Liczba ludności świata i jej zmiany

Czym zajmuje się demografia?

Demografia (z gr. demos ‘lud’ i grapheia ‘opis’) to nauka o prawidłowościach w rozwoju ludności w czasie i przestrzeni.

Zakres badań demografii:

• stan i zmiany liczby i tempa zmian ludności w przeszłości, obecnie i w przyszłości,

• struktura ludności (m.in. pod względem wieku, płci, zatrudnienia),

• zróżnicowanie przestrzenne (geograficzne) procesów demograficznych na świecie, w poszczególnych państwach, regionach i krajach (np. migracje).

Etapy zaludniania Ziemi

Przyczyny spadku liczby ludności

Więcej informacji o liczbie ludności świata i jej zmianach znajdziesz w e‑materiale „Zmiany liczby ludności świata”DGcsgsWVJ„Zmiany liczby ludności świata”.

Wskaźnik dynamiki zmian liczby ludności

Wskaźnik dynamiki określa tempo zmian liczby ludności na danym obszarze i w określonym przedziale czasowym. Wartość większa niż 100 oznacza wzrost liczby ludności, a wartość mniejsza niż 100 – spadek.

R4ffWjMALx1Rq

Na ilustracji jest wzór: $W_d=\frac{L_2}{L_1}\cdot 100$. ${\mathrm{W}}_{\mathrm{d}}$ oznacza wskaźnik dynamiki. L1 liczbę ludności na początku badanego okresu w danym miejscu. L2 oznacza liczbę ludności na końcu badanego okresu w danym miejscu.

Jeżeli chcemy policzyć, o ile procent nastąpił wzrost lub spadek liczby ludności, należy zastosować wzór:

Raph3X3gGNAZm

Ilustracja przedstawia wzór: $W_d=\frac{L_2-L_1}{L_1}\cdot 100$. ${\mathrm{W}}_{\mathrm{d}}$ oznacza wskaźnik dynamiki. L1 to liczba ludności na początku badanego okresu w danym miejscu. L2 to liczba ludności na końcu badanego okresu w danym miejscu.

Wówczas dodatnia wartość oznacza procentowy wzrost, a ujemna – procentowy spadek liczby ludności.

Więcej informacjo o wskaźniku dynamiki zmian liczby ludności znajdziesz w e‑materiale „Wskaźnik dynamiki zmian liczby ludności Polski”DGkUifXAY„Wskaźnik dynamiki zmian liczby ludności Polski”.

Obecna liczba ludności świata i jej zmiany

Ludność świata

Liczba ludności świata na początku 2021 roku wynosiła 7,735 mld. Dynamika zmian liczby ludności została przedstawiona w poniższej tabeli.

Indeks dolny Źródło: roczniki statystyczne GUS z różnych lat. Indeks dolny koniec_{Źródło: roczniki statystyczne GUS z różnych lat.}

Ludność według kontynentów

Od wieków najludniejszym kontynentem była Azja. Zadecydowały o tym głównie korzystne warunki naturalne. Migracje Europejczyków, będące konsekwencją odkryć geograficznych, spowodowały stopniowy wzrost zaludnienia Ameryki, a następnie Australii i Oceanii. Od lat 50. XX w. największym tempem przyrostu liczby ludności cechuje się Afryka, Ameryka Południowa i Azja, a najmniejszym – Europa.

Rted2gFekPWXz

Na wykresie przedstawiono zmianę liczby ludności według kontynentów. Z wykresu można odczytać, że największy przyrost liczby ludności jest w Azji, szczególnie od 1950 roku. Stosunkowo szybkie tempo przyrostu liczby ludności jest w Afryce, Ameryce Południowej i Azja. W Europie przyrost jest stabilny, podobnie w Australii i Oceanii.

Indeks dolny *prognoza_*prognoza

Indeks dolny Źródło: https://ourworldindata.org/world‑population‑growth. Indeks dolny koniec_{Źródło: https://ourworldindata.org/world‑population‑growth.}

Indeks dolny * prognoza Indeks dolny koniec_{* prognoza}

Indeks dolny Źródło: https://population.un.org/wup/. Indeks dolny koniec_{Źródło: https://population.un.org/wup/.}

Indeks dolny * prognoza Indeks dolny koniec_{* prognoza}

Indeks dolny Źródło: https://www.worldometers.info/world‑population/population‑by‑country/. Indeks dolny koniec_{Źródło: https://www.worldometers.info/world‑population/population‑by‑country/.}

Więcej informacji o przyczynach zmian liczby ludności na świecie znajdziesz w e‑materiałach: „Problemy związane ze starzeniem się ludności”D1EiYr2mU„Problemy związane ze starzeniem się ludności”, „Problemy związane z migracjami i uchodźstwem ludności”DoODEayLK„Problemy związane z migracjami i uchodźstwem ludności”, „Przyczyny i konsekwencje migracji ludności”DudhJQQGX„Przyczyny i konsekwencje migracji ludności” oraz „Analiza rozmieszczenia ludności na świecie”DtMoFVMG1„Analiza rozmieszczenia ludności na świecie”.

Ruch naturalny

Głównymi przyczynami zmian liczby ludności są:

• w skali świata – ruch naturalny – zmiany liczby ludności w wyniku zdarzeń naturalnych, takich jak urodzenia i zgony, zawieranie związków małżeńskich, rozwody,

• w skali poszczególnych regionów – ruch wędrówkowy – zmiany liczby ludności poszczególnych części świata (ale nie w skali globalnej) w wyniku migracji (przemieszczania się ludności).

Urodzenia i zgony. Przyrost naturalny

Urodzenia i zgony w sposób bezpośredni wpływają na zmiany liczby ludności.

Przyrost naturalny a współczynnik przyrostu naturalnego

Przyrost naturalny (PN) – różnica między liczbą urodzeń a liczbą zgonów w danym okresie i na danym terytorium. Jeżeli wartość ta jest ujemna (liczba zgonów przewyższa liczbę urodzeń), mówimy o ubytku naturalnym.

Współczynnik przyrostu naturalnego (WIndeks dolny PN_PN) – przedstawia przyrost naturalny w przeliczeniu na tysiąc mieszkańców danego obszaru (wyrażany najczęściej w ‰). Używa się go, aby porównać skalę przyrostu naturalnego w poszczególnych krajach lub regionach, różniących się między sobą liczbą ludności. Innymi słowy, jest to różnica między współczynnikiem urodzeń (rodnością, liczbą urodzeń w przeliczeniu na 1000 mieszkańców) a współczynnikiem zgonów (śmiertelnością, liczbą zgonów na 1000 mieszkańców). Zaleca się podawanie wartości tego współczynnika jako wartość uśrednioną z kilku lat.

WIndeks dolny PN_PN - współczynnik przyrostu naturalnego,
U – liczba urodzeń (żywych) w danym miejscu i czasie,
Z – liczba zgonów w danym miejscu i czasie,
L – liczba ludności w danym miejscu i czasie.

WIndeks dolny PN_PN – współczynnik przyrostu naturalnego,
PN – przyrost naturalny,
WIndeks dolny U_U – współczynnik urodzeń w danym miejscu i czasie,
WIndeks dolny Z_Z – współczynnik zgonów w danym miejscu i czasie.

Przestrzenne zróżnicowanie współczynnika urodzeń i zgonów na świecie

Rozkład ten jest uzależniony przede wszystkim od poziomu rozwoju gospodarczego. Największymi wartościami współczynnika urodzeń odznaczają się kraje afrykańskie i niektóre azjatyckie, a najniższymi - kraje wysoko rozwinięte Europy (również kraje dawnego bloku wschodniego), Japonia i Korea Południowa. Natomiast największe wartości współczynnika zgonów występują w krajach dawnego bloku wschodniego (z uwagi na czynniki takie jak: niestabilna sytuacja ekonomiczna, nadumieralność mężczyzn z uwagi na niehigieniczny tryb życia, nasilenie się chorób cywilizacyjnych) oraz w wielu krajach afrykańskich (z uwagi na umieralność okołoporodową, niski poziom higieny i medycyny), a najmniejsze - w Azji Południowo‑Zachodniej.

RhmtQhfhJA5IH

Mapa świata przedstawia współczynnik urodzeń żywych w latach 2016–2019. Wysokie wartości dotyczą przede wszystkim Afryki. Współczynnik powyżej 40 promili - Mali, Niger, Czad, Demokratyczna Republika Konga, Angola, Somalia. Na żadnym innym kontynencie nie ma tak wysokiego współczynnika. Pozostała większość krajów afrykańskich ma współczynnik od 30 do 40 promili. Taki współczynnik dotyczy także Jemenu, Iraku, Afganistanu, Tadżykistanu. Współczynnik od 20,1 do 30 promili dotyczy Ekwadoru, Gujany, Paragwaju, Boliwii, Hondurasu, Nikaragui, Salwadoru, Gwatemali, Algierii, Egiptu, Kenii, RPA, Namibii, Botswany, Kazachstanu, Kirgistanu, Uzbekistanu, Turkmenistanu, Pakistanu, Laosu, Nepalu, Filipin, Papui‑Nowej Gwinei. Współczynnik od 15,1 do 20 promili dotyczy między innymi Argentyny, Chile, Kolumbii, Wenezueli, Meksyku, Libii, Tunezji, Maroka, Arabii Saudyjskiej, Iranu, Omanu, Turcji, Indii, Birmy, Wietnamu, Malezji, Indonezji. Najniższy - poniżej lub równe 10 promili to między innymi: Niemcy, Holandia, Portugalia, Hiszpania, Włochy, Ukraina, Grecja, Austria, Słowenia, Węgry, Bułgaria, Finlandia, Bośnia i Hercegowina, Serbia, Bułgaria, Korea Południowa, Japonia. W pozostałych krajach świata, w tym w Polsce, wynosi od 10,1 do 15 promili.

RdGGndhv2iQ61

Na mapie świata zaznaczono współczynnik zgonów w latach 2016‑2019. Współczynnik zgonów najwyższy powyżej 13 promili: Łotwa, Estonia, Ukraina, Węgry, Rumunia, Bułgaria, Serbia. Współczynnik od 11,1 do 13 promili: Rosja, Gruzja, Somalia, Czad, Republika Środkowoafrykańska, Lesotho. Współczynnik 9,1 do 11 promili dotyczy między innymi Republiki Demokratycznej Konga, RPA, Mozambiku, Sudanu Południowego, Kamerunu, Mali, Wybrzeża Kości Słoniowej, Japonii, Niemiec. W pozostałych krajach świata współczynnik dotyczy dwóch przedziałów od 9 do 7 promili 9 (np. Kanada, USA, Chiny, Indie, Kazachstan) i od 7 do 5 (np. Australia, Mongolia, Meksyk, Brazylia, Boliwia, Ekwador, Kolumbia, Wenezuela, Peru). Najniższy poniżej lub równe pięć promili dotyczy Algierii, Arabii Saudyjskiej, Omanu, Iraku, Iranu, Emiratów Arabskich, Uzbekistanu, Malezji.

Przestrzenne zróżnicowanie współczynnika przyrostu naturalnego na świecie

Rozkład ten jest wypadkową współczynnika urodzeń i współczynnika zgonów.

R1dXOcv6dixy0

Mapa świata przedstawia współczynnik przyrostu naturalnego w latach 2016–2019. Wartości najwyższe dotyczą przede wszystkim Afryki. Współczynnik powyżej 30 promili.

Współczynnik umieralności niemowląt

Ze współczynnikiem przyrostu naturalnego związany jest współczynnik umieralności niemowląt, czyli wyrażany w promilach stosunek liczby zgonów niemowląt przed osiągnięciem pierwszego roku życia do liczby urodzeń żywych w danym roku.

WIndeks dolny UN_UN – współczynnik umieralności niemowląt,
ZIndeks dolny N_N – liczba zgonów niemowląt w danym czasie,
U – liczba urodzeń (żywych) w danym czasie.

Jest to wielkość dostarczająca informacji o poziomie rozwoju społeczno‑ekonomicznego krajów:

• kraje słabo rozwinięte: w wyniku głodu, epidemii, braku dostępu do bezpiecznych ujęć wody, niedostatku placówek medycznych odnotowuje się wysoki, przekraczający niekiedy 100‰ współczynnik umieralności niemowląt,

• kraje wysoko rozwinięte – w wyniku wysokiej jakości służby zdrowia i powszechnego dostępu do niej współczynnik ten nie przekracza 7‰.

W zdecydowanej większości państw wartości tego wskaźnika z roku na rok zmniejszają się.

RD2wEZ5wc0zxm

Mapa świata przedstawia współczynnik umieralności niemowląt w latach 2016–2019. Współczynnik powyżej 50 promili dotyczy krajów Afryki Zachodniej, Środkowej i Wschodniej (Somalia, Mozambik), a także Pakistanu. Współczynnik od 40,1 do 50 promili to kilka krajów afrykańskich, a poza Afryką - Afganistan. Współczynnik od 30,1 do 40 promili dotyczy krajów Afryki Południowej, Wschodniej, a także Indii, Birmy, Laosu, Turkmenistanu, Papui‑Nowej Gwinei. Współczynnik od 20,1 do 30 promili dotyczy między innymi krajów Afryki Północnej, a także w Mołdawii, Mongolii, Iraku, Nepalu, Indonezji, Wenezueli, Boliwii. W pozostałych krajach świata współczynnik jest mniejszy lub równy dziesięciu promilom.

Małżeństwa i rozwody

Na zmiany liczby ludności w dużym stopniu wpływają małżeństwa i rozwody. Do ich opisywania używa się następujących wskaźników, których wartości dostępne są jedynie dla wysoko rozwiniętych państw:

• współczynnik zawieranych małżeństw, czyli liczba zawartych w danym roku małżeństw w przeliczeniu na 1000 osób; w ostatnich latach wartości tego wskaźnika z reguły maleją,

• współczynnik uzyskanych rozwodów, czyli liczba uzyskanych w danym roku rozwodów w przeliczeniu na 1000 osób; w ostatnich latach wartości tego wskaźnika są na podobnym poziomie.

Teorie rozwoju ludności

Teoria przejścia demograficznego

Teoria przejścia demograficznego (teoria pierwszego przejścia demograficznego, model przejścia demograficznego, teoria rozwoju demograficznego, teoria cyklu demograficznego, model transformacji demograficznej) przedstawia fazy zmian demograficznych towarzyszących przemianom społeczno‑gospodarczym państw, uwzględniając współczynniki urodzeń i zgonów oraz związane z tym zmiany przyrostu naturalnego. Prezentuje też obecny podział społeczeństw pod względem struktury demograficznej. Obecnie mówi się o pięciu fazach przejścia demograficznego.

Przemiany demograficzne dokonują się w społeczeństwach wszystkich państw, jednakże ich dynamika i długość trwania poszczególnych faz związane są z poziomem rozwoju społeczno‑gospodarczego, dlatego też poszczególne kraje znajdują się obecnie w różnych fazach:

• państwa słabo rozwinięte znajdują się głównie w fazie II i III,

• państwa wysoko rozwinięte przeszły przez poszczególne etapy przemian demograficznych, osiągając fazę IV i V.

Aby rozpoznać, w której fazie znajduje się ludność danego kraju, często analizuje się kształt piramidy płci i wieku społeczeństwa.

Model przejścia demograficznego uwzględnia przejście od reprodukcji naturalnej (wysoki współczynnik urodzeń i wysoki współczynnik zgonów) do reprodukcji nowoczesnej (niski współczynnik urodzeń i niski współczynnik zgonów).

Eksplozja, implozja i regres demograficzny

Eksplozja demograficzna to dynamiczny wzrost przyrostu naturalnego (nawet do wartości powyżej 30‰) wywołany gwałtownym zmniejszeniem się współczynnika zgonów i utrzymywaniem się wysokiego współczynnika urodzeń. Jest charakterystyczna dla społeczeństw znajdujących się w drugiej części II fazy i pierwszej części III fazy przejścia demograficznego. Dotyczy krajów słabo rozwiniętych i rozwijających się (głównie afrykańskich i arabskich). Niekiedy terminu tego używa się do określenia dynamicznego wzrostu liczby ludności w krajach słabo rozwiniętych i rozwijających się od lat 50. XX w.

Implozja demograficzna – gwałtowny i trwały spadek przyrostu naturalnego wywołany szybszym tempem zmniejszania się współczynnika urodzeń (i tym samym współczynnika dzietności) niż współczynnika zgonów. Występuje w drugiej części fazy III i pierwszej części fazy IV przejścia demograficznego.

Długotrwałe zjawiska charakterystyczne dla implozji demograficznej prowadzą do regresu demograficznego, czyli długotrwałego ubytku naturalnego prowadzącego do zmniejszenia się liczby ludności. Prognozy demograficzne pokazują, że wyzwaniem XXI w. będzie walka nie z eksplozją, lecz z regresem demograficznym, który ma już miejsce w krajach wysoko rozwiniętych; liczba ludności w połowie wieku osiągnie ok. 9 mld i zacznie spadać (w każdym pokoleniu o ok. 30%).

Teoria przejścia epidemiologicznego

Z teorią pierwszego przejścia demograficznego związana jest teoria (model) przejścia epidemiologicznego. Przedstawia zmienności wartości współczynnika zgonów i jego struktury według przyczyn oraz wieku ludności w czasie. Teoria ta wyróżnia również pięć etapów (faz), tożsamych z fazami pierwszego przejścia demograficznego.

Modele rodziny i poziom dzietności

Zmiany liczby ludności wynikają bezpośrednio ze zmian liczby dzieci w rodzinach, a to z kolei uwarunkowane jest modelem rodziny.

Modele rodziny

Małżeństwo i rodzina

Rodzina jest podstawową jednostką społeczną. Jej podstawę stanowi małżeństwo, czyli mniej lub bardziej formalny związek kobiety i mężczyzny (w niektórych krajach dopuszczalne są małżeństwa jednopłciowe). Obecnie małżeństwa coraz częściej zastępowane są przez związki nieformalne (np. konkubinatkonkubinatkonkubinat), nieuregulowane ani religijnie, ani prawnie. Niemniej jednak szeroko pojęte małżeństwa i związki partnerskie wiążą się z pełnieniem takich funkcji, jak macierzyństwo i ojcostwo, a także wychowanie. Małżeństwo, czy szerzej – rodzina, funkcjonuje jako forma życia społecznego od ponad 30 tysięcy lat. W XV w. nastąpiło formalne usankcjonowanie małżeństwa w Kościele katolickim, natomiast pierwsze małżeństwa cywilne zostały zawarte w połowie XIX w. w Niemczech. Wśród wielu ludów Afryki, Ameryki i Azji małżeństwa pełnią także funkcję opieki nad osamotnionymi kobietami (lewiratlewiratlewirat i sororatsororatsororat).

Główne modele rodziny

Najczęściej spotykanym modelem rodziny – wynikającym z zasad zachodniego, chrześcijańskiego kręgu kulturowego – jest związek jednego kobiety i jednej mężczyzny z niewielką liczbą dzieci (zazwyczaj do czwórki). Związek ten jest z reguły traktowany jako nierozerwalny, natomiast liczba dzieci jest wypadkową: otwartości na powiększanie rodziny (wynikającą z religii) oraz zapewnienia wszystkim dzieciom godnych warunków życiowych (czynnik ekonomiczny).

Dla krajów słabo rozwiniętych charakterystyczny jest model rodziny wielodzietnej, a dla krajów wysoko rozwiniętych – mniej liczne rodziny.

Współczesne zmiany modelu rodziny

Obecnie w wielu państwach wysoko rozwiniętych na skutek rozwoju cywilizacyjnego, gospodarczego i świadomościowego można zaobserwować daleko idące zmiany w modelu rodziny i związkach. Należą do nich między innymi:

• zmniejszanie się liczby dzieci w rodzinie w wyniku aktywności zawodowej kobiet,

• zmniejszanie się liczby rodzin wielodzietnych na rzecz mniej licznych rodzin,

• zmniejszanie się liczby związków formalnych, a szczególnie dozgonnych,

• powszechność związków przedmałżeńskich,

• prowadzenie jednoosobowych gospodarstw domowych,

• zwiększanie się liczby związków partnerskich (kobieta i mężczyzna na równych prawach) kosztem pozostałych,

• zmniejszanie się średniego wieku rozpoczynania życia intymnego,

• coraz większa liczba rozwodów i rodzin niepełnych,

• zwiększanie się liczby związków w czasie życia,

• występowanie i legalizacja związków między osobami tej samej płci,

• wzrost znaczenia alternatywnych modeli rodziny:

  • ludzie samotni – osoby prowadzące jednoosobowe gospodarstwa domowe,

  • samotni rodzice – matka lub ojciec samotnie wychowujący dziecko

  • rodziny nomadyczne (małżeństwo na odległość)

  • LAT (od ang. living apart together) – partnerzy utrzymują intymne stosunki, lecz nie mieszkają razem

  • DINK (od ang. double income, no kids) – dobrze zarabiający małżonkowie zajęci swoją karierą zawodową, którzy nie chcą posiadać potomstwa

  • rodzina patchworkowa – związek dwóch rozwodników, którzy posiadają swoje dzieci, a także dzieci z poprzedniego małżeństwa.

Współczynnik dzietności

Współczynnik dzietności – średnia liczba dzieci, które jedna kobieta rodzi w ciągu swego życia:

WIndeks dolny D_D – współczynnik dzietności,
D  – liczba dzieci w danym miejscu i czasie,
KIndeks dolny (15‑49)_(15‑49) – liczba kobiet w wieku rozrodczym w danym miejscu i czasie.

Zastępowalność pokoleń

Żeby populacja przetrwała, dwoje małżonków musi pozostawić po sobie co najmniej dwójkę dzieci. Jest to tzw. zastępowalność pokoleń. Z uwagi na to, że nie wszyscy ludzie wstępują w związki małżeńskie, nie wszystkie małżeństwa posiadają dzieci, a także, że dziecko może nie przeżyć porodu, demografowie obliczyli, że współczynnik dzietności zapewniający reprodukcję prostą musi wynosić 2,10 – 2,15 (średnio 2,14).

• Gdy pokolenie dzieci jest liczniejsze niż pokolenie rodziców (współczynnik dzietności jest większy niż 2,10 – 2,15), wówczas mówi się o reprodukcji rozszerzonej.

• W przeciwnym wypadku (współczynnik dzietności mniejszy niż 2,10 – 2,15) – o reprodukcji zawężonej.

Współczynnik dzietności – zróżnicowanie przestrzenne oraz jego przyczyny i skutki

Jeszcze w latach 60. XX w. wynosił on w skali świata ponad 5,0. Obecnie jest to 2,5 (według danych ONZ za 2019 r.). Największymi wartościami tego wskaźnika odznaczają się obecnie kraje Afryki Subsaharyjskiej (od 5,0 do nawet 7,0), a najmniejszymi – kraje Europy Południowej i Wschodniej oraz Korea Południowa i Singapur (od 1,1 do 1,5).

R1Ej4CHNHnNAW

Mapa świata przedstawia współczynnik dzietności w latach 2016- 2019. Najwyższe współczynniki dotyczą Afryki. Współczynnik powyżej 5: Mali, Burkina, Niger, Nigeria, Czad, Somalia, Somaliland, Demokratyczna Republika Konga, Angola. Współczynnik od 3,1 do 5 mają pozostałe kraje Afryki z wyjątkiem Libii, Tunezji, Maroka, Zachodniej Sahary, Botswany, RPA, gdzie współczynnik wynosi od 2,1 do 3. Współczynnik 3,1 do 5 dotyczy także Jemenu, Iraku, Afganistanu, Pakistanu, Tadżykistanu, Kirgistanu, Papui‑Nowej Gwinei. Współczynnik od 2,1 do 3 to przede wszystkim kraje Bliskiego Wschodu i Azji Południowej, a także Mongolia, Kazachstan, Uzbekistan, Turkmenistan, Grenlandia, Ameryka Środkowa z wyjątkiem Kostaryki, Wenezuela, Gujana, Surinam, Ekwador, Peru, Boliwia, Paragwaj, Argentyna. Współczynnik poniżej lub równe 1,5 dotyczy Polski, Ukrainy, Mołdawii, Finlandii, Portugalii, Hiszpanii, Włoch, Chorwacji, Bośni i Hercegowiny, Serbii, Grecji. Pozostałe kraje mają współczynnik od 1,6 do 2.

Indeks dolny Źródło: J. Stasiak, Geografia 2, Wydawnictwo Operon, Gdynia 2013 (zmodyfikowane). Indeks dolny koniec_{Źródło: J. Stasiak, Geografia 2, Wydawnictwo Operon, Gdynia 2013 (zmodyfikowane).}

Struktura demograficzna ludności

Struktura demograficzna ludności to podział ludności według cech demograficznych, m.in. wieku i płci. Społeczeństwa znajdujące się w różnych fazach przejścia demograficznego mają charakterystyczną strukturę demograficzną. Struktura demograficzna i podstawowe procesy demograficzne mają na siebie wzajemny wpływ.

Struktura wieku ludności

Struktura wieku obrazuje udział poszczególnych roczników lub grup wiekowych w ogólnej liczbie ludności danego kraju. Pozwala ona na planowanie zmian na rynku pracy, a także zapotrzebowania na usługi oświatowe, zdrowotne i socjalne.

Typy demograficzne społeczeństw

Wyróżnia się trzy typy demograficzne społeczeństw: progresywne (młode), stacjonarne (dojrzałe, zastojowe) oraz regresywne (stare). Każdy z nich charakteryzuje się innymi proporcjami grup wiekowych.

• Społeczeństwa młode charakteryzują się zdecydowaną przewagą ludności w wieku przedprodukcyjnym i niewielkim odsetkiem ludności w wieku poprodukcyjnym. Piramida płci i wiekupiramida płci i wieku społeczeństwaPiramida płci i wieku przyjmuje wówczas kształt trójkąta równoramiennego (ewentualne z wklęsłymi lub nieznacznie wypukłymi bokami).

• Społeczeństwa dojrzałe charakteryzują się bardziej zbliżonymi do siebie odsetkami ludności w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym oraz dominacją ludności w wieku produkcyjnym. Piramida płci i wieku przyjmuje wówczas kształt dzwonu zwężającego się ku górze.

• Społeczeństwa stare charakteryzują się zdecydowaną przewagą ludności w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym oraz małym odsetkiem ludności w wieku przedprodukcyjnym. Piramida płci i wieku przyjmuje wówczas kształt dzwonu zwężonego w dolnej części.

R2TtB1CFodjZc

Na ilustracji w tabeli zamieszczono trzy typy piramid wieku i płci, przedstawiają typy demograficzne społeczeństw. 1. progresywne - młode. Piramida wieku ma kształt trójkąta - szeroka na dole, zwęża się ku górze wraz z rosnącym wiekiem. 2. stacjonarne - zastojowe, dojrzałe - piramida jest szeroka od 0 do 65. roku życia, na górze jest półokrągła. 3. regresywne - stare - piramida jest węższa na dole, najszersza na wysokości 65 lat, półokrągła w górnej części.

Piramidy społeczeństw młodych

R5VE12xIskn8L

Na ilustracji jest piramida wieku i płci. Dotyczy Czadu. Jest szeroka na dole i sukcesywnie zwęża się ku górze. Od zera do 44. roku życia (bez przedziału 25‑29 lat) nieznaczna przewaga mężczyzn nad kobietami, w starszym wieku jest odwrotnie. Najwięcej jest osób od narodzin do 19 lat. Stanowią 58%. 39,5% to osoby w przedziale wiekowym od 20 do 64 lat. Osoby powyżej 65. roku życia stanowią 2,5%.

RwQ37ATXkdwBe

Na ilustracji jest piramida wieku i płci. Dotyczy Afganistanu. Jest szeroka na dole i sukcesywnie zwęża się ku górze. Od zera do 20. do 54. roku życia nieznaczna przewaga mężczyzn nad kobietami, w starszym wieku jest odwrotnie. Najwięcej jest osób od narodzin do 19 lat. Stanowią 53,3%. 44,1% to osoby w przedziale wiekowym od 20 do 64 lat. Osoby powyżej 65. roku życia stanowią 2,6%.

R1LbmrWnF1gGg

Na ilustracji jest piramida wieku i płci. Dotyczy Zambii. Jest szeroka na dole i sukcesywnie zwęża się ku górze. Od zera do 24. roku życia nieznaczna przewaga mężczyzn nad kobietami, w starszym wieku jest odwrotnie. Najwięcej jest osób od narodzin do 19 lat. Stanowią 56,1%. 41,1% to osoby w przedziale wiekowym od 20 do 64 lat. Osoby powyżej 65. roku życia stanowią 2,8%.

RnWpy5xIjOH65

Na ilustracji jest piramida wieku i płci. Dotyczy Etiopii. Jest szeroka na dole i sukcesywnie zwęża się ku górze. Od zera do 29. roku życia nieznaczna przewaga mężczyzn nad kobietami, w starszym wieku jest odwrotnie. Najwięcej jest osób od narodzin do 19 lat. Stanowią 50,8%. 45,6% to osoby w przedziale wiekowym od 20 do 64 lat. Osoby powyżej 65. roku życia stanowią 3,6%.

Piramidy społeczeństw zastojowych (dojrzałych)

RiFcejwXugDJn

Na ilustracji jest piramida wieku i płci. Dotyczy Indii. Jest szeroka na dole - najszersza w przedziale wiekowym od 15 do 19 lat. Piramida zwęża się ku górze. Od zera do 34. roku życia nieznaczna przewaga mężczyzn nad kobietami, potem odwrotnie. Osoby od narodzin do 19 lat stanowią 36,4%. 57,3% to osoby w przedziale wiekowym od 20 do 64 lat. Osoby powyżej 65. roku życia stanowią 6,3%.

RiLe7PU9rfbRp

Na ilustracji jest piramida wieku i płci. Dotyczy RPA. Jest szeroka na dole - do 34. roku życia (nieznaczna przewaga mężczyzn nad kobietami). Powyżej 59. roku życia przewaga kobieta nad mężczyznami i w przedziale wiekowym od 40 do 44 lat. Osoby od narodzin do 19 lat stanowią 37,5%. 57,1% to osoby w przedziale wiekowym od 20 do 64 lat. Osoby powyżej 65. roku życia stanowią 5,4%.

R1SsNsMzFJrsO

Na ilustracji jest piramida wieku i płci. Dotyczy Brazylii. Jest szersza do 44. roku życia (nieznaczna przewaga mężczyzn nad kobietami), następnie sukcesywnie zwęża się ku górze. Osoby od narodzin do 19 lat stanowią 29,4%. 61,5% to osoby w przedziale wiekowym od 20 do 64 lat. Osoby powyżej 65. roku życia stanowią 9,1%.

RsaBJ7wyz6sLb

Na ilustracji jest piramida wieku i płci. Dotyczy Francji. Piramida ma kształt zbliżony do kolumny. Jest szersza do 74. roku życia (nieznaczna przewaga mężczyzn nad kobietami do 54. roku życia, powyżej tego roku przewaga kobiet), następnie sukcesywnie zwęża się ku górze. Osoby od narodzin do 19 lat stanowią 24,2%. 55,3% to osoby w przedziale wiekowym od 20 do 64 lat. Osoby powyżej 65. roku życia stanowią 20,5%.

Piramidy społeczeństw starych

RAFtJvVXEyT6U

Na ilustracji jest piramida wieku i płci. Dotyczy Włoch. Piramida jest najszersza w części środkowej - pomiędzy 45. a 59. rokiem życia. Od zera do 59. roku życia nieznaczna przewaga mężczyzn nad kobietami, powyżej tendencja odwrotna. Osoby od narodzin do 19 lat stanowią 18,1%. 58,2% to osoby w przedziale wiekowym od 20 do 64 lat. Osoby powyżej 65. roku życia stanowią 23,7%.

Ri1Zt5aW4wGDv

Na ilustracji jest piramida wieku i płci. Dotyczy Polski. Jest stosunkowo wąska na dole, następnie szersza w przedziale wiekowym 35‑39 lat, 40‑44 lata, 60‑64 lata. Od zera do 59. roku życia nieznaczna przewaga mężczyzn nad kobietami, póżniej odwrotnie. Osoby od narodzin do 19 lat stanowią 19,8%. 62,2% to osoby w przedziale wiekowym od 20 do 64 lat. Osoby powyżej 65. roku życia stanowią 18%.

RyfDWeiLgPBEe

Na ilustracji jest piramida wieku i płci. Dotyczy Niemiec. Jest stosunkowo wąska na dole, następnie szersza w przedziale wiekowym 50‑59 lat. Od zera do 64. roku życia nieznaczna przewaga mężczyzn nad kobietami, póżniej odwrotnie. Osoby od narodzin do 19 lat stanowią 17%. 60,1% to osoby w przedziale wiekowym od 20 do 64 lat. Osoby powyżej 65. roku życia stanowią 22,4%.

RwPd3V0TxFtZu

Na ilustracji jest piramida wieku i płci. Dotyczy Chin. Jest stosunkowo wąska na dole, następnie szersza w przedziale wiekowym 30‑34 lat, 45‑54 lat. Od zera do 34. roku życia nieznaczna przewaga mężczyzn nad kobietami, póżniej odwrotnie. Osoby od narodzin do 19 lat stanowią 22,5%. 65,9% to osoby w przedziale wiekowym od 20 do 64 lat. Osoby powyżej 65. roku życia stanowią 11,6%.

Starzenie się społeczeństwa

Starzenie się społeczeństwa – proces, który polega na wzroście udziału osób, które ukończyły 65 lat (a tym samym na zmniejszeniu się udziału pozostałych grup wiekowych) w ogólnej liczbie ludności danego kraju.

Wskaźnikiem, który najlepiej obrazuje proces starzenia się społeczeństwa, jest odsetek liczby osób starszych (w wieku 65 lat i więcej) w ogólnej liczbie ludności. Obecnie w skali świata wynosi on ok. 9%. Zróżnicowanie wartości tego wskaźnika pozwala na wyróżnienie następujących typów populacji (według ONZ):

• młoda (do 4%),

• dojrzała (4–7%),

• starzejąca się (7–14%),

• stara (14–21%),

• hiperstara (powyżej 21%).

Starzenie się społeczeństwa w największym stopniu dotyka państw wysoko rozwiniętych gospodarczo. Odnotowuje się tam nie tylko największe odsetki osób w wieku 65 lat i więcej, ale również największe tempo wzrostu tego wskaźnika.

Polecenie 3

Przeanalizuj poniższe mapy, a następnie sformułuj prawidłowość między przestrzennym zróżnicowaniem współczynnika dzietności a odsetkiem osób, które ukończył 65 lat.

Zapoznaj się z opisem map, a następnie sformułuj prawidłowość między przestrzennym zróżnicowaniem współczynnika dzietności a odsetkiem osób, które ukończył 65 lat.

Rrdl5b7Y03cbH

Na mapie Europy zaznaczono udział ludności w wieku do 14 lat w ogólnej liczbie ludności w 2021 r. Udział oznaczono 4 odcieniami zielonego. Państwa, które charakteryzuje współczynnik od 12 do 15%, to: Niemcy, Austria, Portugalia, Hiszpania, Włochy, Grecja, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, Węgry, Bułgaria i Serbia. Państwa, które charakteryzuje współczynnik od 15 do 18%, to: Francja, Szwajcaria, Belgia, Luksemburg, Holandia, Wielka Brytania, Dania, Słowenia, Norwegia, Szwecja, Finlandia, Rosja, Estonia, Łotwa, Litwa, Polska, Czechy, Słowacja, Białoruś, Ukraina, Rumunia, Macedonia Północna i Albania. Państwa, które charakteryzuje współczynnik od 18 do 21%, to: Irlandia, Islandia, Czarnogóra, Cypr i Mołdawia. Państwa, które charakteryzuje współczynnik powyżej 21%, to: Kosowo, Turcja i Kazachstan. Kolorem białym oznaczono państwa spoza Europy. Na mapie znajduje się legenda z oznaczeniami kolorów. Zastosowano podziałkę liniową od 0 do 1000 km co 500 km.

RYjeohTV9qYJj

Na mapie świata zaznaczono udział ludności w wieku od 15 do 65 lat w ogólnej liczbie ludności w 2021 roku. Udział oznaczono 5 odcieniami niebieskiego. Państwa, które charakteryzuje współczynnik od 61 do 63%, to: Francja, Szwecja, Finlandia i Kazachstan. Państwa, które charakteryzuje współczynnik od 63 do 65%, to: Portugalia, Włochy, Wielka Brytania, Belgia, Holandia, Niemcy, Dania, Czechy, Słowenia, Chorwacja, Norwegia, Estonia, Litwa, Bułgaria i Grecja. Państwa, które charakteryzuje współczynnik od 65 do 67%, to Hiszpania, Irlandia, Islandia, Szwajcaria, Austria, Słowacja, Polska, Rosja, Białoruś, Węgry, Rumunia, Mołdawia, Bośnia i Hercegowina, Serbia i Czarnogóra. Państwa, które charakteryzuje współczynnik od 67 do 69%, to: Ukraina i Turcja. Państwa, które charakteryzuje współczynnik powyżej 69%, to Macedonia Północna i Cypr. Kolorem białym oznaczono państwa spoza Europy. Na mapie znajduje się legenda z oznaczeniami kolorów. Zastosowano podziałkę liniową od 0 do 1000 km co 500 km.

R1Vy9GQylkOcK

Na mapie świata zaznaczono udział ludności w wieku powyżej 65 lat w ogólnej liczbie ludności w 2021 roku. Udział oznaczono 6 odcieniami czerwonego. Państwa, które charakteryzuje współczynnik od 5 do 14%, to: Turcja, Kosowo, Mołdawia i Kazachstan. Państwa, które charakteryzuje współczynnik od 14 do 16%, to: Rosja, Islandia, Macedonia Północna, Cypr i Irlandia. Państwa, które charakteryzuje współczynnik od 16 do 18%, to: Ukraina, Białoruś, Słowacja, Albania i Czarnogóra. Państwa, które charakteryzuje współczynnik od 18 do 20%, to: Polska, Austria, Szwajcaria, Bośnia i Hercegowina, Rumunia, Hiszpania, Wielka Brytania, Belgia, Holandia i Norwegia. Państwa, które charakteryzuje współczynnik od 20 do 22%, to: Francja, Czechy, Szwecja, Estonia, Łotwa, Litwa, Węgry, Słowenia, Chorwacja i Serbia. Państwa, które charakteryzuje współczynnik powyżej 22%, to: Portugalia, Włochy, Niemcy, Finlandia, Bułgaria, i Grecja. Kolorem białym oznaczono państwa spoza Europy. Na mapie znajduje się legenda z oznaczeniami kolorów. Zastosowano podziałkę liniową od 0 do 1000 km co 500 km.

RMmcXM8ZDa9lP

(Uzupełnij).

---

R3VB9eEgrcYJK

Wykres dotyczy zmian udziału liczby osób w wieku 65 lat i więcej w ogólnej liczbie ludności w wybranych krajach w latach 1990‑2019. Nigeria stabilnie około 3%, z nieznacznym spadkiem. Indie wzrost z 4% w 1990 roku do 6% w 2019 roku. Brazylia wzrost z 5% w 1990 roku do 9% w 2019 roku. Japonia wzrost z  6% w 1990 roku do 11% w 2019 roku. Polska wzrost z 10% w 1990 roku do 18% w 2019 roku. USA wzrost z 13% w 1990 roku do 16% w 2019 roku. Włochy wzrost z 15% w 1990 roku do 23% w 2019 roku.

Często w analizach używa się także współczynnika obciążenia demograficznego. Jest to stosunek liczby osób w wieku nieprodukcyjnym (dzieci w wieku do 14 lat i osób starszych w wieku 65 lat i starszych do liczby osób w wieku produkcyjnym (15–64 lata). Im wyższa wartość tego wskaźnika, tym mniejsza liczba osób pracuje, żeby utrzymać pozostałą część społeczeństwa.

R1ARHZvjjUBTg

Na mapie świata zaznaczono współczynnik obciążenia demograficznego w 2019 r. Dominują kraje afrykańskie, współczynnik powyżej 80% to kraje Afryki Zachodniej, Środkowej i Południowo‑Wschodniej, poza Afryką jest Afganistan. Wysoki współczynnik od 70,1 do 80% dotyczy Iraku, Jemenu, Etiopii, Kenii, Sudanu, Mauretanii. W przedziale od 60,1 do 70% jest między innymi Szwecja, Finlandia, Niemcy, Egipt, Japonia, Francja, Papua‑Nowa Gwinea. Pozostałych krajach współczynnik jest niższy. Poniżej lub równe 40% dotyczy Arabii Saudyjskiej, Omanu, Emiratów Arabskich, Kataru, Kuwejtu.

Do głównych sposobów przeciwdziałania negatywnym skutkom starzenia się społeczeństwa zalicza się:

• politykę pronatalistyczną (prorodzinną), mającą na celu zwiększenie odsetka osób młodych, a w konsekwencji zmniejszenie się odsetka osób starszych, która prowadzona jest m.in. w takich krajach jak: Polska, Francja, Szwecja, Niemcy, Norwegia, Dania (por. podrozdział Eksplozja, implozja i regres demograficzny).

• podwyższanie wieku emerytalnego, mające na celu zwiększenie odsetka osób w wieku produkcyjnym (z uwagi na większą długość życia osoby starsze w wieku 60–65 lat są często jeszcze bardzo sprawne),

• skracanie liczby godzin pracy,

• dostosowywanie sfery społecznej, gospodarki i przestrzeni, np. tworzenie uniwersytetów trzeciego wieku, kształcenie lekarzy geriatrów, tworzenie nowych miejsc w domach opieki itp.

Średnia długość trwania życia

Jest to wskaźnik społeczno‑ekonomiczny wpływający na strukturę wieku, który zależy m.in. od: poziomu higieny i usług medycznych, warunków życia, diety, poziomu wykształcenia ludności oraz sytuacji politycznej danego obszaru. Im wyżej rozwinięty kraj, tym większa średnia długość trwania życia ludności. Generalnie mężczyźni żyją krócej niż kobiety, ponieważ m.in.:

• są mniej odporni na stres,

• wykonują z reguły cięższą, fizyczną pracę,

• są mniej odporni na urazy i zatrucia,

• prowadzą mniej higieniczny tryb życia (wśród mężczyzn jest więcej palaczy, spożywających alkohol, używających narkotyków, nieprzestrzegających diety).

RngFAFmZGannL

Na mapie świata zaznaczono średnią długość trwania życia w 2019 r. w poszczególnych krajach powyżej. Powyżej 80 lat: Kanada, Kostaryka, Skandynawia, kraje Europy Zachodniej i południowej, Australia, Nowa Zelandia, Japonia, Korea Południowa. Średnia 75,1 do 80 lat USA, Honduras, Panama, Kuba, Kolumbia, Brazylia, Argentyna, Peru, Ekwador, Maroko, Algieria, Tunezja, Turcja, Iran, Oman, Emiraty Arabskie, Chiny, Wietnam, Tajlandia, Malezja, Litwa, Estonia, Polska, Czechy, Słowacja, Węgry, Rumunia, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, Serbia, Macedonia, Albania, Czarnogóra. Wskaźnik od 70,1 do 75 lat dotyczy przede wszystkim Rosji, Łotwy, Białorusi, Ukrainy, Bułgarii, Kazachstanu, Uzbekistanu, Kirgistanu, Tadżykistanu, Indonezji, Wenezueli, Surinam, Boliwii, Paragwaju, Emiratów Arabskich, Iraku, Syrii, Izraela, Jordanii, Libii, Egiptu. Średnia 65,1 do 70 lat to przede wszystkim: Pakistan, Indie, Birma, Laos, Mongolia, Madagaskar, Botswana, Tanzania, Kenia, Etiopia, Erytrea, Sudan, Senegal, Gabon. Średnia wieku poniżej lub równe 65 lat to pozostałe kraje Afryki, Afganistan, Papua‑Nowa Gwinea.

Struktura płci ludności

Struktura płci ludności ukazuje relacje między liczbą kobiet i mężczyzn w danym społeczeństwie. Rzadziej używa się procentowego udziału osób obu płci, a częściej dwóch współczynników:

• współczynnik feminizacji – liczba kobiet przypadająca na 100 mężczyzn (częściej stosowany),

• współczynnik maskulinizacji – liczba mężczyzn przypadająca na 100 kobiet.

WIndeks dolny f_f – współczynnik feminizacji,
WIndeks dolny m_m – współczynnik maskulinizacji,
K  – liczba kobiet w danym miejscu i czasie,
M – liczba mężczyzn w danym miejscu i czasie.

Statystycznie rodzi się więcej chłopców (dlatego wskaźnik feminizacji w młodszych grupach wiekowych jest często niższy niż 100), ale to kobiety żyją dłużej (dlatego wśród starszych grup wiekowych zarysowuje się znaczna przewaga kobiet nad mężczyznami). Warto też dodać, że zauważa się dużą śmiertelność wśród młodych mężczyzn.

W skali świata nieco więcej jest mężczyzn niż kobiet (wskaźnik feminizacji w 2019 r. wynosił 98,3).

R1AHiVN5Bo6mu

Na mapie świata zaznaczono wskaźnik feminizacji w 2019 r. Wskaźnik powyżej 110 dotyczy: Portugalii, Węgier, Ukrainy, Białorusi, Rosji, Litwy, Łotwy, Estonii, Nepalu. Wskaźnik feminizacji od 105,1 do 110 dotyczy: Argentyny, Urugwaju, Gujany Francuskiej, Gwinei, Senegalu, Namibii, Botswany, Zimbabwe, Mozambiku, Francji, Włoch, Polski, Słowacji, Chorwacji, Rumunii, Mołdawii, Bułgarii, Norwegii, Szwecji, Islandii, Kazachstanu, Tajlandii, Birmy, Sri Lanki. Współczynnik 95,1 do 100 dotyczy Ekwadoru, Gujany, Surinam, Boliwii, Paragwaju, Algierii, Mauretanii, Mali, Nigru, Liberii, Wybrzeża Kości Słoniowej, Gujany, Nigerii, Kamerunu, Gabonu, Sudanu Południowego, Etiopii, Iranu, Jemenu, Iraku, Siri, Jordanii, Indonezji, Korei Południowej. Wskaźnik od 90,1 do 95 dotyczy Afganistanu, Pakistanu, Indii, Chin, Birmy, Malezji. Wskaźnik poniżej lub równe 90 dotyczy Arabii Saudyjskiej, Emiratów Arabskich, Kuwejtu, Kataru, Omanu. W pozostałych krajach świata wskaźnik wynosi od 100,1 do 105, należą tu między innymi Kanada, USA, Meksyk, Brazylia, Kolumbia, Wenezuela, Peru, Chile, Australia, Mongolia, Turcja, Hiszpania, Niemcy, kraje Afryki Środkowej.

Słownik