Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
RZWD6MMIWme1i1
Mapa Europy została podzielona na trzy kolory. Kolorem zielonym zostały oznaczone strefy górotworu i zapadlisk alpejskich. Obejmują one północną i środkową Hiszpanię, Francję, Niemcy, Czechy, zachodnią część Polski, Norwegię, Islandię, Irlandię i Wielką Brytanię. Częściowo znajdują się też na terenie wschodniej Rosji i Rumunii. Reszta południowej Europy, Afryki i Azji zaznaczona jest kolorem pomarańczowym, który oznacza prekambryjski kraton wschodnioeuropejski. Wschodnia część Polski, Dania, Szwecja, Finlandia, Ukraina, Białoruś, kraje nadbałtyckie i Rosja zaznaczone są kolorem różowym, który oznacza paleozoiczną platformę zachodnioeuropejską. Od Morza Czarnego, wzdłuż granicy ukraińsko-rumuńskiej przez i środek Polski przebiega strefa tektoniczna Teisseyre’a-Tornquista oznaczona fioletową linią. Nad linią brzegową Polski rozdziela się ona na dwie. Jeden jej koniec zlokalizowany jest na północnym krańcu Dani, a drugi na północnym krańcu Niemiec. Morza i ocean zaznaczone są kolorem ciemnoniebieskim.
    Na mapie oznaczone są cyfry, po kliknięciu w nie rozwija się opis:
    1. Tarcza prekambryjska. Zdjęcie ukazuje mapę Ukrainy, podzieloną na jedenaście różnych stref, zaznaczonych osobnymi kolorami. Od zachodu, kolorem oliwkowym i cyfrą cztery zaznaczono Karpaty. Dalej w kierunku wschodnim kolorem ciemnozielonym i cyfrą pięć zaznaczono Platformę zachodnioeuropejską. Kolorem jasnozielonym i cyfrą trzy zaznaczono Płytę wołyńsko-podolską. Powyżej kolorem zielonym i cyfrą dwa zaznaczono Wyniesienie kowalewskie, a z prawej strony kolorem żółtym i cyfrą jeden Tarczę ukraińską. Na prawo od Tarczy ukraińskiej, kolorem jasnopomarańczowym i cyfrą sześć oznaczono Zapadlisko dnieprowsko-donieckie. Powyżej kolorem pomarańczowym i cyfrą siedem oznaczono Anteklizę woroneską, a na prawo, kolorem ciemnopomarańczowym i cyfrą osiem Doniecką strukturę fałdową. Na południe od Tarczy Ukraińskiej, kolorem jasnoróżowym i cyfrą dziewięć oznaczono Zapadlisko przyczarnomorskie. Poniżej kolorem różowym i cyfrą dziesięć oznaczono Kraton sarmacki. Na samym dole kolorem ciemnoróżowym i cyfrą jedenaście oznaczono Krymską strefę fałdową. Opis: Tarcza to rozległy, zazwyczaj lekko wypukły i mający tendencję do podnoszenia się obszar zbudowany ze skał krystalicznych. W Europie największa występuje na północy kontynentu, obejmuje tereny południowej Norwegii, Szwecji, Finlandii i Półwyspu Kolskiego. Stanowi północno-zachodni fragment prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej. Na południowy wschód od Polski znajduje się tarcza ukraińska
    2. Płaszczowina. Schemat przedstawia przekrój geologiczny płaszczowiny magurskiej. Przekrój geologiczny poprowadzono w terenie pomiędzy punktami AB. Punkt A jest na północy na schemacie określa litera N, punkt B znajduje się w terenie na południowym zachodzie obszaru o czym świadczy zapis SW. Na schemacie cienkimi czarnymi strzałkami zaznaczono miejscowości przez które przebiega przekrój, od północy kolejno są to: Mogilany, Głogoczów, Trzebunia, Tokarnia, Skomielno, Chabówka, Obidowa, Nowy Targ, Maruszyna, Bańska i Zakopane. Odcinek przekroju zaczyna się przy punkcie A, jest to prawa część schematu. Od punktu A do punktu B wymieniono kilka stref i innych płaszczowin w obrębie płaszczowiny magurskiej. Są to kolejno płaszczowina podśląska w której skład wchodzi nasuniecie podśląskie i nasunięcie śląskie, następna jest płaszczowina śląska w której skład wchodzi nasunięcie przedmagurskie, następna jest płaszczowina magurska w której wymieniono: strefę siar w której skład wchodzą strefa przedmagurska i nasunięcie magurskie, strefę raczańską, strefę bystrzycką i strefę krynicką. Obok płaszczowiny magurskiej znajduje się pieniński pas skałkowy w którego skład wchodzi nasunięcie Grajcarksie, a za pasem jest synklinorium podhalańskie które sąsiaduje z płaszczowinami reglowymi. Skały budujące poszczególne strefy i płaszczowiny zaczynając od północy czyli lewej strony schematu to kolejno: w płaszczowinie podśląskiej od skał najmłodszych czyli zalegających najwyżej to kenozoiczne piętro pokrywy platformowej sięgające 0 m, pod nimi są skały mezozoicznego piętra pokrywy platformowej zalegające na neoproterozoicznych skałach pod dolnopaleozoicznym piętrem pokrywy platformowej które osiągają prawie 3000 m w głąb ziemi. Cała płaszczowina podśląska zalega na skonsolidowanej warstwie podłoża Karpat zewnętrznych. Idąc na południowy zachód skały poszczególnych warstw znajdują się coraz głębiej i tak w płaszczowinie śląskiej wyróżniono od powierzchni skały płaszczowiny śląskiej zalegające do 1000 m na południu i tracące na głębokości do 0 m w stronę północą, pod nimi warstwy kenozoicznego piętra pokrywy platformy zalegające na mezozoicznym, górnopaleozoicznym, neoproterozicznym piętrem pokrywy platformowej i skonsolidowanym podłożu Karpat zewnętrznych, warstwy znajdujące się pod skałami płaszczowiny śląskiej zalegają od 1000 w głąb ziemi. Następnie skały budujące płaszczowinę magurską od powierzchni to skały płaszczowiny magurskiej, pod nią warstwa płaszczowiny grybowskiej, niżej skały płaszczowiny sukielskiej, następnie niżej skały płaszczowiny podśląskiej oraz warstwy budujące karton czyli kenozoiczne, mezozoiczne, górnopaleozoiczne i neoproterozoiczne piętro pokrywy platformowej a pod nimi skonsolidowanie podłoże Karpat zewnętrznych. Obok skał płaszczowiny magurskiej w przekroju wybija się klin zbudowany z osadów pienińskiego pasa skałkowego oraz łusek Grajcarskich. Za pienińskim pasem skałkowym znajdują się skały ostatniej części przekroju czyli synklinorium podhalańskiego. Od powierzchni są ta skały synklinorium podhalańskiego pochodzące z oligocenu dolnego i miocenu, pod nimi zalegają płaszczowiny reglowe, niżej są płaszczowiny wierchowe, a wszystkie te warstwy zalegają na skonsolidowanym podłożu Karpat wewnętrznych (masyw Tatr). Opis: Jedną z płaszczowin karpackich występującą na terenie Beskidów jest płaszczowina magurska – najwyższa jednostka tektoniczna Beskidów. Biegnie ona łukiem od Lasu Wiedeńskiego przez Morawy, polskie Beskidy, wschodnią Słowację i wyklinowuje się na Ukrainie. Bardziej znane są u nas płaszczowiny tatrzańskie: wierchowe i reglowe. Płaszczowiny wierchowe, z których zbudowane są północne zbocza Tatr, zalegają na autochtonicznych seriach wierchowych lub bezpośrednio na trzonie krystalicznym Tatr, a na nich zalegają płaszczowiny reglowe
    3. Fałd skalny. Zdjęcie przedstawia fałd skalny. Na całym zdjęciu widać jak skały utworzyły dwie fale złożone z długich, nakładających się na siebie skał o barwach: szarej, brązowej i ciemnoszarej. Opis: Alpy, tak samo jak Karpaty, należą do gór fałdowych – w każdych górach fałdowych występują fałdy skalne. Każdy fałd składa się z siodła (antykliny) i łęku (synkliny). Im bardziej leżący lub przewalony jest fałd, tym trudniej je wyróżnić. Powstanie Alp było skutkiem napierania na siebie dwóch płyt tektonicznych – płyty afrykańskiej oraz europejskiej. Zdarzenie to miało miejsce ponad 55 milionów lat temu. Alpy nieustannie rosną i kurczą się – oznacza to, że wypiętrzają się z dokładnie taką samą szybkością, z jaką równocześnie ulegają erozji.
    4. Na pierwszym planie zdjęcia widać głęboki wąwóz zbudowany z szaroczerwonych kamieni. W centralnym miejscu zdjęcia góruje brzeg wąwozu. Od dołu jego ściany tworzą łagodne zbocze, usypane z szarych kamieni. Bliżej szczytu ściany stają się strome, aż w końcu pionowe z wyraźnie zaznaczonymi warstwami o różnych odcieniach czerwieni i szarości. W tle widać dalszą część rozległego wąwozu i jego ściany o różnych wysokościach. Nad wszystkim widać błękitne niebo. Opis: Monoklina to rozległy obszar zbudowany z warstw skalnych nachylonych w jednym kierunku i pod jednakowym kątem. Przykładem jest monoklina przedsudecka, która zbudowana jest głównie ze skał permskich i mezozoicznych, leżących niezgodnie na sfałdowanym podłożu paleozoicznym. Utwory permskie i mezozoiczne zalegają pod takim samym kątem kilku stopni ku północy i północnemu wschodowi, stąd nazwa – monoklina.
    5. Na pierwszym planie zdjęcia widać zacienione drzewa liściaste i iglaste. Za nimi jest gęsty las, oświetlony słońcem, porastający zbocze góry. Bliżej szczytu spoza lasu wystają pionowe skały kolory szarego. Tworzą one kształt muru, a ich wierzchołki są płaskie. Szczyt góry dzięki wierzchołkom skał jest płaski i szeroki, lekko porośnięty drobnymi krzewami. W tle widać czyste, błękitne, niebo. Opis: Zrąb tektoniczny jest strukturą ograniczoną przynajmniej z dwóch przeciwległych stron uskokami i wypiętrzoną wzdłuż nich względem otoczenia. Przykładami takiego wielkiego zrębu są Sudety, Góry Skandynawskie, Góry Jabłonowe, Góry Smocze, Tienszan i góry Ural. Około 350 mln lat temu, w karbonie (era paleozoiczna), ruchy górotwór hercyńskie spowodowały wypiętrzenie i sfałdowanie wcześniej powstałych tutaj osadów. Koniec orogenezy nastąpił w permie, przed mniej więcej 250 mln lat – od tego czasu Ural, w wyniku wietrzenia i erozji, stawał się coraz niższy. Gdyby nie odmłodzenie podczas orogenezy alpejskiej, góry miałyby postać dość monotonnej wyżyny. Odmłodzenie rzeźby spowodowało powstanie rozległego zrębu tektonicznego, stanowiącego obecnie wyraźną, chociaż umowną granicę między Europą i Azją.
    6. Rów tektoniczny. Zdjęcie obrazuje teren wokół Oslo. Po lewej stronie widać duży obszar suchego terenu zaznaczony na czerwono z napisem Oslo. W prawym kierunku widać teren wodny, zaznaczony na czarno i tworzący kształt litery S. Przy dolnym wybrzuszeniu jest napis Oslofjorden. Teren pomiędzy wybrzuszeniami ma kolor czerwony i pokryty jest białymi plamami. Opis: Przykładem rowu tektonicznego w tej części Europy jest rów Renu – południkowe obniżenie w obrębie Średniogórza Niemieckiego, w Niemczech i Francji, pomiędzy Wogezami a Schwarzwaldem. Ma on około 300 km długości, 30–50 km szerokości, a wysokość ścian uskoków dochodzi od 80 m na północy i do 250 m na południu. Geologicznie stanowi rów tektoniczny powstały w trzeciorzędzie, a w dnie tego rowu jest wcięta współczesna, holoceńska dolina Renu.
    7. Platforma krystaliczna. Przekrój przedstawia platformę krystaliczną. Od lewej strony zdjęcia, od góry, na szarym tle jest czarny napis: „litosfera oceaniczna” pod napisem zaznaczone są różnymi kolorami warstwy. Pierwsza od góry, cienka błękitna warstwa. Następnie warstwa o kolorze szarym z napisem” „skorupa oceaniczna”. Na początku biegnie ona poziomo, a potem skręca ukośnie w dół. Pod nią znajduje się płaszcz litosferyczny typu oceanicznego, zaznaczony kolorem jasnoszarym. Jest grubszy od poprzedniej warstwy, ale ma takie samo ułożenie. Resztę pierwszej części przekroju wypełnia kolor pomarańczowy. Drugą część schematu od pierwszej i trzeciej oddzielają dwie czarne kreski na szarym tle. W drugiej części schematu na szarym tle znajduje się napis: „litosfera kontynentalna kraton”. Poniżej są kolejne pionowe kreski i napisy. Przy pierwszej kresce jest pozioma strzałka zwrócona w lewą stronę. Za nią jest napis: „krawędź aktywna”. Przy kolejnej kresce, po jej prawej stronie są dwie poziome strzałki zwrócone w lewo i napis: „platforma”. Kolejna linia ma po lewej stronie poziomą strzałkę zwróconą w prawą stronę, a po prawej stronie poziomą strzałkę, zwróconą w lewą stronę. Za nią jest napis: „tarcza” i kolejna linia z dwoma poziomymi strzałkami zwróconymi w prawo, z jej lewej strony. Kolejna kreska jest podpisana jako krawędź pasywna i ma jedną poziomą strzałkę zwróconą w prawo, po swojej lewej stronie. Za nią jest kolejny napis: „litosfera oceaniczna”. Pod litosferą kontynentalną znajdują się następujące warstwy. Cienka warstwa od środka krawędzi aktywnej do końca platformy o kolorze żółtym podpisana jako: „ryf kontynentalny”. Poniżej zaznaczona jest warstwa o kolorze śliwkowym oznaczona napisem: „skorupa kontynentalna”. Ma w miarę poziome i równomierne ułożenie. Poniżej kolejną warstwę zaznaczono kolorem jasnośliwkowym. Dolna linia graniczna warstwy jest nieregularna i pofalowana. Na warstwie są napisy, od lewej: „orogen proterozoiczny, orogen archaiczny i orogen fanerozoiczny”. Pod nimi jest napis: „płaszcz litosferyczny typu kontynentalnego”. Dolną część schematu wypełnia warstwa koloru pomarańczowego oznaczona napisem astenosfera. W trzeciej części schematu wszystkie sfery tworzą szczyt podpisany jako: „grzbiet oceaniczny”. Opis: Skały prekambryjskie polskiej części platformy wschodnioeuropejskiej występują w północno-wschodniej Polsce na powierzchni nieco większej od 100 000 km², są one przykryte płaszczem skał osadowych o zróżnicowanej grubości, od 400 m w części wschodniej do około 6 000 m w strefie kontaktu z platformą paleozoiczną. Na platformie prekambryjskiej wyróżnia się podłoże krystaliczne, a na nim głównie osadowe kompleksy skał. Podłoże krystaliczne składa się wyłącznie z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych (wiek od 2 700 do 1 200 mln lat). Na terenie polskiej części platformy wyróżniono następujące mniejsze jednostki: wyniesienie mazurskie, obniżenia: nadbałtyckie i podlaskie oraz strukturę zrębową podlasko-lubelską, w której występują zręby: Łukowa i Kumowa oraz rozdzielający je rów Włodawy.
Jednostki tektoniczne Europy
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0. Grafiki: Wikimedia Commons.
R8uf8izVbRYBv1
Ilustracja przedstawia tabelę, w której znajdują się różne schematy uskoków. Na górze tabelki są dwie kolumny, w których jest granatowe tło z białym napisem. Od lewej strony kolumna jest węższa i ma napis: „rodzaj działających sił i wywoływane przez nie deformacje fizyczne. W drugiej, szerszej kolumnie jest napis: „typy, powstających uskoków”. W drugim wierszu tabelki, w pierwszej kolumnie, mamy zielony prostokąt z dłuższymi i wklęsłymi podstawą i wierzchołkiem, oraz krótkimi i wypukłymi bokami. Od boków odchodzą czerwone strzałki zwrócone na zewnątrz. Na prostokącie widnieje czarny napis: „rozciąganie”, a pod nim, w białym kółku, umieszczona jest cyfra jeden. W drugim wierszu drugiej kolumny tabelki jest umieszczony schemat uskoku w formie prostokąta podzielonego na trzy warstwy zaznaczone kolorem zielonym, pomarańczowym i żółtym. Prostokąt został przecięty pod ukosem pionową, czarną linią. Po jej lewej stronie jest pionowa strzałka pod ukosem skierowana do góry, a po jej prawej stronie pionowa strzałka pod ukosem skierowana do dołu. Część lewa prostokąta została podniesiona do góry i jest podpisana : „skrzydło wiszące”. Część prawa prostokąta jest obniżona do dołu i jest podpisana: „skrzydło zrzucone”. Po bokach prostokąta są czerwone, poziome strzałki zwrócone na zewnątrz. Pod schematem, w białym kółku, umieszczona jest cyfra dwa. W trzecim wierszu tabelki, w pierwszej kolumnie, mamy zielony prostokąt z krótszymi i wypukłymi podstawą i wierzchołkiem, oraz dłuższymi i wklęsłymi bokami. Od boków odchodzą czerwone strzałki zwrócone do wewnątrz. Na prostokącie widnieje czarny napis: „kompresja”, a pod nim, w białym kółku, umieszczona jest cyfra trzy. W trzecim wierszu drugiej kolumny tabelki jest umieszczony schemat uskoku w formie prostokąta podzielonego na trzy warstwy zaznaczone kolorem zielonym, pomarańczowym i żółtym. Prostokąt został przecięty pod ukosem pionową, czarną linią. Po jej lewej stronie jest pionowa strzałka pod ukosem skierowana w dół, a po jej prawej stronie pionowa strzałka pod ukosem skierowana w górę. Część lewa prostokąta została jest opuszczona w dół i podpisana od dolnej, prawej strony: „powierzchnia uskoku”. Część prawa prostokąta jest podniesiona do góry. Po bokach prostokąta są czerwone, poziome strzałki zwrócone do wewnątrz. Pod schematem, w białym kółku, umieszczona jest cyfra cztery. W trzecim wierszu trzeciej kolumny tabelki jest umieszczony schemat uskoku w formie prostokąta podzielonego na trzy warstwy zaznaczone kolorem zielonym, pomarańczowym i żółtym. Prostokąt został przecięty pod ukosem poziomą, czarną linią, na wysokości warstwy koloru żółtego. Po jej górnej stronie jest pozioma strzałka pod ukosem skierowana w górę, a po jej dolnej stronie pozioma strzałka pod ukosem skierowana w dół. Część górna prostokąta jest wysunięta w lewo i podpisana: „blok nasunięty”. Część dolna prostokąta jest wysunięta w prawo. Po bokach prostokąta są czerwone, poziome strzałki zwrócone do wewnątrz. Pod schematem, w białym kółku, umieszczona jest cyfra pięć. W czwartym wierszu tabelki, w pierwszej kolumnie, mamy zielony prostokąt z pofalowanymi bokami w kształcie litery „S”. Na górze jest duża, czerwona, pozioma strzałka zwrócona w prawą stronę, a na dole duża, czerwona, pozioma strzałka zwrócona w lewą stronę. Na prostokącie widnieje czarny napis: „ścinanie”, a pod nim, w białym kółku, umieszczona jest cyfra sześć. W czwartym wierszu drugiej kolumny tabelki jest umieszczony schemat uskoku w formie kwadratu podzielonego na trzy warstwy zaznaczone kolorem zielonym, pomarańczowym i żółtym. Kwadrat został przecięty na pół pionową linią tworząc dwa prostokąty. Po jej lewej stronie jest pionowa strzałka skierowana w dół, a po jej prawej stronie pionowa strzałka skierowana w górę Lewy prostokąt jest mocno wysunięty do tyłu, a prawy do przodu. Po bokach prostokąta są czerwone, pionowe strzałki. Lewa skierowana jest w dół, a prawa do góry. Pod schematem, w białym kółku, umieszczona jest cyfra siedem. W czwartym wierszu trzeciej kolumny tabelki jest umieszczony schemat uskoku w formie kwadratu podzielonego na trzy warstwy zaznaczone kolorem zielonym, pomarańczowym i żółtym. Kwadrat został przecięty na pół pionową linią tworząc dwa prostokąty. Po jej lewej stronie jest pionowa strzałka skierowana w górę, a po jej prawej stronie pionowa strzałka skierowana w dół. Lewy prostokąt jest mocno wysunięty do przodu, a prawy do tyłu. Po bokach prostokąta są czerwone, pionowe strzałki. Lewa skierowana jest do przodu, a prawa w dół. Pod schematem, w białym kółku, umieszczona jest cyfra osiem. Po kliknięciu w każdą cyfrę rozwijają się napisy:
    1. Powoduje wydłużenie
    2. Uskok normalny
    3. Powoduje skracanie
    4. Uskok odwrócony, wysoki kąt zapadania
    5. Uskok odwrócony – nasunięcie, niski kąt zapadania
    6. Powoduje rozrywanie i rozcieranie
    7. Uskok przesuwczy lewoskrętny
    8. Uskok przesuwczy prawoskrętny zgodny z ruchem wskazówek zegara
Typy uskoków
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., dostępny w internecie: Englishsquare.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.