzchnia, skalna powłoka Ziemi w kolorze ciemnobrązowym, to litosfera. Dwa małe wulkany znajdują się symetrycznie po prawej i lewej stronie zbiornika wodnego, który wypełnia zagłębienie w litosferze. Zbiornik to hydrosfera. Po prawej i lewej stronie zbiornika, obok wulkanów, narysowane są drzewa. To biosfera. Górna część ilustracji to niebo, czyli atmosfera.
Sfery Ziemi
Źródło: Andrzej Bogusz, Michał Szymczak, licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Od greckiego słowa anthropos oznaczającego 'człowieka' utworzono pojęcie antroposferaantroposferaantroposfera, rozumiane jako ta część biosfery, w której żyje, funkcjonuje i gospodaruje człowiek. Dzięki rozwojowi nauki człowiek poszerza granice antroposfery o obszary, gdzie nie potrafią żyć inne organizmy. Przykładem może być Międzynarodowa Stacja Kosmiczna wraz z sześcioosobową załogą, krążąca wokół Ziemi na wysokości ok. 400 km.

RJopYq9c2Dit1
Europa nocą. Widać światła wielkich aglomeracji. Człowiek po raz pierwszy w historii Ziemi tak silnie przekształcił otoczenie dla swoich potrzeb. Sztuczne światło ułatwia życie w ciemnościach. Odszukaj i wskaż na ilustracji Warszawę
Źródło: NASA Goddard Photo and Video (http://www.flickr.com), licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Najdalej w przestrzeń kosmiczną sięga niewidzialna dla nas sfera oddziaływania pola magnetycznego Ziemi nazywana magnetosferąmagnetosfera ziemskamagnetosferą. Magnetosfera chroni naszą planetę przed szkodliwym działaniem naładowanych, wysokoenergetycznych cząstek wiatru słonecznego, który wytwarzany jest przez naszą najbliższą gwiazdę i wysyłany w każdym kierunku.

R1ENWpjfF1WqA
Magnetosfera ziemska
Źródło: Krzysztof Jaworski, na podstawie NASA Goddard Photo and Video (http://www.flickr.com), Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY-SA 3.0.

Słońce jest gwiazdą. Najbardziej zewnętrzną częścią atmosfery słonecznej jest korona słonecznakorona słonecznakorona słoneczna. Poprzez koronę Słońce emituje w postaci wiatru słonecznegowiatr słonecznywiatru słonecznego naładowane cząstki o dużej energii, które są niebezpieczne dla życia. Ziemia wytworzyła wokół siebie otoczkę magnetyczną, czyli tzw. magnetosferęmagnetosfera ziemskamagnetosferę, chroniącą przed tym szkodliwym działaniem.

iUM7F2HxMO_d5e350

3. Skąd współcześnie czerpiemy wiedzę geograficzną?

Wiedzę o naszej planecie ludzie zdobywają, gromadzą i przetwarzają od tysięcy lat. Źródła wiedzy geograficznej możemy podzielić na bezpośrednie i pośrednie.

Źródła bezpośrednie to:

  • obserwacje (np. zmian rodzaju roślinności wraz ze wzrostem wysokości w górach);

  • pomiary (np. elementów pogody – temperatury i wilgotności powietrza, opadów, ciśnienia atmosferycznego);

  • fotografie (np. dokonywane podczas obserwacji, dokumentujące jakieś zjawisko, fotografia lotnicza, zdjęcia satelitarne);

  • kartowaniekartowaniekartowanie – nanoszenie na mapę nowych treści zdobytych w trakcie obserwacji i pomiarów terenowych.

Źródła pośrednie to:

  • zasoby Internetu – największe i najłatwiej dostępne źródło wiedzy; trzeba jednak umiejętnie, krytycznie i ostrożnie dobierać strony www, gdyż często można natknąć się na informacje niepełne, nieaktualne, a nawet całkowicie błędne i niebezpieczne;

  • mapy – bardzo istotne źródło wiedzy, które będziesz poznawać i analizować i z którego będziesz korzystać na wielu lekcjach geografii;

  • materiały drukowane – przekazujące informacje za pomocą słów, ilustracji i liczb; do najważniejszych należą: podręczniki, słowniki, encyklopedie, książki podróżnicze, przewodniki turystyczne i aktualizowane co roku roczniki statystyczne albo inne zbiory danych statystycznych;

  • pliki cyfrowe – obecnie wydawnictwa, urzędy i inne instytucje często publikują swoje treści na nośnikach elektronicznych; nasz e‑podręcznik jest właśnie taką formą przekazu;

  • filmy i zdjęcia – cenne źródła wiedzy, mogące na przykład pokazać zjawiska geograficzne zachodzące w odległych od nas regionach kuli ziemskiej.

1
Polecenie 1

Korzystając z Internetu, encyklopedii oraz map zamieszczonych w atlasie geograficznym, znajdź kilka informacji. Zmierz, ile czasu zajmuje wyszukanie konkretnych wiadomości w każdym z tych źródeł.

  • Znajdź w trzech źródłach nazwę stolicy Tanzanii.

  • W ten sam sposób odszukaj nazwę i wysokość najwyższego szczytu Kenii.

  • Wyszukaj nazwy wszystkich państw graniczących z Etiopią.

Porównaj uzyskane odpowiedzi i czas poświęcony na ich zdobycie. Wyciągając wnioski, pamiętaj, że każde źródło wiedzy ma swoją wartość.

R14fVUp3Mpcx4
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Informacje geograficzne często są nieprecyzyjne. Nie jest to jednak spowodowane niedbałością badaczy. Nie ma możliwości wykonania tak starannych pomiarów, aby dokładnie określić liczbę Polaków, wielkość powierzchni lądolodów na kuli ziemskiej albo światowych zbiorów jabłek. Innym przykładem może być podawanie różnych wysokości dla jednego obiektu, np. w wyniku zderzania się płyt litosferycznychpłyty litosferycznepłyt litosferycznych Mount Everest [wym. mont ewerest]”rośnie” od 4 mm do 6 mm rocznie.

RqC6wTBDnALRn
Mount Everest
Źródło: Luca Galuzzi (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.

Od lat toczy się spór, jaką naprawdę wysokość ma Mount Everest. Od 2010 roku, po uzgodnieniach Chińczyków z Nepalczykami, podaje się w atlasach wysokość 8848 m n.p.m. z czapą lodową i 8844 m n.p.m. bez tej czapy. Himalaje to pasmo górskie, które powstało w wyniku zderzenia się płyty indyjskiej z kontynentem Azji. W zasadzie to zderzanie trwa nadal, w wyniku czego Himalaje stale zmieniają swoją wysokość. Na przykład podczas ostatniego trzęsienia ziemi, jakie miało miejsce w Nepalu (25.04.2015), wysokość Mount Everestu zmniejszyła się o 2,5 cm.

Podsumowanie

  • Geografia to nauka opisująca Ziemię – jej środowisko przyrodnicze, a także wpływ działalności człowieka na naszą planetę.

  • Geografia bada powłokę ziemską, na którą składają się: litosfera, hydrosfera, atmosfera, biosfera i pedosfera.

  • Wiedzę geograficzną można zdobyć z różnych źródeł – bezpośrednich i pośrednich. Źródła bezpośrednie to m.in. obserwacje i pomiary terenowe. Źródła pośrednie to m.in. podręczniki, słowniki, encyklopedie, książki podróżnicze, przewodniki turystyczne, roczniki statystyczne i Internet. Korzystając z nich, nie można zapomnieć o porównywaniu informacji i uzyskanych wyników, a także o ich krytycznej ocenie.

Praca domowa

Zastanów się i odpowiedz na pytania.

  1. Czym zajmuje się geografia?

  2. Jak człowiek powiększa antroposferę?

  3. Dlaczego trudno byłoby zastąpić mapy opisem słownym?

  4. Na czym polega przenikanie się powłok ziemskich? Jak biosfera wykorzystuje – w jakikolwiek znany ci sposób – atmosferę, hydrosferę i litosferę? Jakie znasz związki atmosfery i hydrosfery?

Pokaż podpowiedź#15537cwhite
iUM7F2HxMO_d5e537

Słownik

antroposfera
antroposfera

obejmuje część biosfery, w której żyje, funkcjonuje i gospodaruje człowiek; dzięki rozwojowi nauki i techniki człowiek poszerza granice antroposfery o obszary, gdzie nie potrafią żyć inne organizmy; nazwa pochodzi od greckiego słowa anthropos, czyli 'człowiek'

atmosfera
atmosfera

gazowa powłoka Ziemi otaczająca litosferę i hydrosferę; nazwa pochodzi od greckiego słowa atmos, co znaczy 'para wodna, opar'

biosfera
biosfera

sfera świata wykazująca oznaki życia, powstała na styku wszystkich sfer ziemskich; nazwa pochodzi od greckiego słowa bios – 'życie'

geografia
geografia

nauka, która zajmuje się opisem powłoki ziemskiej; nazwa powstała z połączenia greckich słów geos – co znaczy 'ziemia' – i  grapho – 'pisać, opisywać'; ze względu na ogromną różnorodność badań geograficznych oraz analizowanie wielu sfer ziemskich (atmosfera, litosfera, hydrosfera, biosfera, magnetosfera) w nowoczesnym ujęciu powinno się raczej używać terminu nauki geograficznenauki geograficznenauki geograficzne; analizują one nie tylko poszczególne sfery, ale także powiązania pomiędzy środowiskiem przyrodniczym a działalnością człowieka

geografia ekonomiczna
geografia ekonomiczna

część geografiigeografiageografii, która bada wpływ działalności gospodarczej człowieka na Ziemię

geografia fizyczna
geografia fizyczna

część geografiigeografiageografii, która bada naturalne procesy i składniki powłoki ziemskiej

geografia regionalna
geografia regionalna

część geografiigeografiageografii, która łączy elementy geografii fizycznej i ekonomicznej, kładąc nacisk na całościowe przedstawienie wybranego regionu geograficznego

geografia społeczno‑gospodarcza
geografia społeczno‑gospodarcza

patrz geografia ekonomicznageografia ekonomicznageografia ekonomiczna

hydrosfera
hydrosfera

wody na Ziemi zawarte w morzach, oceanach, jeziorach, rzekach, lodowcach i lądolodach oraz wody występujące w powietrzu, glebie i skałach; nazwa hydrosfera pochodzi od greckiego słowa hydro oznaczającego wodę

kartowanie
kartowanie

nanoszenie na mapę (najczęściej topograficzną) nowych treści zdobytych na podstawie obserwacji i pomiarów terenowych

korona słoneczna
korona słoneczna

najbardziej zewnętrzna część atmosfery słonecznej; Słońce poprzez koronę słoneczną emituje wysokoenergetyczne cząstki w postaci wiatru słonecznegowiatr słonecznywiatru słonecznego

litosfera
litosfera

zewnętrzna, skalna powłoka Ziemi, tworząca sztywną, ale niejednolitą (podzieloną na płyty litosferycznepłyty litosferycznepłyty litosferyczne) warstwę; litosfera obejmuje skorupę ziemską oraz górną część płaszcza; jej miąższość (grubość) wynosi od kilku do ponad 100 km; nazwa litosfera pochodzi od greckiego słowa lithos, czyli kamień

magnetosfera ziemska
magnetosfera ziemska

obszar przestrzeni kosmicznej wokół Ziemi będący strefą oddziaływania jej pola magnetycznego; magnetosfera jest zamknięta dosłonecznie (od strony Słońca), a odsłonecznie jest otwarta, tworząc długi warkocz magnetosferycznywarkocz magnetosferycznywarkocz magnetosferyczny

nauki geograficzne
nauki geograficzne

patrz geografiageografiageografia

pedosfera
pedosfera

warstwa glebowa składająca się zarówno z okruchów skał, wody, gazów atmosferycznych, jak i z organizmów oraz ich szczątków; nazwa pochodzi od greckiego słowa pedon oznaczającego grunt, glebę

powłoka ziemska
powłoka ziemska

część powierzchni Ziemi wraz z przylegającymi warstwami o różnych stanach skupienia, ograniczona taką głębokością i wysokością, do jakiej może sięgnąć działalność człowieka; dzielimy ją na pięć koncentrycznych, częściowo przenikających się sfer (atmosfera, hydrosfera, litosfera, biosfera i pedosfera) zwanych geosferami

wiatr słoneczny
wiatr słoneczny

naładowane cząstki o wysokiej energii emitowane przez Słońce; wiatr słoneczny jest niebezpieczny dla znanych nam form życia; Ziemia wytwarza otoczkę magnetyczną wokół siebie, czyli tzw. magnetosferęmagnetosfera ziemskamagnetosferę, która chroni nas przed szkodliwym oddziaływaniem cząstek wiatru słonecznego

iUM7F2HxMO_d5e934

Ćwiczenia

1
Ćwiczenie 1
R8L7xC36ibGJ31
zadanie interaktywne
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
RHk9RnKTDFDQx
Jak nazywa się sfera, która powstała na styku wszystkich sfer Ziemi i która wykazuje oznaki życia? Możliwe odpowiedzi: 1. biosfera, 2. litosfera, 3. pedosfera, 4. pedosfera
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 2
R1WAUiWHIwb7L1
zadanie interaktywne
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
2
Ćwiczenie 3
R1CJ9DIvUBABz1
Zadanie interaktywne
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
RO1Noq65I54sy
Jaki dział geografii bada naturalne procesy i składniki powłoki ziemskiej Możliwe odpowiedzi: 1. geografia fizyczna, 2. katrografia, 3. geografia ekonomiczna, 4. geografia regionalna
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 4
R4YsqVh1WOOdE1
zadanie interaktywne
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
2
Ćwiczenie 5
R1bkoBBzkFK781
zadanie interaktywne
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 6
RScTX83ScWgJ01
Zadanie interaktywne
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
2
Ćwiczenie 7
RzDdr3WEXb1sH1
Zadanie interaktywne
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
2
Ćwiczenie 8
R1T69TBUj9XzS1
Wymienione źródła wiedzy geograficznej przyporządkuj do odpowiednich kategorii. bezpośrednie źródła wiedzy geograficznej Możliwe odpowiedzi: 1. obserwacje, 2. przewodniki turystyczne, 3. kartowanie, 4. mapy, 5. encyklopedie, 6. fotografie wykonywane w terenie, 7. roczniki statystyczne, 8. pomiary, 9. podręczniki, 10. Internet pośrednie źródła wiedzy geograficznej Możliwe odpowiedzi: 1. obserwacje, 2. przewodniki turystyczne, 3. kartowanie, 4. mapy, 5. encyklopedie, 6. fotografie wykonywane w terenie, 7. roczniki statystyczne, 8. pomiary, 9. podręczniki, 10. Internet
Źródło: Gromar sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
kartografia1
kartografia

dziedzina nauki i techniki obejmująca teorię oraz metody sporządzania i użytkowania map, a także atlasów, globusów itp.; jej częścią jest kartografia matematyczna zajmująca się odwzorowaniami kartograficznymi