Grafika interaktywna
Porównaj strukturę towarową i geograficzną handlu zagranicznego w wybranych krajach oraz wyjaśnij przyczyny tego zróżnicowania.
Oceń rolę Polski w światowym handlu międzynarodowym.
1. Handel międzynarodowy i jego historia
Handel to odpłatna wymiana towarów i dóbr w celu osiągnięcia korzyści finansowych. Wyróżnia się handel wewnętrzny (wewnątrz państwa) i handel zagraniczny (inaczej handel międzynarodowy lub międzynarodowa wymiana handlowa, czyli handel pomiędzy państwami i organizacjami).
Krótka historia handlu międzynarodowego:
historia handlu sięga początków ludzkiej cywilizacji,
wyprawy starożytnych kupców w dalekie trasy w celu zdobycia towarów rzadkich i drogich towarów, np. przypraw, jedwabiu czy surowców takich jak srebro i złoto,
w wyniku rozwoju rolnictwa nastąpił wzrost produkcji rolnej - zaczęto coraz częściej sprzedawać zboże i produkty przetwórstwa rolnego,
największe zyski z wymiany handlowej uzyskiwało mieszczaństwo w krajach Europy Zachodniej i Południowej, np. w takich miastach jak Wenecja, Genua czy miastach zrzeszonych w handlowym związku Hanzy (np. Lubeka, Gdańsk czy Ryga),
od przełomu XV i XVI wieku w wyniku podbojów kolonialnych znaczenie handlu międzynarodowego wzrosło,
w wieku XIX olbrzymią rolę odgrywał międzynarodowy handel surowcami mineralnymi wykorzystywanymi przez przemysł przetwórczy,
rewolucja przemysłowa spowodowała po pierwsze wzrost wymiany handlowej, a po drugie prowadziła do specjalizacji
produkcji przemysłowej i rolnej, w wyniku czego nadwyżki produktów eksportowano, natomiast braki innych – uzupełniano importem,dzięki zyskom z handlu międzynarodowego niektóre państwa zaczęły rozwijać inne gałęzie gospodarki, zwiększając poziom swojego rozwoju gospodarczego.
2. Przedmioty handlu międzynarodowego.
Przedmiotami handlu międzynarodowego są towary, usługi i kapitał. Często pojęcia handlu międzynarodowego (zagranicznego) używa się w kontekście pierwszego z nich, natomiast mówiąc o wszystkich przedmiotach, używa się często określenia obrót międzynarodowy.
Obrót międzynarodowy obejmuje:
eksport – sprzedaż przedmiotów handlu za granicę,
import – zakup przedmiotów handlu z zagranicy,
reeksport – sprzedaż przedmiotów handlu wcześniej zaimportowanych, po ich przetworzeniu, modyfikacji, uszlachetnieniu, przechowaniu (np. związanych z przemysłem high‑tech czy spożywczym),
reimport - zakup towaru wcześniej wyeksportowanego.
Zestawienie rocznej wartości eksportu i importu towarów danego kraju to bilans handlowy. Może on być dodatni (wartość eksportu przewyższa wartość importu), ujemny (wartość importu przewyższa wartość eksportu) lub zrównoważony (wartość eksportu równa wartości importu). Natomiast bilans płatniczy to zestawienie transakcji związanych ze wszystkimi przedmiotami obrotu międzynarodowego.
3. Czynniki wpływające na handel międzynarodowy
Wartości światowych obrotów międzynarodowych wykazują tendencję rosnącą (mniejsze wartości występują w okresach globalnych kryzysów, np. w latach 2008‑2010). Wielkość światowego eksportu i importu towarów wynosi obecnie ok. 18 bln USD, a wartość światowego eksportu i importu towarów, usług i kapitału - ok. 25 bln USD. Udział handlu międzynarodowego w procencie światowego PKB również nieustannie wzrasta. W latach 60. XX w. wynosił ok. 10%, a obecnie - ok. 30%.
Czynniki wpływające na dynamiczny rozwój międzynarodowej wymiany handlowej:
aktualna sytuacja ekonomiczna,
chłonne rynki zbytu,
międzynarodowy podział pracy i specjalizacja produkcji (państwa produkują i eksportują te towary, które wytwarzają mniejszym kosztem niż inne kraje, a importują te dobra, których koszty wytworzenia u siebie byłyby większe),
funkcjonowanie organizacji międzynarodowych (w dłuższym czasie niemożliwy jest rozwój kraju w odosobnieniu, czyli autarkii),
liberalizacja przepisów w zakresie cła na granicach,
rozwój technologii informacyjnych,
rozwój transportu,
wzrost zainteresowania inwestycjami zagranicznymi,
rozwój międzynarodowych korporacji,
kursy walut.
Czynniki ograniczające międzynarodową wymianę handlową:
konflikty zbrojne
protekcjonizm państwowy (polityka gospodarcza państwa mająca na celu ochronę krajowego rynku przed zagraniczną konkurencją poprzez ograniczanie importu i pobudzanie eksportu produktów), którego narzędziami są:
cła zaporowe - opłaty nakładana przez państwo na towary w związku z ich wywozem i przywozem dokonywanym przez granice państwa, a także ich tranzytem przez jego obszar celny,
kontyngenty - limity eksportu i importu,
dopłaty do towarów eksportowanych,
wymogi jakościowe w celu ochrony rynku przed towarami z zagranicy,
embargo - zakaz handlu określonymi towarami z danym krajem,
dumping (sprzedaż towarów w niższych cenach niż wartość ich produkcji) stosowany najczęściej przez bogate międzynarodowe korporacje w celu zdobycia nowego rynku zbytu; po opanowaniu rynku podnoszą one ceny, nierzadko do poziomu wyższego niż pierwotny; zjawisko to jest zwalczane przez prawo międzynarodowe, a w UE jest zabronione
4. Międzynarodowy obrót towarami
Główni światowi eksporterzy i importerzy
Pięciu największych eksporterów to jednocześnie pięciu największych importerów. Są to: Chiny, USA, Niemcy, Japonia i Francja. Ogromny udział w wymianie handlowej krajów wysoko rozwiniętych wynika przede wszystkim z dużego potencjału produkcyjnego, chłonnych rynków zbytu oraz sprzedaży drogich produktów przemysłu high‑tech.
4. Międzynarodowy obrót towarami
Czynniki kształtujące strukturę obrotu międzynarodowego
nierównomierne rozmieszczenie złóż surowców mineralnych
zróżnicowanie rozmieszczenia głównych obszarów rolniczych wynikających z warunków klimatyczno‑glebowych
poziom rozwoju gospodarczego
Zróżnicowanie struktury towarowej handlu zagranicznego
Rodzaje państw | Charakterystyka struktury handlu zagranicznego |
wysoko rozwinięte | – bardzo zróżnicowana struktura eksportu i importu – w eksporcie i imporcie dominują produkty przemysłu przetwórczego, zwłaszcza elektromaszynowego i high‑tech – kraje te dostarczają na rynek światowy łącznie bardzo dużą ilość artykułów rolno‑spożywczych, natomiast bardzo ważne w strukturze ich importu są także surowce mineralne |
słabo rozwinięte | – są eksporterami głównie surowców i artykułów rolnych oraz półproduktów przemysłowych – są importerami głównie dóbr konsumpcyjnych |
rozwijające się państwa azjatyckie | – są eksporterami urządzeń elektroniki użytkowej i przemysłowej oraz środków transportu – są importerami surowców, głównie paliw |
Terms of trade - wskaźnik ten określa warunki wymiany. To stosunek średniej ceny eksportowej do średniej ceny importowej w danym okresie. Wskaźnik jest korzystny, gdy ceny w eksporcie rosną szybciej niż ceny w imporcie. Niekorzystne terms of trade mają kraje słabo rozwinięte, eksportujące surowce i produkty rolne o niskim stopniu przetworzenia (a więc tańsze), a importujące wysoko przetworzone produkty (a więc droższe) z krajów wysoko rozwiniętych. Te ostatnie natomiast odznaczają się korzystnym wskaźnikiem terms of trade.
Struktura eksportu i importu towarów
W skali świata obrotowi międzynarodowemu podlegają (według danych ONZ za 2019 r.):
towary rolno‑spożywcze: 9,9%,
surowce mineralne, z wyjątkiem paliw (surowców energetycznych): 12,3%,
paliwa (surowce energetyczne) i ich pochodne, np. smary: 6,5%,
produkty przemysłu przetwórczego (w tym: chemikalia i produkty pokrewne, maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy): 71,3%.
Udział produktów przemysłu przetwórczego w handlu międzynarodowym nieustannie wzrasta, a udział produktów rolno‑spożywczych nieustannie się zmniejsza. Jest to wynikiem zastępowania surowców naturalnych sztucznymi, efektywniejszego ich wykorzystania, wykorzystywania w produkcji przemysłowej surowców wtórnych i jej miniaturyzacji. Przedstawione wartości i tendencje odnoszą się do wartości finansowej handlu międzynarodowego. Biorąc pod uwagę masę produktów, dominującymi produktami wymiany handlowej są surowce mineralne i zboża.
4. Międzynarodowy obrót towarami
Główne prawidłowości w wymianie handlowej na świecie
W handlu międzynarodowym największą rolę odgrywają kraje wysoko rozwinięte (ok. 50%), zwłaszcza wewnętrzna wymiana między nimi.
Udział krajów wysoko rozwiniętych w globalnej wymianie handlowej nieustannie maleje kosztem krajów intensywnie rozwijających się, np. Chin i Indii.
Istnieją trzy wielkie centra, między którymi dochodzi do wymiany handlowej: Europa Zachodnia, Azja Południowo‑Wschodnia z Australią oraz Ameryka Północna.
Eksport w krajach wysoko rozwiniętych odbywa się głównie pomiędzy członkami organizacji gospodarczej, np. NAFTA czy UE, natomiast eksport w krajach słabiej rozwiniętych i należących do takich organizacji jak ASEAN i MERCOSUR odbywa się głównie poza terytorium wspólnoty.
Czynniki wpływające na kierunki międzynarodowej wymiany handlowej
geograficzny - do głównych partnerów handlowych danego kraju należą często jego sąsiedzi (krótszy czas i niższe koszty transportu),
gospodarczy - ważnymi partnerami handlowymi wielu państw są USA (które są głównym importerem, z uwagi na dużą liczbę ludności i duże zapotrzebowanie na rozwój przemysłu) i Chiny (które są głównym eksporterem światowym),
polityczno‑historyczne:
przeszłość kolonialna - w krajach będących dawnymi koloniami przeważa handel z ich dawnymi metropoliami,
przynależność do dawnych państw wielonarodowych, np. kraje byłego ZSRR,
przynależność do organizacji międzynarodowych, np. w ramach UE,
przynależność do tych samych kręgów kulturowych,
konflikty zbrojne - z krajami, z którymi prowadzi się konflikty zbrojne, nie handluje się (np. Syria z Izraelem).
Główni partnerzy handlowi wybranych państw w 2018 r.
Nazwa kraju | Główni partnerzy handlowi | |
import | eksport | |
USA | Chiny, Meksyk, Kanada, Japonia, Niemcy | Kanada, Meksyk, Chiny, Japonia, Wielka Brytania |
Kanada | USA, Chiny, Meksyk, Niemcy, Japonia | USA, Chiny, Wielka Brytania, Japonia, Meksyk |
Meksyk | USA, Chiny, Japonia, Niemcy, Korea Płd. | USA, Kanada, Chiny, Niemcy, Brazylia |
Brazylia | Chiny, USA, Argentyna, Niemcy, Korea Płd. | Chiny, USA, Argentyna, Holandia, Chile |
Norwegia | Szwecja, Niemcy, Chiny, USA, Dania | Niemcy, Francja, Szwecja, Belgia, USA |
Niemcy | Chiny, Holandia, USA, Francja, Włochy | USA, Francja, Chiny, Holandia, Wielka Brytania |
Francja | Niemcy, Chiny, Włochy, Belgia, Hiszpania | Niemcy, USA, Hiszpania, Włochy, Belgia |
Polska | Niemcy, Chiny, Rosja, Włochy, Francja | Niemcy, Czechy, Wielka Brytania, Francja, Włochy |
Włochy | Niemcy. Francja, Chiny, Holandia, Hiszpania | Niemcy. Francja, USA, Hiszpania, Wielka Brytania |
Mali* | Senegal, Chiny, Wybrzeże Kości Słoniowej, Francja, Niemcy | Szwajcaria, Burkina Faso, Bangladesz, Wybrzeże Kości Słoniowej, Senegal |
Iran* | Chiny, Korea Płd., Turcja, Niemcy, Indie | Chiny, ZEA, Irak, Korea Płd., Turcja |
Nigeria | Chiny, Holandia, Korea Płd., Belgia, USA | Indie, Holandia, Hiszpania, Francja, RPA |
Zambia | DRK, Chiny, ZEA, Indie, Kuwejt | Szwajcaria, Chiny, DRK, Singapur, RPA |
RPA | Chiny, USA, Arabia Saudyjska, Indie, Nigeria | Chiny, Niemcy, USA, Wielka Brytania, Japonia |
Rosja | Chiny, Niemcy, Białoruś, USA, Włochy | Chiny, Holandia, Niemcy, Białoruś, Turcja |
Chiny | Korea Pd., Japonia, USA, Niemcy, Australia | USA, Hongkong, Japonia, Korea Pd, Wietnam |
Indie | Chiny, USA, Arabia Saudyjska, ZEA, Irak | USA, ZEA, Chiny, Hongkong, Singapur |
Japonia | Chiny, USA, Australia, Arabia Saudyjska, Korea Płd. | Chiny, USA, Korea Płd., Hongkong, Tajlandia |
Indonezja | Chiny, Singapur, Japonia, Tajlandia, USA | Chiny, Japonia, USA, Indie, Singapur |
Australia | Chiny, USA, Japonia, Niemcy, Tajlandia | Chiny, Japonia, Korea Płd., Indie, USA |
Źródło: Bank Światowy:
*2017 r.
5. Międzynarodowy obrót usług i kapitału
Wartość światowego handlu zagranicznego usługami nieustannie rośnie. W 2019 r. przekraczała 6,2 bln USD. W strukturze tych usług dominują usługi: transportowe, telekomunikacyjne, turystyczne (zagraniczne), finansowe (bankowe, ubezpieczeniowe) i doradcze. Jeśli chodzi o obrót kapitału, to dużą rolę odgrywają w tym zakresie korporacje międzynarodowe, które otwierają swoje filie w różnych regionach świata i inwestują tam znaczne środki finansowe w celu uzyskania zysku (bezpośrednie inwestycje zagraniczne). Wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych w skali globu w 2019 r. wynosiła 1,1 bln USD. Największymi inwestorami BIZ są: Japonia, USA i Niemcy. Natomiast największymi odbiorcami BIZ są: USA, Chiny i Singapur. Dotyczą one takich branż jak: motoryzacyjna, paliwowo‑energetyczna, finansowo‑ubezpieczeniowa, spożywcza i handlowa.
6. Bilans handlowy a bilans płatniczy
Dodatni bilans handlowy jest często oznaką dobrej kondycji gospodarki, lecz występuje też w krajach, które eksportują jeden lub dwa surowce, ale nie są mocną gospodarką. Podobnie też ujemny bilans handlowy - może obrazować złą kondycję gospodarki (jak np. w Grecji czy Portugalii, gdzie import dóbr konsumpcyjnych doprowadził do sytuacji, w której władze musiały zaciągnąć pożyczki zagraniczne; niemożliwość ich spłaty doprowadziła do wielkiego kryzysu), lecz nie zawsze (dla przykładu, ujemnym saldem odznaczają się USA, a także wiele krajów intensywnie rozwijających się, które modernizują dzięki temu swoją gospodarkę). Zdarzają się sytuacje, w których dany kraj ma ujemny bilans handlowy, ale dodatni bilans płatniczy, np. Polska.
6. Bilans handlowy a bilans płatniczy
7. Korzyści z handlu międzynarodowego
Główne korzyści z handlu międzynarodowego:
przynosi korzyści ekonomiczne (tworzy dochód narodowy i kształtuje jego strukturę);
zapewnia dostawy surowców i towarów, które nie są wytwarzane w danym kraju;
zapewnia zbyt surowcom i towarom będącym w nadmiarze;
prowadzi do specjalizacji produkcji w wybranych regionach świata;
wpływa na wzrost jakości produkowanych dóbr oraz zmniejszenie kosztów produkcji, powodując wzrost konkurencyjności na rynku światowym;
umożliwia współpracę państw;
wpływa na poszerzenie asortymentu i ilości towarów na rynkach światowych;
tworzy nowe miejsca pracy;
zapewnia powstawanie nowych inwestycji i przyspiesza tempo postępu technologicznego;
umożliwia podnoszenie poziomu życia;
pozwala na korzystanie z osiągnięć technologicznych innych państw;
wpływa na podnoszenie poziomu społeczno‑gospodarczego państw;
przynosi wzrost konkurencji wymuszający wyższą jakość wyrobów.
Na handlu zagranicznym zyskują kraje:
o niskich kosztach produkcji,
produkujące dobra, na które jest duży popyt w skali świata,
gdzie występuje tania siła robocza i stosuje się zaawansowane procesy produkcyjne – następuje tam napływ BIZ,
wysoko rozwinięte (wpływają na strukturę handlu zagranicznego oraz na poziom cen: produkty wysoko przetworzone drożeją, co powoduje, że kraje te się bogacą, a ceny produktów rolno‑spożywczych są stałe, a czasem się zmniejszają).
8. Sprawiedliwy handel
10. Handel zagraniczny Polski
Bilans handlowy i bilans płatniczy
Od zakończenia II wojny światowej obroty handlu międzynarodowego Polski nieustannie rosną. Po przemianach polityczno‑gospodarczych z przełomu lat 80. i 90. XX w. nasz kraj przez wiele lat miał ujemny bilans handlowy i ujemny bilans płatniczy. Wynikało to głównie z importu surowców energetycznych i wyrobów przemysłowych o dużej wartości. W ostatnich latach oba z nich są dodatnie, a szczególnie wysokimi wartościami odznacza się bilans płatniczy (w 2019 r. niemal 30,9 mld USD). Od końca XX w. rola Polski w światowym handlu międzynarodowym - choć nie jest ona czołowym eksporterem ani importerem - nieustannie wzrasta. Polskie produkty i usługi stają się coraz bardziej konkurencyjne. Jeśli chodzi o handel towarami, to nasz kraj znajdował się na 20. miejscu pod względem eksportu oraz na 19. miejscu pod względem importu. Natomiast jeśli chodzi o handel towarami, usługami i kapitałem, to Polska była 21. eksporterem i 17. importerem. Te wszystkie wartości oznaczają, że gospodarka naszego kraju się rozwija.
10. Handel zagraniczny Polski
Struktura towarowa handlu międzynarodowego
Największy udział w strukturze handlu zagranicznego Polski mają produkty przemysłu przetwórczego: w eksporcie - 82,5% (w tym maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy - 37,8%) i w imporcie - 80,4% (w tym maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy - 36,1%). Od wielu lat odnotowuje się wyraźne spadki znaczenia paliw i ich pochodnych oraz wzrost towarów rolno‑spożywczych.
Główne towary eksportowane | samochody osobowe, silniki spalinowe i ich części, artykuły spożywcze (owoce mrożone i przetworzone, mleko i produkty mleczne), węgiel kamienny i brykiet, produkty metalowe, drewno, papier, szkło, meble, odzież, |
Główne towary importowane | gaz ziemny, ropa naftowa i produkty pochodne, samochody, tworzywa sztuczne, papier, rudy metali, samochody, części i elementy sprzętu telekomunikacyjnego, sprzęt elektroniczny, leki, kosmetyki, obuwie, urządzenia przemysłu high‑tech i ich części |
10. Handel zagraniczny Polski
Partnerzy handlowi Polski (struktura geograficzna handlu międzynarodowego)
Od zakończenia II wojny światowej do przełomu lat 80. i 90. XX w. Polska prowadziła wymianę handlową niemal wyłącznie z państwami socjalistycznymi, przede wszystkim ZSRR. Obecnie nasz kraj utrzymuje stosunki handlowe głównie z krajami UE, szczególnie z Niemcami. Bardzo ważną rolę w imporcie odgrywają także Chiny. Dodać należy także, że od połowy lat 90. XX w. do grupy głównych partnerów handlowych Polski weszła ponownie Rosja (jako spadkobierczyni ZSRR) z uwagi głównie na duży import gazu ziemnego i ropy naftowej z tego państwa.