Przeczytaj
Liczba ludności świata i jej zmiany
Czym zajmuje się demografia?
Demografia (z gr. demos ‘lud’ i grapheia ‘opis’) to nauka o prawidłowościach w rozwoju ludności w czasie i przestrzeni.
Zakres badań demografii:
stan i zmiany liczby i tempa zmian ludności w przeszłości, obecnie i w przyszłości,
struktura ludności (m.in. pod względem wieku, płci, zatrudnienia),
zróżnicowanie przestrzenne (geograficzne) procesów demograficznych na świecie, w poszczególnych państwach, regionach i krajach (np. migracje).
Etapy zaludniania Ziemi
Przyczyny wzrostu liczby ludności w kolejnych etapach zaludniania Ziemi
od momentu pojawienia się człowieka
Homo sapiens pojawił się ok. 200 tys. lat temu. Rozpoczął się wówczas bardzo powolny proces zaludniania Ziemi. Kilkadziesiąt tysięcy lat temu przyrost naturalny był bardzo niski ze względu na dużą śmiertelność niemowląt, klęski żywiołowe i wojny międzyplemienne.
neolityczna rewolucja agrarna
Przypadała na okres 8,5-7 tys. lat temu i miała miejsce w rejonie Żyznego Półksiężyca – od Płw. Synaj do delty Tygrysu i Eufratu.
Upowszechnienie się osiadłego trybu życia i osiadłej gospodarki rolnej wpłynęło na gromadzenie nadwyżek żywności, udoskonalenie technik uprawy i zapotrzebowania na siłę roboczą. W związku z tym nastąpiło przyspieszenie wzrostu liczby ludności świata. Następnie rozwinął się handel i rzemiosło oraz powstały starożytne cywilizacje.
rewolucja przemysłowa
Była ona kolejnym przełomowym momentem. Rozpoczęła się w połowie XVIII w. W wyniku postępu technologicznego nastąpił wzrost ilości wytwarzanych produktów żywnościowych oraz wyraźna poprawa warunków życia (szczepionki). Spowodowało to kolejne przyspieszenie wzrostu liczby ludności.
rozwój medycyny i wzrost poziomu higieny
W XX w. w wyniku dalszego postępu technologicznego, rozwoju medycyny (powstawanie szczepionek) i poprawy warunków bytowych (wyraźny spadek współczynnika zgonów przy jednoczesnym utrzymaniu się wysokiego poziomu współczynnika urodzeń), nastąpił kolejny, gwałtowny wzrost liczby ludności.
upowszechnienie się modelu rodziny wielodzietnej
Utrzymujący się model rodziny wielodzietnej i bardzo duże tempo przyrostu liczby ludności wynikające z bardzo wysokiego współczynnika urodzeń (powyżej 25-30‰) i zmniejszonego współczynnika zgonów doprowadziły po 1960 r. do eksplozji demograficznej, zwłaszcza w krajach afrykańskich. Tempo przyrostu liczby ludności na przełomie XX i XXI w. został nieco zmniejszone. Według prognoz demograficznych w następnych latach ogólna liczba ludności na świecie będzie wciąż dynamicznie wzrastać. Wzrost ten będzie generowany przede wszystkim przez kraje słabo rozwinięte, natomiast w krajach wysoko rozwiniętych będzie odnotowywana stagnacja lub nawet nieznaczny spadek liczby ludności.
Przyczyny spadku liczby ludności
- Nazwa kategorii: Przyczyny spadku liczby ludności
- Nazwa kategorii: wojny
- Nazwa kategorii: głód, np. na skutek [br]katastrof przyrodniczych
- Nazwa kategorii: epidemie [br]i pandemie, np.:
- Nazwa kategorii: 1346–1352 [br]– epidemia dżumy [br]w Europie [br](tzw. „czarna [br]śmierć”){value=24}
- Nazwa kategorii: 1520–1979 [br]– epidemia ospy{value=24}
- Nazwa kategorii: 1665 [br]– epidemia dżumy[br] w Londynie{value=24}
- Nazwa kategorii: 1918 [br]– pandemia grypy [br]hiszpanki{value=24} Koniec elementów należących do kategorii epidemie [br]i pandemie, np.:
- Nazwa kategorii: emigracja
- Nazwa kategorii: starzenie się[br] społeczeństwa Koniec elementów należących do kategorii Przyczyny spadku liczby ludności
- Elementy należące do kategorii Przyczyny spadku liczby ludności
- Elementy należące do kategorii epidemie [br]i pandemie, np.:
![Wykres przedstawia światową populację w miliardach. 1804 rok 1 miliard, 1927 rok 2 miliardy, 1959 rok 3 miliardy, 1974 rok 4 miliardy, 1987 rok 5 miliardów, 1999 rok 6 miliardów, 2012 rok 7 miliardów, 2025 8 miliardów, 2040 rok 9 miliardów.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R63kXRCsRaZfV/1621562364/1OPXDnUd3SRyZA8TuD0Z2Lg1RxF9Mlfx.png)
![Wykres przedstawia wzrost zaludnienia świata. Lata przed naszą erą: 10 000 lat przed naszą erą 4 miliony. Od 2000 late przed naszą erą powolny wzrost. W połowie XIV wieku w wyniku epidemii dżumy zmarło około 200 milionów ludzi. W 1700 roku jest 800 milionów ludzi, w 1800 roku 990 milionów, 1804 rok 1 miliard ludzi, 1928 roku 2 miliardy, 1960 rok 3 miliardy, 1975 rok 4 miliardy, 1987 rok 5 miliardy, 1999 rok 6 miliardów, 2011 rok 7 miliardów, 2020 rok 7,7 miliarda.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RTiwV7GCflokm/1621562364/2f45oHHzhCZPksZE2y0KYg1RxTwirpBC.png)
Więcej informacji o liczbie ludności świata i jej zmianach znajdziesz w e‑materiale „Zmiany liczby ludności świata”„Zmiany liczby ludności świata”.
Wskaźnik dynamiki zmian liczby ludności
Wskaźnik dynamiki określa tempo zmian liczby ludności na danym obszarze i w określonym przedziale czasowym. Wartość większa niż 100 oznacza wzrost liczby ludności, a wartość mniejsza niż 100 – spadek.
![Na ilustracji jest wzór: W d = L 2 L 1 ⋅ 100 . W d oznacza wskaźnik dynamiki. L1 liczbę ludności na początku badanego okresu w danym miejscu. L2 oznacza liczbę ludności na końcu badanego okresu w danym miejscu.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R4ffWjMALx1Rq/1621562365/1RoA1s9CHlSycF5ufKL0yE6TBLObjJTT.png)
Jeżeli chcemy policzyć, o ile procent nastąpił wzrost lub spadek liczby ludności, należy zastosować wzór:
![Ilustracja przedstawia wzór: W d = L 2 − L 1 L 1 ⋅ 100 . W d oznacza wskaźnik dynamiki. L1 to liczba ludności na początku badanego okresu w danym miejscu. L2 to liczba ludności na końcu badanego okresu w danym miejscu.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/Raph3X3gGNAZm/1621562365/1wzLtJukrw5V8AtGJof2TfEgbue8DNg6.png)
Wówczas dodatnia wartość oznacza procentowy wzrost, a ujemna – procentowy spadek liczby ludności.
Oblicz wskaźnik dynamiki zmian liczby ludności Indii w latach 1960–2019, wiedząc, że w 1960 r. kraj ten zamieszkiwało 450 547 679 ludności, a w 2019 r. – 1 366 417 754.
Więcej informacjo o wskaźniku dynamiki zmian liczby ludności znajdziesz w e‑materiale „Wskaźnik dynamiki zmian liczby ludności Polski”„Wskaźnik dynamiki zmian liczby ludności Polski”.
Obecna liczba ludności świata i jej zmiany
Ludność świata
Liczba ludności świata na początku 2021 roku wynosiła 7,735 mld. Dynamika zmian liczby ludności została przedstawiona w poniższej tabeli.
Lata | Przyrost liczby ludności (%) | Lata | Przyrost liczby ludności (%) |
---|---|---|---|
1900–1910 | 7,6 | 1960‑1970 | 22,2 |
1910–1920 | 6,4 | 1960‑1970 | 20,0 |
1920–1930 | 14,3 | 1960‑1970 | 18,6 |
1930–1940 | 8,2 | 1990‑2000 | 15,2 |
1940–1950 | 12,7 | 2000–2010 | 12,6 |
1950–1960 | 19,8 | 2010–2020 | 10,9 |
Indeks dolny Źródło: roczniki statystyczne GUS z różnych lat. Indeks dolny koniecŹródło: roczniki statystyczne GUS z różnych lat.
Ludność według kontynentów
Od wieków najludniejszym kontynentem była Azja. Zadecydowały o tym głównie korzystne warunki naturalne. Migracje Europejczyków, będące konsekwencją odkryć geograficznych, spowodowały stopniowy wzrost zaludnienia Ameryki, a następnie Australii i Oceanii. Od lat 50. XX w. największym tempem przyrostu liczby ludności cechuje się Afryka, Ameryka Południowa i Azja, a najmniejszym – Europa.
![Na wykresie przedstawiono zmianę liczby ludności według kontynentów. Z wykresu można odczytać, że największy przyrost liczby ludności jest w Azji, szczególnie od 1950 roku. Stosunkowo szybkie tempo przyrostu liczby ludności jest w Afryce, Ameryce Południowej i Azja. W Europie przyrost jest stabilny, podobnie w Australii i Oceanii.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/Rted2gFekPWXz/1621562366/1csOUJfdip0L47TZScFhVrrj4cS5q6Kp.png)
Kontynent | 1850 r. | 2019 r. | 2050 r.* |
---|---|---|---|
Azja | 64,1% | 59,8% | 55,3% |
Europa | 21,9% | 9,8% | 7,5% |
Afryka | 8,8% | 16,7% | 23,8% |
Ameryka Północna | 2,0% | 4,8% | 5,0% |
Ameryka Łacińska | 3,0% | 8,4% | 7,9% |
Australia i Oceania | 0,2% | 0,5% | 0,5% |
Indeks dolny *prognoza*prognoza
Indeks dolny Źródło: https://ourworldindata.org/world‑population‑growth. Indeks dolny koniecŹródło: https://ourworldindata.org/world‑population‑growth.
Kontynent | 1900–1950 r. | 1950–2000 r. | 2000–2050 r.* |
---|---|---|---|
Azja | 150,7 | 260,0 | 143,3 |
Europa | 135,9 | 133,4 | 91,1 |
Afryka | 185,0 | 357,7 | 226,7 |
Ameryka Północna | 220,0 | 221,4 | 149,5 |
Ameryka Łacińska | 254,6 | 308,9 | 155,2 |
Australia i Oceania | 216,7 | 238,5 | 148,4 |
świat | 157,0 | 239,9 | 149,2 |
Indeks dolny * prognoza Indeks dolny koniec* prognoza
Indeks dolny Źródło: https://population.un.org/wup/. Indeks dolny koniecŹródło: https://population.un.org/wup/.
Kraj | Liczba ludności | Kraj | Liczba ludności |
---|---|---|---|
Chiny | 1 439 323 776 | Wallis i Futuna | 11 239 |
Indie | 1 380 004 385 | Nauru | 10 824 |
USA | 331 002 651 | Wspólnota Saint‑Barthélemy | 9 877 |
Indonezja | 273 523 615 | Wyspa Św. Heleny | 6 077 |
Pakistan | 220 559 417 | St. Pierre i Miquelon | 5 794 |
Brazylia | 212 559 417 | Montserrat | 4 992 |
Nigeria | 206 139 589 | Falklandy | 3 480 |
Bangladesz | 164 689 383 | Niue | 1 626 |
Rosja | 145 934 462 | Tokelau | 1 357 |
Meksyk | 128 932 753 | Watykan | 825 |
Indeks dolny * prognoza Indeks dolny koniec* prognoza
Indeks dolny Źródło: https://www.worldometers.info/world‑population/population‑by‑country/. Indeks dolny koniecŹródło: https://www.worldometers.info/world‑population/population‑by‑country/.
Więcej informacji o przyczynach zmian liczby ludności na świecie znajdziesz w e‑materiałach: „Problemy związane ze starzeniem się ludności”„Problemy związane ze starzeniem się ludności”, „Problemy związane z migracjami i uchodźstwem ludności”„Problemy związane z migracjami i uchodźstwem ludności”, „Przyczyny i konsekwencje migracji ludności”„Przyczyny i konsekwencje migracji ludności” oraz „Analiza rozmieszczenia ludności na świecie”„Analiza rozmieszczenia ludności na świecie”.
Ruch naturalny
Głównymi przyczynami zmian liczby ludności są:
w skali świata – ruch naturalny – zmiany liczby ludności w wyniku zdarzeń naturalnych, takich jak urodzenia i zgony, zawieranie związków małżeńskich, rozwody,
w skali poszczególnych regionów – ruch wędrówkowy – zmiany liczby ludności poszczególnych części świata (ale nie w skali globalnej) w wyniku migracji (przemieszczania się ludności).
Urodzenia i zgony. Przyrost naturalny
Urodzenia i zgony w sposób bezpośredni wpływają na zmiany liczby ludności.
Przyrost naturalny a współczynnik przyrostu naturalnego
Przyrost naturalny (PN) – różnica między liczbą urodzeń a liczbą zgonów w danym okresie i na danym terytorium. Jeżeli wartość ta jest ujemna (liczba zgonów przewyższa liczbę urodzeń), mówimy o ubytku naturalnym.
Współczynnik przyrostu naturalnego (WIndeks dolny PNPN) – przedstawia przyrost naturalny w przeliczeniu na tysiąc mieszkańców danego obszaru (wyrażany najczęściej w ‰). Używa się go, aby porównać skalę przyrostu naturalnego w poszczególnych krajach lub regionach, różniących się między sobą liczbą ludności. Innymi słowy, jest to różnica między współczynnikiem urodzeń (rodnością, liczbą urodzeń w przeliczeniu na 1000 mieszkańców) a współczynnikiem zgonów (śmiertelnością, liczbą zgonów na 1000 mieszkańców). Zaleca się podawanie wartości tego współczynnika jako wartość uśrednioną z kilku lat.
WIndeks dolny PNPN - współczynnik przyrostu naturalnego,
U – liczba urodzeń (żywych) w danym miejscu i czasie,
Z – liczba zgonów w danym miejscu i czasie,
L – liczba ludności w danym miejscu i czasie.
WIndeks dolny PNPN – współczynnik przyrostu naturalnego,
PN – przyrost naturalny,
WIndeks dolny UU – współczynnik urodzeń w danym miejscu i czasie,
WIndeks dolny ZZ – współczynnik zgonów w danym miejscu i czasie.
W 2019 r. w Polsce urodziły się 374 954 osoby, a zmarło 409 709 osób. Liczba ludności naszego kraju wynosiła wówczas 38 382 576. Oblicz współczynnik przyrostu naturalnego.
- Nazwa kategorii: Czynniki wpływające na
- Nazwa kategorii: liczbę urodzeń
- Nazwa kategorii: religia, system wyznawanych wartości
- Nazwa kategorii: poziom rozwoju gospodarczego kraju/regionu
- Nazwa kategorii: odsetek ludności w wieku rozrodczym
- Nazwa kategorii: preferowany model rodziny
- Nazwa kategorii: wykształcenie kobiet i ich aspiracje zawodowe
- Nazwa kategorii: polityka prorodzinna państwa, kontrola liczby narodzin Koniec elementów należących do kategorii liczbę urodzeń
- Nazwa kategorii: liczbę zgonów
- Nazwa kategorii: wojny, konflikty, zmiany granic
- Nazwa kategorii: epidemie, katastrofy naturalne
- Nazwa kategorii: poziom opieki medycznej, postęp medycyny
- Nazwa kategorii: stan zdrowotności społeczeństwa
- Nazwa kategorii: odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym Koniec elementów należących do kategorii liczbę zgonów
- Elementy należące do kategorii Czynniki wpływające na
- Elementy należące do kategorii liczbę urodzeń
- Elementy należące do kategorii liczbę zgonów
-
Czynniki wpływające na
-
liczbę urodzeń
-
religia, system wyznawanych wartości
-
poziom rozwoju gospodarczego kraju/regionu
-
odsetek ludności w wieku rozrodczym
-
preferowany model rodziny
-
wykształcenie kobiet i ich aspiracje zawodowe
-
polityka prorodzinna państwa, kontrola liczby narodzin
-
-
liczbę zgonów
-
wojny, konflikty, zmiany granic
-
epidemie, katastrofy naturalne
-
poziom opieki medycznej, postęp medycyny
-
stan zdrowotności społeczeństwa
-
odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym
-
-
Przestrzenne zróżnicowanie współczynnika urodzeń i zgonów na świecie
Rozkład ten jest uzależniony przede wszystkim od poziomu rozwoju gospodarczego. Największymi wartościami współczynnika urodzeń odznaczają się kraje afrykańskie i niektóre azjatyckie, a najniższymi - kraje wysoko rozwinięte Europy (również kraje dawnego bloku wschodniego), Japonia i Korea Południowa. Natomiast największe wartości współczynnika zgonów występują w krajach dawnego bloku wschodniego (z uwagi na czynniki takie jak: niestabilna sytuacja ekonomiczna, nadumieralność mężczyzn z uwagi na niehigieniczny tryb życia, nasilenie się chorób cywilizacyjnych) oraz w wielu krajach afrykańskich (z uwagi na umieralność okołoporodową, niski poziom higieny i medycyny), a najmniejsze - w Azji Południowo‑Zachodniej.
Przestrzenne zróżnicowanie współczynnika przyrostu naturalnego na świecie
Rozkład ten jest wypadkową współczynnika urodzeń i współczynnika zgonów.
![Wykres dotyczy średnich rocznych wartości wybranych współczynników w latach 2015- 2020. Tanzania: współczynnik urodzeń 37 promili, współczynnik zgonów 7 promili, współczynnik przyrostu naturalnego 30 promili. Czad: współczynnik urodzeń 43 promile, współczynnik zgonów 12 promili, współczynnik przyrostu naturalnego 30 promili. Indie współczynnik urodzeń 18 promili, współczynnik zgonów 7 promili, współczynnik przyrostu naturalnego 11 promili. Brazylia współczynnik urodzeń 17 promili, współczynnik zgonów 7 promili, współczynnik przyrostu naturalnego 8 promili. Wielka Brytania współczynnik urodzeń 12 promili, współczynnik zgonów 9,5% promili, współczynnik przyrostu naturalnego 2,5 promila. Polska współczynnik urodzeń 10 promili, współczynnik zgonów 10,5 promila, współczynnik przyrostu naturalnego bliski zera. Włochy współczynnik urodzeń osiem promili, współczynnik zgonów 10,5 promila, współczynnik przyrostu naturalnego jest ujemny minus 3 promile. Rumunia współczynnik urodzeń 10 promili, współczynnik zgonów 13 promili, współczynnik przyrostu naturalnego jest ujemny minus 3,5 promila.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RaUIOGB0ud7YC/1621562368/1U9ykc5V4cPpVfQst3nbflyXkmLLnk8A.png)
![Wykres dotyczy średnich rocznych wartości współczynnika przyrostu naturalnego w wybranych okresach. Tanzania: 1985 do 1990 r. 30 promili, 2015 do 2020 r. 30,5 promila. Czad: 1985 do 1990 r. 31,5 promila, 2015 do 2020 r. 30 promili. Indie: 1985 do 1990 r. 22 promile, 2015 do 2020 r. 11 promili. Brazylia: 1985 do 1990 rok 19 promili, 2015 do 2020 8 promili. Wielka Brytania: 1985 do 1992 2,5 promila, 2015 do 2020 2,5 promila. Polska: 1985 do 1990 6,5 promila, 2015 do 2020 wartość bliska zero. Włochy: 1985 do 1990 r. 0,5% promila, 2015 do 2020 minus 3 promile. Rumunia: 1985 do 1990 r. 5 promili, 2015 do 2020 minus 3,5 promila.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1LoSeN4SUifR/1621562368/kDUsourzV1pEuHVJa5PvfoREj8NaTP78.png)
● powszechny model rodziny wielodzietnej, wynikający z religii i kultury,
● duża liczba kobiet w wieku rozrodczym,
● świadomość dużej śmiertelności niemowląt,
● brak umiejętności planowania rodziny,
● zapotrzebowanie na “ręce do pracy”,
● brak systemu emerytalnego (dzieci są dla rodziny formą zabezpieczenia na starość),
● w wielu krajach liczba dzieci jest miarą zamożności,
względnie niskie wartości współczynnika zgonów:
● niewielki odsetek osób starszych,
● poprawiająca się opieka medyczna,
● łatwiejszy dostęp do służby zdrowia,
, niski lub ujemny współczynnik przyrostu naturalnego kraje wysoko rozwinięte przyczyny niskie wartości współczynnika urodzeń: ● obowiązujący model małej rodziny (2+1), ● wzrost aktywności zawodowej kobiet, ● konsumpcyjny styl życia, ● mała liczba kobiet w wieku rozrodczym, ● późny wiek zawierania małżeństw, względnie wysokie wartości współczynnika zgonów: ● duży odsetek osób starszych, ● nasilenie się chorób cywilizacyjnych, mimo wysokiego poziomu opieki medycznej, kraje dawne socjalistyczne w Europie przyczyny niskie wartości współczynnika urodzeń: ● brak stabilności zatrudnienia, ● trudna sytuacja ekonomiczna, ● długotrwały kryzys gospodarczy, ● migracje, zwłaszcza ludzi młodych (najczęściej zarobkowe), względnie wysokie wartości współczynnika zgonów: ● nadumieralność mężczyzn (choroby układu krążenia, nowotwory, wypadki i niehigieniczny tryb życia), ● nasilenie się chorób cywilizacyjnych.
Wysoki współczynnik przyrostu naturalnego
Kraje:słabo rozwinięte
Przyczyny:
bardzo wysokie wartości współczynnika urodzeń:
● powszechny model rodziny wielodzietnej, wynikający z religii i kultury
● duża liczba kobiet w wieku rozrodczym
● świadomość dużej śmiertelności niemowląt
● brak umiejętności planowania rodziny
● zapotrzebowanie na „ręce do pracy”
● brak systemu emerytalnego (dzieci są dla rodziny formą zabezpieczenia na starość)
● w wielu krajach liczba dzieci jest miarą zamożności
względnie niskie wartości współczynnika zgonów:
● niewielki odsetek osób starszych
● poprawiająca się opieka medyczna
● łatwiejszy dostęp do służby zdrowia
Niski lub ujemny współczynnik przyrostu naturalnego
Kraje: wysoko rozwinięte
Przyczyny: niskie wartości współczynnika urodzeń:
● powszechny model małej rodziny (2+1)
● wzrost aktywności zawodowej kobiet
● konsumpcyjny styl życia
● mała liczba kobiet w wieku rozrodczym
● późny wiek zawierania małżeństw
względnie wysokie wartości współczynnika zgonów:
● duży odsetek osób starszych
● nasilenie się chorób cywilizacyjnych, mimo wysokiego poziomu opieki medycznej
Kraje:dawne socjalistyczne w Europie
Przyczynyniskie wartości współczynnika urodzeń:
● brak stabilności zatrudnienia
● trudna sytuacja ekonomiczna
● długotrwały kryzys gospodarczy
● migracje, zwłaszcza ludzi młodych (najczęściej zarobkowe)
względnie wysokie wartości współczynnika zgonów:
● nadumieralność mężczyzn (choroby układu krążenia, nowotwory, wypadki i niehigieniczny tryb życia),
● nasilenie się chorób cywilizacyjnych
Stosunkowo wysoki współczynnik przyrostu naturalnego w niektórych wysoko rozwiniętych krajach wynika z dużej dzietności wśród migrantów (np. we Francji).
Współczynnik umieralności niemowląt
Ze współczynnikiem przyrostu naturalnego związany jest współczynnik umieralności niemowląt, czyli wyrażany w promilach stosunek liczby zgonów niemowląt przed osiągnięciem pierwszego roku życia do liczby urodzeń żywych w danym roku.
WIndeks dolny UNUN – współczynnik umieralności niemowląt,
ZIndeks dolny NN – liczba zgonów niemowląt w danym czasie,
U – liczba urodzeń (żywych) w danym czasie.
Jest to wielkość dostarczająca informacji o poziomie rozwoju społeczno‑ekonomicznego krajów:
kraje słabo rozwinięte: w wyniku głodu, epidemii, braku dostępu do bezpiecznych ujęć wody, niedostatku placówek medycznych odnotowuje się wysoki, przekraczający niekiedy 100‰ współczynnik umieralności niemowląt,
kraje wysoko rozwinięte – w wyniku wysokiej jakości służby zdrowia i powszechnego dostępu do niej współczynnik ten nie przekracza 7‰.
W zdecydowanej większości państw wartości tego wskaźnika z roku na rok zmniejszają się.
Małżeństwa i rozwody
Na zmiany liczby ludności w dużym stopniu wpływają małżeństwa i rozwody. Do ich opisywania używa się następujących wskaźników, których wartości dostępne są jedynie dla wysoko rozwiniętych państw:
współczynnik zawieranych małżeństw, czyli liczba zawartych w danym roku małżeństw w przeliczeniu na 1000 osób; w ostatnich latach wartości tego wskaźnika z reguły maleją,
współczynnik uzyskanych rozwodów, czyli liczba uzyskanych w danym roku rozwodów w przeliczeniu na 1000 osób; w ostatnich latach wartości tego wskaźnika są na podobnym poziomie.
- 1. zestaw danych:
- Kraj: Kosowo
- współczynnik zawieranych małżeństw: 9.6
- współczynnik uzyskanych rozwodów: 0.6
- 2. zestaw danych:
- Kraj: Litwa
- współczynnik zawieranych małżeństw: 7.5
- współczynnik uzyskanych rozwodów: 3.0
- 3. zestaw danych:
- Kraj: Rumunia
- współczynnik zawieranych małżeństw: 7.2
- współczynnik uzyskanych rozwodów: 1.6
- 4. zestaw danych:
- Kraj: USA
- współczynnik zawieranych małżeństw: 6.5
- współczynnik uzyskanych rozwodów: 2.9
- 5. zestaw danych:
- Kraj: Dania
- współczynnik zawieranych małżeństw: 5.5
- współczynnik uzyskanych rozwodów: 2.6
- 6. zestaw danych:
- Kraj: Polska
- współczynnik zawieranych małżeństw: 5.1
- współczynnik uzyskanych rozwodów: 1.7
- 7. zestaw danych:
- Kraj: Japonia
- współczynnik zawieranych małżeństw: 4.9
- współczynnik uzyskanych rozwodów: 1.7
- 8. zestaw danych:
- Kraj: Meksyk
- współczynnik zawieranych małżeństw: 4.3
- współczynnik uzyskanych rozwodów: 1.1
- 9. zestaw danych:
- Kraj: Hiszpania
- współczynnik zawieranych małżeństw: 3.7
- współczynnik uzyskanych rozwodów: 2.1
- 10. zestaw danych:
- Kraj: Włochy
- współczynnik zawieranych małżeństw: 3.2
- współczynnik uzyskanych rozwodów: 1.5
-
kraj : Kosowo
współczynnik_zawieranych_małżeństw : 9.6
współczynnik_uzyskanych_rozwodów : 0.6
-
kraj : Litwa
współczynnik_zawieranych_małżeństw : 7.5
współczynnik_uzyskanych_rozwodów : 3.0
-
kraj : Rumunia
współczynnik_zawieranych_małżeństw : 7.2
współczynnik_uzyskanych_rozwodów : 1.6
-
kraj : USA
współczynnik_zawieranych_małżeństw : 6.5
współczynnik_uzyskanych_rozwodów : 2.9
-
kraj : Dania
współczynnik_zawieranych_małżeństw : 5.5
współczynnik_uzyskanych_rozwodów : 2.6
-
kraj : Polska
współczynnik_zawieranych_małżeństw : 5.1
współczynnik_uzyskanych_rozwodów : 1.7
-
kraj : Japonia
współczynnik_zawieranych_małżeństw : 4.9
współczynnik_uzyskanych_rozwodów : 1.7
-
kraj : Meksyk
współczynnik_zawieranych_małżeństw : 4.3
współczynnik_uzyskanych_rozwodów : 1.1
-
kraj : Hiszpania
współczynnik_zawieranych_małżeństw : 3.7
współczynnik_uzyskanych_rozwodów : 2.1
-
kraj : Włochy
współczynnik_zawieranych_małżeństw : 3.2
współczynnik_uzyskanych_rozwodów : 1.5
Teorie rozwoju ludności
Teoria przejścia demograficznego
Teoria przejścia demograficznego (teoria pierwszego przejścia demograficznego, model przejścia demograficznego, teoria rozwoju demograficznego, teoria cyklu demograficznego, model transformacji demograficznej) przedstawia fazy zmian demograficznych towarzyszących przemianom społeczno‑gospodarczym państw, uwzględniając współczynniki urodzeń i zgonów oraz związane z tym zmiany przyrostu naturalnego. Prezentuje też obecny podział społeczeństw pod względem struktury demograficznej. Obecnie mówi się o pięciu fazach przejścia demograficznego.
Przemiany demograficzne dokonują się w społeczeństwach wszystkich państw, jednakże ich dynamika i długość trwania poszczególnych faz związane są z poziomem rozwoju społeczno‑gospodarczego, dlatego też poszczególne kraje znajdują się obecnie w różnych fazach:
państwa słabo rozwinięte znajdują się głównie w fazie II i III,
państwa wysoko rozwinięte przeszły przez poszczególne etapy przemian demograficznych, osiągając fazę IV i V.
Aby rozpoznać, w której fazie znajduje się ludność danego kraju, często analizuje się kształt piramidy płci i wieku społeczeństwa.
![Ilustracja przedstawia pięć faz modelu przejścia demograficznego. Jest faza pierwsza przedtransformacyjna, druga wczesna transformacyjna, trzecia intensywna transformacyjna, faza czwarta późna transformacyjna, faza piąta posttransformacyjna. Krzywa współczynnika urodzeń przebiega od fazy pierwszej z wartością 60 promili, utrzymującego się współczynnika w fazie drugiej i powolnego spadku do wartości 10 promili w fazie piątej. Współczynnik zgonów w fazie pierwszej przeplata się z krzywą urodzeń. Następnie biegnie sporo poniżej współczynnika urodzeń w fazie drugiej i trzeciej. W fazie czwartej różnica między współczynnikiem urodzeń i zgonów robi się mniejsza. W fazie piątej krzywe są na tym samym poziomie 10 promili, przeplatają się. Dodatni współczynnik przyrostu naturalnego to przestrzeń pomiędzy krzywą współczynnika urodzeń i zgonów. Krzywa zmian liczby ludności prowadzi od 16 promili w fazie pierwszej z tendencją rosnąca do wartości 60 promili w fazie piątej posttransformacyjnej. Krzywa eksplozji demograficznej jest przedstawiona jako linia na poziomie 0 promila, biegnąca od połowy fazy drugiej do połowy fazy trzeciej. Na tym samym poziomie od połowy fazy trzeciej do około jednej czwartej fazy czwartej jest krzywa implozji demograficznej.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RLTrVFkTVYZh5/1621562370/1UksLTSVvtNNYRT0ghRt89OQS37xHx3A.png)
Model przejścia demograficznego uwzględnia przejście od reprodukcji naturalnej (wysoki współczynnik urodzeń i wysoki współczynnik zgonów) do reprodukcji nowoczesnej (niski współczynnik urodzeń i niski współczynnik zgonów).
![Na schemacie przedstawiono oś czasu z etapami eksplozji demograficznej. Druga połowa osiemnastego wieku - początek eksplozji demograficznej we Francji; początek dziewiętnastego wieku - początek eksplozji demograficznej w Anglii; lata 30. dwudziestego wieku - zakończenie eksplozji demograficznej w krajach wysoko rozwiniętych w Europie Zachodniej, Ameryce Północnej, Australii i Nowej Zelandii; lata 60. dwudziestego wieku - zakończenie eksplozji demograficznej w Europie Środkowej i Wschodniej oraz w Japonii; lata 90. dwudziestego wieku - zakończenie eksplozji demograficznej w Chinach/początek eksplozji demograficznej w krajach rozwijających się; lata 20. dwudziestego pierwszego wieku - przypuszczalne zakończenie eksplozji demograficznej w Ameryce Łacińskiej; druga połowa dwudziestego pierwszego wieku - przypuszczalne zakończenie eksplozji demograficznej w pozostałych krajach oraz w Afryce.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RsOkds0A2cHzK/1621562370/2iFgqEtTGcZ8LRzK5opXzQpgajnLkLXn.png)
Eksplozja, implozja i regres demograficzny
Eksplozja demograficzna to dynamiczny wzrost przyrostu naturalnego (nawet do wartości powyżej 30‰) wywołany gwałtownym zmniejszeniem się współczynnika zgonów i utrzymywaniem się wysokiego współczynnika urodzeń. Jest charakterystyczna dla społeczeństw znajdujących się w drugiej części II fazy i pierwszej części III fazy przejścia demograficznego. Dotyczy krajów słabo rozwiniętych i rozwijających się (głównie afrykańskich i arabskich). Niekiedy terminu tego używa się do określenia dynamicznego wzrostu liczby ludności w krajach słabo rozwiniętych i rozwijających się od lat 50. XX w.
Implozja demograficzna – gwałtowny i trwały spadek przyrostu naturalnego wywołany szybszym tempem zmniejszania się współczynnika urodzeń (i tym samym współczynnika dzietności) niż współczynnika zgonów. Występuje w drugiej części fazy III i pierwszej części fazy IV przejścia demograficznego.
Długotrwałe zjawiska charakterystyczne dla implozji demograficznej prowadzą do regresu demograficznego, czyli długotrwałego ubytku naturalnego prowadzącego do zmniejszenia się liczby ludności. Prognozy demograficzne pokazują, że wyzwaniem XXI w. będzie walka nie z eksplozją, lecz z regresem demograficznym, który ma już miejsce w krajach wysoko rozwiniętych; liczba ludności w połowie wieku osiągnie ok. 9 mld i zacznie spadać (w każdym pokoleniu o ok. 30%).
polityka antynatalistyczna działania przeciwko eksplozji demograficznej | polityka pronatalistyczna działania przeciwko regresowi demograficznemu |
---|---|
Chiny – w 1979 r. wprowadzono politykę jednego dziecka: ● przesunięcie wieku zawierania małżeństw, ● limit urodzeń: jedno dziecko w małżeństwie w mieście i dwa na wsi (pod warunkiem, że pierwszym dzieckiem była dziewczynka), ● kary i nagrody w pracy dla osób posiadających określoną liczbę dzieci, ● nagrody finansowe dla rodzin, które dotrzymały warunków polityki jednego dziecka, ● dodatkowe opłaty za edukację i opiekę medyczną dla osób posiadających jedno dziecko. Indie – w 1952 r. wprowadzono Krajowy Program Planowania Rodziny: ● rozpowszechnianie środków antykoncepcyjnych, ● darmowa sterylizacja promowana przez rząd, ● zalegalizowanie aborcji, ● zakaz badań prenatalnych stwierdzających płeć dziecka – ograniczający selektywną aborcję dziewczynek (chodziło o posag, który w tamtej kulturze często oznaczał dorobek życia), ● wprowadzenie nagród pieniężnych dla mężczyzn, którzy rezygnują z potomstwa, ● tzw. premia miodowego miesiąca – jeżeli przez co najmniej dwa lata po ślubie młoda para nie ma dzieci, w zamian dostaje nagrodę pieniężną. | ● zasiłek po urodzeniu dziecka, ● pomoc finansowa na każde drugie i kolejne dziecko, a także na pierwsze (po spełnieniu wymogów dochodowych), ● ulgi podatkowe, ● zniżki w instytucjach kultury, ● ochrona miejsca pracy kobiety w ciąży i po jej powrocie do pracy, ● wydłużony i dzielony między rodziców urlop rodzicielski, ● dostęp do żłobków i przedszkoli, ● opłacanie staży dla młodych chcących uczyć się i pracować w danym państwie, ● przykłady państw: Polska, Francja, Szwecja, Niemcy, Norwegia, Dania, Szwecja. Niemcy:
Rosja (oprócz niskiego przyrostu naturalnego jest tam nasilone zjawisko emigracji):
|
Teoria przejścia epidemiologicznego
Z teorią pierwszego przejścia demograficznego związana jest teoria (model) przejścia epidemiologicznego. Przedstawia zmienności wartości współczynnika zgonów i jego struktury według przyczyn oraz wieku ludności w czasie. Teoria ta wyróżnia również pięć etapów (faz), tożsamych z fazami pierwszego przejścia demograficznego.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna
Modele rodziny i poziom dzietności
Zmiany liczby ludności wynikają bezpośrednio ze zmian liczby dzieci w rodzinach, a to z kolei uwarunkowane jest modelem rodziny.
Modele rodziny
Małżeństwo i rodzina
Rodzina jest podstawową jednostką społeczną. Jej podstawę stanowi małżeństwo, czyli mniej lub bardziej formalny związek kobiety i mężczyzny (w niektórych krajach dopuszczalne są małżeństwa jednopłciowe). Obecnie małżeństwa coraz częściej zastępowane są przez związki nieformalne (np. konkubinatkonkubinat), nieuregulowane ani religijnie, ani prawnie. Niemniej jednak szeroko pojęte małżeństwa i związki partnerskie wiążą się z pełnieniem takich funkcji, jak macierzyństwo i ojcostwo, a także wychowanie. Małżeństwo, czy szerzej – rodzina, funkcjonuje jako forma życia społecznego od ponad 30 tysięcy lat. W XV w. nastąpiło formalne usankcjonowanie małżeństwa w Kościele katolickim, natomiast pierwsze małżeństwa cywilne zostały zawarte w połowie XIX w. w Niemczech. Wśród wielu ludów Afryki, Ameryki i Azji małżeństwa pełnią także funkcję opieki nad osamotnionymi kobietami (lewiratlewirat i sororatsororat).
Główne modele rodziny
Najczęściej spotykanym modelem rodziny – wynikającym z zasad zachodniego, chrześcijańskiego kręgu kulturowego – jest związek jednego kobiety i jednej mężczyzny z niewielką liczbą dzieci (zazwyczaj do czwórki). Związek ten jest z reguły traktowany jako nierozerwalny, natomiast liczba dzieci jest wypadkową: otwartości na powiększanie rodziny (wynikającą z religii) oraz zapewnienia wszystkim dzieciom godnych warunków życiowych (czynnik ekonomiczny).
Dla krajów słabo rozwiniętych charakterystyczny jest model rodziny wielodzietnej, a dla krajów wysoko rozwiniętych – mniej liczne rodziny.
Współczesne zmiany modelu rodziny
Obecnie w wielu państwach wysoko rozwiniętych na skutek rozwoju cywilizacyjnego, gospodarczego i świadomościowego można zaobserwować daleko idące zmiany w modelu rodziny i związkach. Należą do nich między innymi:
zmniejszanie się liczby dzieci w rodzinie w wyniku aktywności zawodowej kobiet,
zmniejszanie się liczby rodzin wielodzietnych na rzecz mniej licznych rodzin,
zmniejszanie się liczby związków formalnych, a szczególnie dozgonnych,
powszechność związków przedmałżeńskich,
prowadzenie jednoosobowych gospodarstw domowych,
zwiększanie się liczby związków partnerskich (kobieta i mężczyzna na równych prawach) kosztem pozostałych,
zmniejszanie się średniego wieku rozpoczynania życia intymnego,
coraz większa liczba rozwodów i rodzin niepełnych,
zwiększanie się liczby związków w czasie życia,
występowanie i legalizacja związków między osobami tej samej płci,
wzrost znaczenia alternatywnych modeli rodziny:
ludzie samotni – osoby prowadzące jednoosobowe gospodarstwa domowe,
samotni rodzice – matka lub ojciec samotnie wychowujący dziecko
rodziny nomadyczne (małżeństwo na odległość)
LAT (od ang. living apart together) – partnerzy utrzymują intymne stosunki, lecz nie mieszkają razem
DINK (od ang. double income, no kids) – dobrze zarabiający małżonkowie zajęci swoją karierą zawodową, którzy nie chcą posiadać potomstwa
rodzina patchworkowa – związek dwóch rozwodników, którzy posiadają swoje dzieci, a także dzieci z poprzedniego małżeństwa.
Współczynnik dzietności
Współczynnik dzietności – średnia liczba dzieci, które jedna kobieta rodzi w ciągu swego życia:
WIndeks dolny DD – współczynnik dzietności,
D – liczba dzieci w danym miejscu i czasie,
KIndeks dolny (15‑49)(15‑49) – liczba kobiet w wieku rozrodczym w danym miejscu i czasie.
![Ilustracja przedstawia liczebność kolejnych pokoleń w przypadku utrwalonego modelu rodziny 2+2 i 2+4. Rodzina dwudzietna: w pierwszym pokoleniu jest jedna osoba, w drugim dwie, w trzecim 4 osoby, w czwartym pokoleniu 8 osób. Rodzina czterodzietna: w pierwszym pokoleniu 1 osoba, w drugim 4 osoby, w trzecim pokoleniu 16 osób, w czwartym pokoleniu 64 osoby.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1Da84K5p8lJl/1621562373/2KEUcpDRy3sCyig16eeqESkaOrBr7noG.png)
Zastępowalność pokoleń
Żeby populacja przetrwała, dwoje małżonków musi pozostawić po sobie co najmniej dwójkę dzieci. Jest to tzw. zastępowalność pokoleń. Z uwagi na to, że nie wszyscy ludzie wstępują w związki małżeńskie, nie wszystkie małżeństwa posiadają dzieci, a także, że dziecko może nie przeżyć porodu, demografowie obliczyli, że współczynnik dzietności zapewniający reprodukcję prostą musi wynosić 2,10 – 2,15 (średnio 2,14).
Gdy pokolenie dzieci jest liczniejsze niż pokolenie rodziców (współczynnik dzietności jest większy niż 2,10 – 2,15), wówczas mówi się o reprodukcji rozszerzonej.
W przeciwnym wypadku (współczynnik dzietności mniejszy niż 2,10 – 2,15) – o reprodukcji zawężonej.
Współczynnik dzietności – zróżnicowanie przestrzenne oraz jego przyczyny i skutki
Jeszcze w latach 60. XX w. wynosił on w skali świata ponad 5,0. Obecnie jest to 2,5 (według danych ONZ za 2019 r.). Największymi wartościami tego wskaźnika odznaczają się obecnie kraje Afryki Subsaharyjskiej (od 5,0 do nawet 7,0), a najmniejszymi – kraje Europy Południowej i Wschodniej oraz Korea Południowa i Singapur (od 1,1 do 1,5).
kraje | słabo rozwinięte |
przyczyny | ● dłuższy okres płodności kobiet (w ciążę zachodzą już bardzo młode osoby) ● poprawa warunków życia i medycyny ● wydłużenie się średniej długości trwania życia ● niski poziom wykształcenia kobiet (mała aktywność zawodowa) ● duża liczba kobiet w wieku rozrodczym ● brak znajomości metod planowania rodziny i nieodpowiedzialne podejmowanie współżycia ● brak dostępu do antykoncepcji ● powszechny model rodziny wielodzietnej ● niski poziom urbanizacji (kobiety na wsi mają więcej dzieci niż w mieście) ● konieczna duża liczba rąk do pracy |
skutki | ● zachwianie struktury wiekowej ludności (pogłębienie biedy) ● brak możliwości zaspokojenia potrzeb w zakresie oświaty i służby zdrowia ● klęska głodu i niedożywienia ● gwałtowny rozrost miast (powstawanie slumsów) ● wojny i konflikty o ziemię ● brak środków na inwestycje ● utrzymywanie niekorzystnej struktury gospodarki związanej z rolnictwem |
kraje | wysoko rozwinięte |
przyczyny | ● inwestowanie pracodawców w rozwój kapitału ludzkiego ● zmiana modelu rodziny na 2+2 lub 2+1 ● mała liczba kobiet w wieku rozrodczym ● zmiana wzorca zakładania rodziny (związki kohabitacyjne, partnerskie, niestabilność związków) ● istnienie konfliktu między aktywnością zawodową a macierzyństwem ● realizacja przez kobiety karier równoległych (studia, praca, własny rozwój) ● większa świadomość planowania rodziny i powszechniejsza antykoncepcja ● błędna polityka państwa (np. polityka jednego dziecka w Chinach) ● brak stabilności zatrudnienia ● rosnące standardy bycia rodzicem (wielkość dochodu, ilość czasu poświęconego dzieciom, zapewnienie im przyszłości) ● wysoki poziom zurbanizowania (kobiety w miastach rodzą statystycznie mniej dzieci) ● duże koszty utraconych możliwości obejmujących szeroki wachlarz usług i dóbr, z których rodziny wielodzietne mogą korzystać w ograniczonym stopniu |
skutki | ● starzenie się społeczeństwa (niski odsetek ludzi młodych i wysoki odsetek ludzi starszych) ● brak przyrostu siły roboczej ● zagrożenia dla systemów emerytalnych i rynku pracy ● większe zapotrzebowanie na usługi związane z opieką nad starszymi ● rosnące wydatki na emerytury i opiekę nad starszymi ● większa liczba rodzin bezdzietnych ● regres demograficzny |
Indeks dolny Źródło: J. Stasiak, Geografia 2, Wydawnictwo Operon, Gdynia 2013 (zmodyfikowane). Indeks dolny koniecŹródło: J. Stasiak, Geografia 2, Wydawnictwo Operon, Gdynia 2013 (zmodyfikowane).
Struktura demograficzna ludności
Struktura demograficzna ludności to podział ludności według cech demograficznych, m.in. wieku i płci. Społeczeństwa znajdujące się w różnych fazach przejścia demograficznego mają charakterystyczną strukturę demograficzną. Struktura demograficzna i podstawowe procesy demograficzne mają na siebie wzajemny wpływ.
Struktura wieku ludności
Struktura wieku obrazuje udział poszczególnych roczników lub grup wiekowych w ogólnej liczbie ludności danego kraju. Pozwala ona na planowanie zmian na rynku pracy, a także zapotrzebowania na usługi oświatowe, zdrowotne i socjalne.
|
|
|
Typy demograficzne społeczeństw
Wyróżnia się trzy typy demograficzne społeczeństw: progresywne (młode), stacjonarne (dojrzałe, zastojowe) oraz regresywne (stare). Każdy z nich charakteryzuje się innymi proporcjami grup wiekowych.
Społeczeństwa młode charakteryzują się zdecydowaną przewagą ludności w wieku przedprodukcyjnym i niewielkim odsetkiem ludności w wieku poprodukcyjnym. Piramida płci i wiekuPiramida płci i wieku przyjmuje wówczas kształt trójkąta równoramiennego (ewentualne z wklęsłymi lub nieznacznie wypukłymi bokami).
Społeczeństwa dojrzałe charakteryzują się bardziej zbliżonymi do siebie odsetkami ludności w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym oraz dominacją ludności w wieku produkcyjnym. Piramida płci i wieku przyjmuje wówczas kształt dzwonu zwężającego się ku górze.
Społeczeństwa stare charakteryzują się zdecydowaną przewagą ludności w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym oraz małym odsetkiem ludności w wieku przedprodukcyjnym. Piramida płci i wieku przyjmuje wówczas kształt dzwonu zwężonego w dolnej części.
![Na ilustracji w tabeli zamieszczono trzy typy piramid wieku i płci, przedstawiają typy demograficzne społeczeństw. 1. progresywne - młode. Piramida wieku ma kształt trójkąta - szeroka na dole, zwęża się ku górze wraz z rosnącym wiekiem. 2. stacjonarne - zastojowe, dojrzałe - piramida jest szeroka od 0 do 65. roku życia, na górze jest półokrągła. 3. regresywne - stare - piramida jest węższa na dole, najszersza na wysokości 65 lat, półokrągła w górnej części.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R2TtB1CFodjZc/1621562374/2SSdmoS1B0Z0maU1DcsTbNkyK4F79WCM.png)
STANCJONARNE
REGRESYWNE
, Odniesienie do faz przejścia demograficznego PROGRESYWNE
STANCJONARNE
REGRESYWNE
, Charakterystyka demograficzna PROGRESYWNE
STANCJONARNE
REGRESYWNE
, Przykłady państw PROGRESYWNE
STANCJONARNE
REGRESYWNE
Kształt piramidy płci i wieku
PROGRESYWNE
zbliżony jest do trójkąta równoramiennego, najczęściej wklęsłego i nieznacznie wypukłego po bokachSTACJONARNE
zbliżony jest do dzwonu, bardziej lub mniej rozchylonego na doleREGRESYWNE
zbliżony jest do dzwonu zwężającego się w dolnej części
Odniesienie do faz przejścia demograficznego
PROGRESYWNE
I (ramiona piramidy bardziej wklęsłe)
lub II (ramiona bardziej wypukłe)STACJONARNE
III (dzwon lekko rozchylony na dole),
IV (dzwon w dolnej części przypominający prostokąt)
REGRESYWNE
V (dla wielu społeczeństw - w wyniku II wojny światowej - piramidy te składają się z wyżów i niżów demograficznych (kilka wklęsłych i wypukłych odcinków)
Charakterystyka demograficzna
PROGRESYWNE
- szeroka podstawa piramidy jest wynikiem wysokiego współczynnika urodzeń i dużego udziału dzieci i młodzieży w społeczeństwie (zazwyczaj ponad 35% ogółu ludności)
- wąski wierzchołek związany jest z niewielkim udziałem osób starszych w społeczeństwie (najczęściej poniżej 15%), dosyć wysokim, lecz szybko zmniejszającym się współczynnikiem zgonów i małą średnią długością trwania życia
- dominacja dzieci i młodzieży oraz mały udział osób starszych w ogóle populacji
- niski udział ludności w wieku produkcyjnym (zwykle poniżej 50%)
- wysoka wartość współczynnika przyrostu naturalnego
- wysoka wartość współczynnika dzietności
- wysoki poziom umieralności dzieci STACJONARNE
- zwężająca się podstawa piramidy jest wynikiem zmniejszającego się współczynnika urodzeń oraz coraz mniejszego udziału dzieci i młodzieży w społeczeństwie (zazwyczaj do 25% ogółu ludności); kolejne roczniki dzieci i młodzieży są do siebie zbliżone pod względem liczebności
- poszerzający się wierzchołek związany jest ze wzrastającym udziałem osób starszych w społeczeństwie (najczęściej powyżej 15%) oraz zwiększającą się średnią długością trwania życia
- liczebność poszczególnych grup wiekowych jest na zbliżonym poziomie, z przewagą osób w wieku produkcyjnym
- zmniejszająca się wartość współczynnika przyrostu naturalnego, zmniejszająca się wartość współczynnika dzietności
- coraz mniejszy poziom umieralności dzieci
- wąska podstawa piramidy jest wynikiem niskiego współczynnika urodzeń i małego udziału dzieci i młodzieży w społeczeństwie (zazwyczaj około 15% ogółu ludności lub mniej)
- szeroki wierzchołek związany jest z dużym udziałem osób starszych w społeczeństwie (najczęściej ponad 20%) oraz dużą średnią długością trwania życia
- dominacja osób w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym w ogóle populacji, niska dodatnia, a nierzadko ujemna wartość współczynnika przyrostu naturalnego
- niska wartość współczynnika dzietności
- nieznaczny poziom umieralności dzieci
- kraje najsłabiej rozwinięte w Afryce, np. Angola, Benin, Burkina Faso, Burundi, Czad, Etiopia, Gabon, Niger, Nigeria, Malawi, Mali, Republika Środkowoafrykańska, Senegal, Somalia, Uganda, Zambia
- niektóre słabo rozwinięte kraje Azji, np. Afganistan, Jemen
- niektóre kraje Afryki, np. Botswana, Gambia, Ghana, Mauretania, Kenia, Kamerun, Tanzania, RPA, Zimbabwe
- wiele krajów azjatyckich, np. Bangladesz, Bhutan, Filipiny, Indie, Irak, Izrael, Jordania, Kambodża, Laos, Pakistan, Turcja, Tajlandia, Sri Lanka, większość krajów Ameryki Łacińskiej, np. Belize, Boliwia, Brazylia, Chile, Gwatemala, Honduras, Haiti
- wiele państw Oceanii, np. Papua-Nowa Gwinea, większość imigracyjnych krajów Europy, np. Francja, Islandia, Norwegia, Szwecja, Wielka Brytania
- niektóre państwa powstałe po rozpadzie Jugosławii, np. Czarnogóra, Serbia
- USA i Kanada
- wiele wysoko rozwiniętych krajów Europy Zachodniej i Południowej, np. Niemcy, Holandia, Włochy, Portugalia, Grecja
- kraje byłego bloku wschodniego, np. Polska, Czechy, Rosja, Ukraina, Węgry, Rumunia
- niektóre wysoko rozwinięte kraje azjatyckie, np. Chiny, Japonia i Korea Południowa
Przykłady państw
PROGRESYWNE
Starzenie się społeczeństwa
Starzenie się społeczeństwa – proces, który polega na wzroście udziału osób, które ukończyły 65 lat (a tym samym na zmniejszeniu się udziału pozostałych grup wiekowych) w ogólnej liczbie ludności danego kraju.
![Schemat dotyczy ciągu przyczynowo‑skutkowego dotyczącego procesu starzenia się społeczeństwa. Wyróżniono przyczyny i konsekwencje starzenia się społeczeństwa. Na ilustracji są sylwetki osób w różnym wieku. Przyczyny: postęp medycyny i rosnąca świadomość ludności w zakresie badań profilaktycznych, dbałość o zdrowie powodują wzrost długości trwania życia, następnie zmniejszony współczynnik zgonów i większą liczbę osób starszych. Kolejnymi przyczynami są: powszechność metod planowania rodziny, zmniejszenie liczby zatwierdzonych małżeństw i wzrost liczby rozwodów, odkładanie decyzji o posiadaniu potomstwa - te trzy czynniki wpływają na zmianę modelu rodziny – coraz więcej jest rodzin bezdzietnych lub z jednym dzieckiem, życie w pojedynkę. To z kolei wypływa na zmniejszony współczynnik urodzeń i mniejszą liczbę osób młodych. Na mniejszą liczbę osób młodych wypływa także emigracja ludzi młodych. Konsekwencjami starzenia się społeczeństwa są: w przypadku rosnącej liczby seniorów -większe wydatki na ochronę zdrowia, wzrost wydatków państwa na świadczenia emerytalne, spowolnienie wzrostu gospodarczego, zapotrzebowanie na usługi dla osób starszych, np. edukacyjne czy medyczne – zapotrzebowanie na lekarzy geriatrów, możliwość opieki nad dziećmi przez osoby starsze, seniorzy jako grupa konsumentów pewnych grup usług i pracownicy niektórych branż – strategia srebrnej gospodarki. Konsekwencjami mniejszej liczby urodzeń jest: zamykanie oddziałów przedszkoli i szkół, zwolnienie części nauczycieli, mniejsze zapotrzebowanie na lekarzy pediatrów, przyszłości mniejsza liczba rąk do pracy.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1NpG5dqhZOaT/1621562378/2DI82cPl1vZ8d6LF9ZApvPXfGFLbLINe.png)
Wskaźnikiem, który najlepiej obrazuje proces starzenia się społeczeństwa, jest odsetek liczby osób starszych (w wieku 65 lat i więcej) w ogólnej liczbie ludności. Obecnie w skali świata wynosi on ok. 9%. Zróżnicowanie wartości tego wskaźnika pozwala na wyróżnienie następujących typów populacji (według ONZ):
młoda (do 4%),
dojrzała (4–7%),
starzejąca się (7–14%),
stara (14–21%),
hiperstara (powyżej 21%).
Starzenie się społeczeństwa w największym stopniu dotyka państw wysoko rozwiniętych gospodarczo. Odnotowuje się tam nie tylko największe odsetki osób w wieku 65 lat i więcej, ale również największe tempo wzrostu tego wskaźnika.
Przeanalizuj poniższe mapy, a następnie sformułuj prawidłowość między przestrzennym zróżnicowaniem współczynnika dzietności a odsetkiem osób, które ukończył 65 lat.
Zapoznaj się z opisem map, a następnie sformułuj prawidłowość między przestrzennym zróżnicowaniem współczynnika dzietności a odsetkiem osób, które ukończył 65 lat.
![Na mapie Europy zaznaczono udział ludności w wieku do 14 lat w ogólnej liczbie ludności w 2021 r. Udział oznaczono 4 odcieniami zielonego. Państwa, które charakteryzuje współczynnik od 12 do 15%, to: Niemcy, Austria, Portugalia, Hiszpania, Włochy, Grecja, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, Węgry, Bułgaria i Serbia. Państwa, które charakteryzuje współczynnik od 15 do 18%, to: Francja, Szwajcaria, Belgia, Luksemburg, Holandia, Wielka Brytania, Dania, Słowenia, Norwegia, Szwecja, Finlandia, Rosja, Estonia, Łotwa, Litwa, Polska, Czechy, Słowacja, Białoruś, Ukraina, Rumunia, Macedonia Północna i Albania. Państwa, które charakteryzuje współczynnik od 18 do 21%, to: Irlandia, Islandia, Czarnogóra, Cypr i Mołdawia. Państwa, które charakteryzuje współczynnik powyżej 21%, to: Kosowo, Turcja i Kazachstan. Kolorem białym oznaczono państwa spoza Europy. Na mapie znajduje się legenda z oznaczeniami kolorów. Zastosowano podziałkę liniową od 0 do 1000 km co 500 km.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/Rrdl5b7Y03cbH/1712843091/LRi5UFxpiqJgetFcbLvdhnG5umSN70Eu.png)
![Na mapie świata zaznaczono udział ludności w wieku od 15 do 65 lat w ogólnej liczbie ludności w 2021 roku. Udział oznaczono 5 odcieniami niebieskiego. Państwa, które charakteryzuje współczynnik od 61 do 63%, to: Francja, Szwecja, Finlandia i Kazachstan. Państwa, które charakteryzuje współczynnik od 63 do 65%, to: Portugalia, Włochy, Wielka Brytania, Belgia, Holandia, Niemcy, Dania, Czechy, Słowenia, Chorwacja, Norwegia, Estonia, Litwa, Bułgaria i Grecja. Państwa, które charakteryzuje współczynnik od 65 do 67%, to Hiszpania, Irlandia, Islandia, Szwajcaria, Austria, Słowacja, Polska, Rosja, Białoruś, Węgry, Rumunia, Mołdawia, Bośnia i Hercegowina, Serbia i Czarnogóra. Państwa, które charakteryzuje współczynnik od 67 do 69%, to: Ukraina i Turcja. Państwa, które charakteryzuje współczynnik powyżej 69%, to Macedonia Północna i Cypr. Kolorem białym oznaczono państwa spoza Europy. Na mapie znajduje się legenda z oznaczeniami kolorów. Zastosowano podziałkę liniową od 0 do 1000 km co 500 km.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RYjeohTV9qYJj/1712843097/1TQrShu3nsI2f5ucc1gmhcA92t4P1D27.png)
![Na mapie świata zaznaczono udział ludności w wieku powyżej 65 lat w ogólnej liczbie ludności w 2021 roku. Udział oznaczono 6 odcieniami czerwonego. Państwa, które charakteryzuje współczynnik od 5 do 14%, to: Turcja, Kosowo, Mołdawia i Kazachstan. Państwa, które charakteryzuje współczynnik od 14 do 16%, to: Rosja, Islandia, Macedonia Północna, Cypr i Irlandia. Państwa, które charakteryzuje współczynnik od 16 do 18%, to: Ukraina, Białoruś, Słowacja, Albania i Czarnogóra. Państwa, które charakteryzuje współczynnik od 18 do 20%, to: Polska, Austria, Szwajcaria, Bośnia i Hercegowina, Rumunia, Hiszpania, Wielka Brytania, Belgia, Holandia i Norwegia. Państwa, które charakteryzuje współczynnik od 20 do 22%, to: Francja, Czechy, Szwecja, Estonia, Łotwa, Litwa, Węgry, Słowenia, Chorwacja i Serbia. Państwa, które charakteryzuje współczynnik powyżej 22%, to: Portugalia, Włochy, Niemcy, Finlandia, Bułgaria, i Grecja. Kolorem białym oznaczono państwa spoza Europy. Na mapie znajduje się legenda z oznaczeniami kolorów. Zastosowano podziałkę liniową od 0 do 1000 km co 500 km.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1Vy9GQylkOcK/1712843099/1nGtol1A5Hjz1zdy1aa2y81SV06lWVE8.png)
![Wykres dotyczy zmian udziału liczby osób w wieku 65 lat i więcej w ogólnej liczbie ludności w wybranych krajach w latach 1990‑2019. Nigeria stabilnie około 3%, z nieznacznym spadkiem. Indie wzrost z 4% w 1990 roku do 6% w 2019 roku. Brazylia wzrost z 5% w 1990 roku do 9% w 2019 roku. Japonia wzrost z 6% w 1990 roku do 11% w 2019 roku. Polska wzrost z 10% w 1990 roku do 18% w 2019 roku. USA wzrost z 13% w 1990 roku do 16% w 2019 roku. Włochy wzrost z 15% w 1990 roku do 23% w 2019 roku.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R3VB9eEgrcYJK/1621562380/gHDV9toSRBYFISUJ1CEb0sl4y3O4PVyJ.png)
Często w analizach używa się także współczynnika obciążenia demograficznego. Jest to stosunek liczby osób w wieku nieprodukcyjnym (dzieci w wieku do 14 lat i osób starszych w wieku 65 lat i starszych do liczby osób w wieku produkcyjnym (15–64 lata). Im wyższa wartość tego wskaźnika, tym mniejsza liczba osób pracuje, żeby utrzymać pozostałą część społeczeństwa.
Do głównych sposobów przeciwdziałania negatywnym skutkom starzenia się społeczeństwa zalicza się:
politykę pronatalistyczną (prorodzinną), mającą na celu zwiększenie odsetka osób młodych, a w konsekwencji zmniejszenie się odsetka osób starszych, która prowadzona jest m.in. w takich krajach jak: Polska, Francja, Szwecja, Niemcy, Norwegia, Dania (por. podrozdział Eksplozja, implozja i regres demograficzny).
podwyższanie wieku emerytalnego, mające na celu zwiększenie odsetka osób w wieku produkcyjnym (z uwagi na większą długość życia osoby starsze w wieku 60–65 lat są często jeszcze bardzo sprawne),
skracanie liczby godzin pracy,
dostosowywanie sfery społecznej, gospodarki i przestrzeni, np. tworzenie uniwersytetów trzeciego wieku, kształcenie lekarzy geriatrów, tworzenie nowych miejsc w domach opieki itp.
Średnia długość trwania życia
Jest to wskaźnik społeczno‑ekonomiczny wpływający na strukturę wieku, który zależy m.in. od: poziomu higieny i usług medycznych, warunków życia, diety, poziomu wykształcenia ludności oraz sytuacji politycznej danego obszaru. Im wyżej rozwinięty kraj, tym większa średnia długość trwania życia ludności. Generalnie mężczyźni żyją krócej niż kobiety, ponieważ m.in.:
są mniej odporni na stres,
wykonują z reguły cięższą, fizyczną pracę,
są mniej odporni na urazy i zatrucia,
prowadzą mniej higieniczny tryb życia (wśród mężczyzn jest więcej palaczy, spożywających alkohol, używających narkotyków, nieprzestrzegających diety).
- 1. zestaw danych:
- kraj: Japonia
- mężczyźni: 81.3
- ogólem: 84.2
- kobiety: 87.3
- 2. zestaw danych:
- kraj: Szwajcaria
- mężczyźni: 81.9
- ogólem: 83.8
- kobiety: 85.7
- 3. zestaw danych:
- kraj: Francja
- mężczyźni: 79.7
- ogólem: 82.7
- kobiety: 85.9
- 4. zestaw danych:
- kraj: Katar
- mężczyźni: 79.0
- ogólem: 80.1
- kobiety: 81.9
- 5. zestaw danych:
- kraj: Polska
- mężczyźni: 73.7
- ogólem: 77.6
- kobiety: 81.7
- 6. zestaw danych:
- kraj: Mozambik
- mężczyźni: 57.1
- ogólem: 60.2
- kobiety: 63.0
- 7. zestaw danych:
- kraj: Czad
- mężczyźni: 52.6
- ogólem: 54.0
- kobiety: 55.4
- 8. zestaw danych:
- kraj: Republika Środkowoafrykańska
- mężczyźni: 50.7
- ogólem: 52.8
- kobiety: 55.0
-
kraj : Japonia
mężczyźni : 81.3
ogólem : 84.2
kobiety : 87.3
-
kraj : Szwajcaria
mężczyźni : 81.9
ogólem : 83.8
kobiety : 85.7
-
kraj : Francja
mężczyźni : 79.7
ogólem : 82.7
kobiety : 85.9
-
kraj : Katar
mężczyźni : 79.0
ogólem : 80.1
kobiety : 81.9
-
kraj : Polska
mężczyźni : 73.7
ogólem : 77.6
kobiety : 81.7
-
kraj : Mozambik
mężczyźni : 57.1
ogólem : 60.2
kobiety : 63.0
-
kraj : Czad
mężczyźni : 52.6
ogólem : 54.0
kobiety : 55.4
-
kraj : Republika Środkowoafrykańska
mężczyźni : 50.7
ogólem : 52.8
kobiety : 55.0
Struktura płci ludności
Struktura płci ludności ukazuje relacje między liczbą kobiet i mężczyzn w danym społeczeństwie. Rzadziej używa się procentowego udziału osób obu płci, a częściej dwóch współczynników:
współczynnik feminizacji – liczba kobiet przypadająca na 100 mężczyzn (częściej stosowany),
współczynnik maskulinizacji – liczba mężczyzn przypadająca na 100 kobiet.
WIndeks dolny ff – współczynnik feminizacji,
WIndeks dolny mm – współczynnik maskulinizacji,
K – liczba kobiet w danym miejscu i czasie,
M – liczba mężczyzn w danym miejscu i czasie.
Statystycznie rodzi się więcej chłopców (dlatego wskaźnik feminizacji w młodszych grupach wiekowych jest często niższy niż 100), ale to kobiety żyją dłużej (dlatego wśród starszych grup wiekowych zarysowuje się znaczna przewaga kobiet nad mężczyznami). Warto też dodać, że zauważa się dużą śmiertelność wśród młodych mężczyzn.
W skali świata nieco więcej jest mężczyzn niż kobiet (wskaźnik feminizacji w 2019 r. wynosił 98,3).
- Nazwa kategorii: wartości współczynnika feminizacji
- Nazwa kategorii: wysokie
- Nazwa kategorii: typowe dla krajów wysoko rozwiniętych
- Nazwa kategorii: kobiety żyją dłużej,
- Nazwa kategorii: kobiety bardziej dbają o stan zdrowia,
- Nazwa kategorii: kobiety są wykształcone i aktywne zawodowo,
- Nazwa kategorii: wśród mężczyzn notuje się większą śmiertelność – są bardziej podatni na choroby cywilizacyjne Koniec elementów należących do kategorii typowe dla krajów wysoko rozwiniętych
- Nazwa kategorii: typowe dla wielu krajów Europy Wschodniej
- Nazwa kategorii: straty w populacji mężczyzn podczas II wojny światowej,
- Nazwa kategorii: nadumieralność mężczyzn (mniej higieniczny tryb życia),
- Nazwa kategorii: mniejsza odporność na choroby cywilizacyjne, Koniec elementów należących do kategorii typowe dla wielu krajów Europy Wschodniej
- Nazwa kategorii: niskie
- Nazwa kategorii: typowe dla wielu krajów słabo rozwiniętych i rozwijających się
- Nazwa kategorii: duża umieralność okołoporodowa kobiet (słabe warunki higieniczne, niska jakość opieki medycznej),
- Nazwa kategorii: znaczny odsetek kobiet pracuje w trudnych warunkach,
- Nazwa kategorii: preferowanie męskiego potomka (Chiny, Indie), Koniec elementów należących do kategorii typowe dla wielu krajów słabo rozwiniętych i rozwijających się
- Nazwa kategorii: typowe dla krajów arabskich
- Nazwa kategorii: imigracja zarobkowa mężczyzn i podejmowanie pracy w przemyśle wydobywczym
- Nazwa kategorii: przewaga widoczna zwłaszcza w wieku produkcyjnym Koniec elementów należących do kategorii typowe dla krajów arabskich
- Elementy należące do kategorii wartości współczynnika feminizacji
- Elementy należące do kategorii wysokie
- Elementy należące do kategorii typowe dla krajów wysoko rozwiniętych
- Elementy należące do kategorii typowe dla wielu krajów Europy Wschodniej
- Elementy należące do kategorii niskie
- Elementy należące do kategorii typowe dla wielu krajów słabo rozwiniętych i rozwijających się
- Elementy należące do kategorii typowe dla krajów arabskich
- 1. zestaw danych:
- kraj: Łotwa
- współczynnik feminizacji: 117.2
- 2. zestaw danych:
- kraj: Portugalia
- współczynnik feminizacji: 111.4
- 3. zestaw danych:
- kraj: Polska
- współczynnik feminizacji: 106.4
- 4. zestaw danych:
- kraj: Burkina Faso
- współczynnik feminizacji: 100.3
- 5. zestaw danych:
- kraj: Islandia
- współczynnik feminizacji: 99.2
- 6. zestaw danych:
- kraj: Egipt
- współczynnik feminizacji: 97.9
- 7. zestaw danych:
- kraj: Chiny
- współczynnik feminizacji: 94.9
- 8. zestaw danych:
- kraj: Indie
- współczynnik feminizacji: 92.4
- 9. zestaw danych:
- kraj: Arabia Saudyjska
- współczynnik feminizacji: 73.2
- 10. zestaw danych:
- kraj: Katar
- współczynnik feminizacji: 32.7
-
kraj : Łotwa
współczynnik_feminizacji : 117.2
-
kraj : Portugalia
współczynnik_feminizacji : 111.4
-
kraj : Polska
współczynnik_feminizacji : 106.4
-
kraj : Burkina Faso
współczynnik_feminizacji : 100.3
-
kraj : Islandia
współczynnik_feminizacji : 99.2
-
kraj : Egipt
współczynnik_feminizacji : 97.9
-
kraj : Chiny
współczynnik_feminizacji : 94.9
-
kraj : Indie
współczynnik_feminizacji : 92.4
-
kraj : Arabia Saudyjska
współczynnik_feminizacji : 73.2
-
kraj : Katar
współczynnik_feminizacji : 32.7
Słownik
(kohabitacja, związek konsensualny); trwały związek mężczyzny i kobiety niepotwierdzony zawarciem związku małżeńskiego (sjp.pwn.pl)
zwyczajowe prawo małżeńskie, obowiązujące wśród wielu ludów Azji, nakazujące poślubienie wdowy po bracie w celu zapewnienia ciągłości rodu (sjp.pwn.pl)
zwyczajowe prawo małżeńskie u wielu ludów zezwalające mężczyźnie na stosunki seksualne lub małżeństwo z siostrami żony lub zobowiązujące owdowiałego mężczyznę do ożenienia się z niezamężną siostrą żony (sjp.pwn.pl)
graficzne zobrazowanie (wykres) struktury płci i wieku; na osi pionowej przedstawia się poszczególne roczniki lub grupy wiekowe, a na osi poziomej – liczbę ludności (w formie bezwzględnej lub jej udziałów procentowych); lewa strona wykresu przedstawia z reguły strukturę wieku mężczyzn, a prawa – kobiet; bardzo często innymi kolorami zaznacza się także nadwyżkę liczby kobiet nad liczbą mężczyzn lub nadwyżkę liczb mężczyzn nad liczbą kobiet w poszczególnych rocznikach (lub grupach wiekowych); każda piramida składa się z: podstawy (która obrazuje strukturę płci i wieku roczników najmłodszych), wierzchołka (który przedstawia strukturę płci i wieku roczników najstarszych), boków (ramion, które mogą być wklęsłe, wypukłe lub przyjmować inne nieregularne kształty); często także stawia się dwie granice wiekowe: 20 (lub 15) oraz 65 (lub 60), żeby rozróżnić odsetki populacji w trzech ekonomicznych grupach wiekowych