1. Ekumena, subekumena i anekumena

Na Ziemi żyje 7,7 mld osób (dane z 2021 r.), jednakże rozmieszczenie mieszkańców naszej planety jest bardzo nierównomierne.

Podział obszarów lądowych ze względu na aktualny stopień zasiedlenia i wykorzystania gospodarczego:

3. Bariery osadnicze

Bariery osadnicze to cechy środowiska, które utrudniają lub uniemożliwiają życie i gospodarkę człowieka. Zniechęcają one zatem do osiedlania się. Można je podzielić na bariery przyrodnicze i pozaprzyrodnicze.

Do barier przyrodniczych należą:

• bariera termiczna,

• bariera świetlna,

• bariera wodna,

• bariera ciśnieniowa (wysokościowa, grawitacyjna), związana z barierą geomorfologiczną,

• bariera ekologiczna.

Do barier pozaprzyrodniczych należą:

• niska jakość życia,

• dyskryminacja społeczna,

• nieprzestrzeganie praw człowieka,

• głód i niedożywienie,

• konflikty społeczne,

• niestabilność polityczna.

  Na następnych slajdach opisano bariery przyrodnicze, które mają wpływ na bariery pozaprzyrodnicze. Bariery osadnicze nie występują w sposób odizolowany, ale łącznie, w sposób skumulowany, np. dużemu nasłonecznieniu towarzyszy nierzadko deficyt wody, a niedoborowi światła – niskie temperatury powietrza.

Bariera wysokościowa (grawitacyjna, ciśnieniowa)

• w górach wraz z wysokością następuje spadek ciśnienia atmosferycznego i spadek zawartości tlenu, co znacznie utrudnia oddychanie,

• duże nachylenie stoków (bariera geomorfologiczna) uniemożliwia lub utrudnia uprawę roli, dlatego też konieczne jest terasowanie stoków (tworzenie terasów przypominających półki skalne) ograniczające erozję gleby oraz ruchy masowe,

• ponadto w górach w znacznym stopniu ograniczone są możliwości rozwoju budownictwa, transportu, dostaw żywności i innych środków potrzebnych do życia,

• przebywanie na dużej wysokości wymaga odpowiedniej aklimatyzacji, w przeciwnym razie istnieje zagrożenie wystąpienia choroby wysokogórskiej (ciśnieniowej). Pojawia się ona z reguły podczas przebywania na wysokości powyżej 5000 m n.p.m. (czasem ryzyko istnieje już powyżej 2500 m n.p.m.), gdzie atmosfera staję się coraz bardziej rozrzedzona. Jej objawami są: osłabienie, uczucie zmęczenia, zawroty głowy, zaburzenia żołądkowo‑jelitowe, trudności ze snem, zaburzenia świadomości, zaburzenia koordynacji ruchowej, duszności, ucisk w klatce piersiowej, halucynacje czy tachykardia. Im wyżej, tym objawy są bardziej nasilone, jednakże zależą od organizmu. Najwyższe szczyty górskie są zdobywane dzięki oddychaniu przez aparat tlenowy; uodpornieni na te warunki są Szerpowie, którzy mieszkają w Himalajach (Nepal i Indie) i zajmują się chowem jaków, uprawą niewielkich pól i turystyką (z uwagi na wzrost popularności wypraw górskich),

• najlepszymi biegaczami są Kenijczycy. Przyczyniły się do tego nie tylko predyspozycje fizyczne (duża rozpiętość ramion, mniejsza tkanka tłuszczowa), ale również cechy środowiska. Oprócz wysokiej temperatury powietrza i jej niskiej rocznej amplitudy, umożliwiającymi całoroczne prowadzenie treningów, swoją wysoką wytrzymałość zawdzięczają dużej wysokości nad poziomem morza (2000‑3000 m n.p.m.).

Bariera ekologiczna

Tereny niemal całkowicie zdegradowane (zanieczyszczone, o przekształconej rzeźbie terenu, zniszczonych glebach czy o dużym poziomie hałasu) utrudniają osadnictwo, np. okolice Jeziora Aralskiego, rejony kopalń odkrywkowych i gęsto zaludnione miasta.

4. Prawidłowości w rozmieszczeniu ludności

Niemal 87% ludności mieszka na półkuli północnej, zwłaszcza między 10°N a 40°N,

• w strefie podzwrotnikowej i umiarkowanej żyje ok. 75% ludności,

• około 60% ludności żyje na obszarach położonych < 200 m n.p.m.,

• około 50% ludności mieszka na terenach oddalonych nie więcej niż 200 km od wybrzeży mórz i oceanów, zwłaszcza w dolinach i deltach rzecznych oraz w rejonie jezior,

• około 60% ludności mieszka w Azji, z czego 1/3 w Chinach,

• gęsto zaludnione są obszary sejsmiczne, ze względu na żyzne gleby oraz obszary występowania surowców mineralnych (np. Kiruna w Szwecji poza kołem podbiegunowym, gdzie wydobywa się rudy żelaza).

RoscYmwbC18TM

Na wykresie słupkowym przedstawiono rozmieszczenie ludności według szerokości geograficznej w 2020 roku. Najwięcej ludności zamieszkuje obszar pomiędzy 20 a 30 stopniem szerokości geograficzne północnej - około 27%. Następnie pomiędzy 30 a 40 stopniem szerokości geograficznej północnej - 23%. Pomiędzy 10 a 20 stopniem szerokości geograficznej północnej mieszka około 14% ludności, między 40 a 50 stopniem 10%, między ) a 10 stopniem szerokości geograficznej północnej 8%, a południowej 7%. Między 50 a 60 stopniem szerokości geograficznej północnej mieszka nieco poniżej 5% ludności, między 10 a 20 stopniem szerokości geograficznej południowej i między 20 a 30 stopniem porównywalnie około 2,5%. Między 30 a 40 stopniem szerokości geograficznej południowej zamieszkuje 1,5% ludzi, między 60 a 70 stopniem szerokości geograficznej północnej nieznaczny procent. Pozostałe szerokości geograficzne są niezamieszkałe.

6. Zróżnicowanie gęstości zaludnienia na świecie

Wskaźnik gęstości zaludnienia przedstawia rozmieszczenie ludności na danym obszarze, lecz nie uwzględnia zróżnicowania rozmieszczenia ludności w obrębie danego kraju. Dotyczy to w szczególności Chin (wschodnia część kraju zaludniona jest o wiele bardziej niż zachodnia), Egiptu (najgęściej zaludniona jest dolina i delta Nilu) czy Indii (najgęściej zaludnione są doliny rzeczne). Szczególnie wysoką gęstość zaludnienia obserwuje się w dużych miastach.

RknF17NEMwFtO

Na mapie świata zaznaczono wskaźnik gęstości zaludnienia w osobach na 1 km² w 2020 r. Najgęściej zaludnione są obszary - od 250,1 do 1000 osób na kilometr kwadratowy - południowa (Indie, Bangladesz) i południowo‑wschodnia Azja (szczególnie wschodnie Chiny, Japonia, Filipiny), obszary w środkowej Afryce, Europa Zachodnia (szczególnie Niemcy), Ameryka Środkowa. Najmniej zaludnione tereny to Kanada, centralna i zachodnia część Brazylii, obszar Sahary, południe Afryki, północna Azja, Australia, zachodnie Chiny.

Azja Wschodnia
(wschodnie Chiny, Tajwan, Wyspy Japońskie, Półwysep Koreański)

W regionie tym mieszka 1/5 ludności naszej planety.

Czynniki:

• przewaga terenów nizinnych,

• dostęp do morza,

• łagodny klimat (umiarkowany, podzwrotnikowy i zwrotnikowy monsunowy),

• żyzne gleby (brunatne, płowe, czarnoziemy, mady, cynamonowe, żółtoziemy i czerwonoziemy),

• doliny rzeczne (Chiny),

• wysoki przyrost naturalny (w Chinach),

• duże zasoby surowców naturalnych,

• silne uprzemysłowienie,

• pozostałości po starożytnej chińskiej cywilizacji: terasowanie stoków, kanały nawadniające.

Azja Południowa
(Indie i Bangladesz, a szczególnie dolina Gangesu i Brahmaputry)

W regionie tym mieszka 1/5 ludności naszej planety.

Czynniki:

• przewaga terenów nizinnych,

• doliny rzeczne,

• dostęp do morza,

• sprzyjający klimat (zwrotnikowy monsunowy) - wegetacja cały rok,

• żyzne gleby (m.in. mady, vertisole),

• wysoki przyrost naturalny,

• duże zasoby surowców naturalnych,

• silne uprzemysłowienie,

• pozostałości po starożytnej indyjskiej cywilizacji.

Azja Południowo‑Wschodnia
(Półwysep Indochiński, Półwysep Malajski, Indonezja i Filipiny)

W regionie tym mieszka ok. 9% ludności naszej planety.

Czynniki:

• doliny rzeczne,

• dostęp do morza,

• strefa gorąca i odmiana monsunowa klimatu - wegetacja przez cały rok,

• występowanie mad rzecznych w dolinach rzek,

• wysoki przyrost naturalny,

• duże zasoby surowców naturalnych,

• silne uprzemysłowienie.

Dolina i delta rzeki Nil (głównie w Egipcie)

Gęstość zaludnienia w Egipcie to 99 os./kmIndeks górny 2², jednakże na obszarze delty i doliny Nilu wynosi ona ponad 1000 os./kmIndeks górny 2², a na Pustyni Libijskiej i Arabskiej jest ona mniejsza niż 4 os./kmIndeks górny 2². Szacuje się, że na tym gęsto zaludnionym obszarze, stanowiącym jedynie 4% powierzchni kraju, żyje ok. 98% ludności kraju.

Czynniki dużej gęstości zaludnienia:

• dostęp do rzeki (wody słodkiej),

• położenie na wybrzeżu,

• istnienie sieci kanałów nawadniających,

• występowanie żyznych gleb,

• duży przyrost naturalny.

Delta rzeki Niger i rejon nad Zatoką Gwinejską

Czynniki dużej gęstości zaludnienia:

• dostęp do rzeki (wody słodkiej),

• położenie na wybrzeżu,

• istnienie sieci kanałów nawadniających,

• występowanie żyznych mad w dolinach rzecznych,

• duży przyrost naturalny,

• występowanie surowców naturalnych.

Wschodnie wybrzeże USA oraz rejon Wielkich Jezior

Czynniki dużej gęstości zaludnienia:

• przewaga terenów nizinnych,

• korzystny klimat (głównie umiarkowany ciepły morski),

• położenie na wybrzeżu mórz i jezior,

• region imigracyjny,

• wczesna kolonizacja przez Europejczyków i uprzemysłowienie,

• wysoki poziom rozwoju gospodarczego,

• występowanie surowców naturalnych i zakładów przetwórczych,

• rozwój portów morskich.

Zachodnie wybrzeże USA

Czynniki dużej gęstości zaludnienia:

• położenie na wybrzeżu,

• istnienie rozległej doliny,

• korzystny klimat (głównie podzwrotnikowy),

• wysoki poziom rozwoju gospodarczego,

• wysoki poziom urbanizacji,

• region imigracyjny,

• występowanie surowców naturalnych i zakładów przetwórczych,

• rozwój portów morskich.

Wschodnie wybrzeże Brazylii

Czynniki dużej gęstości zaludnienia:

• występowanie żyznych gleb: czarnoziemów, żółtoziemów i czarnoziemów,

• położenie na wybrzeżu,

• wczesna kolonizacja,

• postępujące uprzemysłowienie,

• wysoki poziom rozwoju gospodarczego,

• występowanie surowców naturalnych i zakładów przetwórczych,

• rozwój portów morskich.

Europa Zachodnia
(głównie Wyspy Brytyjskie, kraje Beneluksu, północna część Francji, Niemcy i północna część Włoch - za wyjątkiem Alp; jest to tzw. „europejski banan”)

Czynniki dużej gęstości zaludnienia:

• przewaga terenów nizinnych,

• korzystny klimat (umiarkowany ciepły morski i przejściowy),

• znaczny udział średnio żyznych gleb brunatnych i płowych,

• długotrwałe osadnictwo - od czasów starożytnych,

• wczesne uprzemysłowienie,

• wysoki poziom rozwoju gospodarczego,

• występowanie różnorodnych złóż surowców naturalnych i zakładów przetwórczych,

• rozwój portów morskich,

• stabilizacja polityczna po II wojnie światowej i rozwój organizacji międzynarodowych.

Obszary wilgotnych lasów równikowych
(Amazonia, Kotlina Konga, niektóre wyspy Indonezji - za wyjątkiem Jawy)

Czynniki niewielkiej gęstości zaludnienia:

• nadmiar wilgoci,

• intensywna erozja gleb,

• duża ilość bujnej roślinności ograniczająca rolnictwo.

Obszary pustynne
(m.in. Sahara, większa część Płw. Arabskiego, pustynne części Azji i Australii)

Czynniki niewielkiej gęstości zaludnienia:

• niedobór wody,

• wysoka temperatura powietrza.

Obszary polarne i subpolarne
(Arktyka i Antarktyda)

Czynniki niewielkiej gęstości zaludnienia:

• klimat umiarkowany chłodny i okołobiegunowy,

• słabe gleby (bielicowe, tundrowe) lub brak pokrywy glebowej,

• wieloletnia zmarzlina.

Obszary wysokogórskie
(np. Himalaje, Kordyliery, Andy, Alpy)

Czynniki niewielkiej gęstości zaludnienia:

• duże nachylenie stoków (stoki bardziej oświetlone są częściej zamieszkane),

• gleby inicjalne i ich intensywna erozja,

• krótki okres wegetacyjny,

• mniejsza zawartość tlenu.

7. Konsekwencje przeludnienia

1. Przyrodnicze:

• wzrost antropopresji (negatywny wpływ człowieka na środowisko, o której się mówi przy gęstości zaludnienia powyżej 100 os./kmIndeks górny 2²): deficyt wody, wycinka lasów, wzrost zanieczyszczenia powietrza.

2. Społeczne:

• wzrost agresji, poziomu stresu i przestępczości,

• nasilenie się konfliktów terytorialnych, zwłaszcza o zasoby.

3. Gospodarcze – spadek zamożności i wzrost dysproporcji między bogatymi a biednymi:

• wzrost cen i kosztów utrzymania,

• niewydolność infrastruktury technicznej i społecznej,

• stracony czas na dojazdy,

• brak terenów dla działalności gospodarczej.