geologia

• krzepnięcie magmy i formowanie się pierwotnej skorupy ziemskiej,

• w Ziemię uderzają ciała kosmiczne (tzw. „wielkie bombardowanie”), po jednym z uderzeń powstaje Księżyc (powstały z fragmentu naszej planety),

• materia Ziemi rozwarstwia się na jądro, płaszcz i skorupę (litosferę),

klimat

• atmosfera beztlenowa (COIndeks dolny 2₂, NIndeks dolny 2₂i HIndeks dolny 2₂O), powstała z gazów uwalnianych z krzepnącej powoli magmy,

świat żywy

• brak życia (lub mogło zostać przyniesione z kosmosu i zostać kilkakrotnie zniszczone),

surowce mineralne

• znanych jest niewiele skał,

• odwierty minerału cyrkonu zachowanego w późniejszych skałach.

geologia

• formowanie się fundamentów dzisiejszych kontynentów, czyli cokołów kontynentalnych (kratonów) będących podłożem obecnych platform i tarcz,

• silny wulkanizm i metamorfizm,

• ok. 3,8 mld lat temu następuje stabilizacja orbit planet, ustanie „wielkiego bombardowania”,

• powstanie hydrosfery w wyniku spadku temperatury na powierzchni Ziemi poniżej 100°C, co umożliwiło skroplenie się pary wodnej wydobywającej się ze stygnącej litosfery,

klimat

• atmosfera beztlenowa (COIndeks dolny 2₂, NIndeks dolny 2₂ i HIndeks dolny 2₂O),

świat żywy

• prawdopodobnie początki życia (bakterie - prokarionty beztlenowe),

surowce mineralne

• najstarsze zachowane skały, w tym także skały osadowe.

geologia

• kontynenty zaczęły się rozrastać,

• następowały pierwsze fazy górotwórcze,

• oceany zawierały zredukowane żelazo (FeIndeks górny 2+²⁺),

klimat

• atmosfera beztlenowa (COIndeks dolny 2₂, NIndeks dolny 2₂i HIndeks dolny 2₂O),

świat żywy

• przekonujące dowody istnienia życia: beztlenowe bakterie (wykorzystujące siarkowodór) dające początek pewnym skałom osadowym (stromatolity),

surowce mineralne

• rudy miedzi, żelaza i chromu (Grenlandia, Zimbabwe),

• baryty (Australia),

• złoto (RPA, Kanada, USA, Australia),

• antymon (RPA).

geologia

• Laurentia (północna Kanada z Grenlandią), Baltika, zachodnia Australia i Namibia być może tworzą pierwszy superkontynent,

klimat

• atmosfera beztlenowa (COIndeks dolny 2₂, NIndeks dolny 2₂i HIndeks dolny 2₂O),

świat żywy

• prawdopodobnie początki fotosyntezy tlenowej (zdolność taką mają sinice),

surowce mineralne

• złoto (RPA).

geologia

• pod koniec ery lądy były częściowo połączone w jeden superkontynent,

• powstały pierwsze łańcuchy górskie,

• występowały zlodowacenia,

klimat i wody

• atmosfera tlenowa (złoża gipsu i czerwone osady tlenków żelaza dowodzą obecności wolnego tlenu w atmosferze),

• wzbogacenie atmosfery w tlen przez sinice,

• kształtowanie się warstwy ozonowej,

• od suchego i gorącego po ciepły i wilgotny,

• zmienił się skład oceanów,

świat żywy

• ewolucja życia bardzo powolna i słaba, tylko w morzach i oceanach,

surowce mineralne

• rudy żelaza (większość światowych zasobów – Szwecja, Norwegia, USA, Meksyk, Chile, Indie, Kanada, Syberia),

• rudy niklu i miedzi (Kanada).

geologia

• kolejne zlodowacenia i orogenezy,

klimat

• niewątpliwy wzrost stężenia tlenu w atmosferze,

• kształtowanie się warstwy ozonowej,

• od suchego i gorącego po ciepły i wilgotny,

świat żywy

• ewolucje bakterii,

• pojawienie się eukariontów (organizmów posiadających komórki z jądrem),

surowce mineralne

• rudy miedzi, kobaltu i uran (Demokratyczna Republika Konga, Zambia),

• rudy żelaza i tytanu (Suwalszczyzna).

geologia

• lądy skupiały się na półkuli południowej i w ediakarze (ostatnim okresie) tworzyły jeden superkontynent (Rodinię), natomiast jeden wielki ocean nosił nazwę Panthalassa,

• z archaiku i proterozoiku pochodzą jedynie skały magmowe i metamorficzne,

klimat

• zmienny, w kriogenie (środkowym okresie) bardzo silne, globalne zlodowacenie (tzw. Ziemia‑śnieżka),

• coraz bardziej wzrastał udział tlenu w atmosferze,

flora

• pierwsze morskie organizmy wielokomórkowe, tkankowe, glony,

fauna

• pierwsze morskie organizmy wielokomórkowe: jamochłony, pierścienice, gąbki, stawonogi,

• „fauna ediakarska” – liczna, zróżnicowana, tkankowa (już nie jednokomórkowa),

• w osadach dennych widoczne są ślady pełzania i grzebania,

surowce mineralne

• ropa naftowa (Kanada),

• sól kamienna (Afryka Zachodnia, Australia),

• najstarsze, niewielkie złoża fosforytów.

geologia

• rozpad superkontynentu na liczne fragmenty (Gondwanę, Laurencję, Baltikę i Syberię) rozmieszczone w strefie równikowej,

• istniały wówczas płytkie i ciepłe morza,

• poziom morza podniósł się i pozostał na wysokim poziomie przez całą erę,

• początek orogenezy kaledońskiej, na skutek której powstawały łańcuchy górskie ze zakumulowanych osadów morskich,

klimat

• gorący i suchy,

świat żywy

• „eksplozja kambryjska” – pojawienie się wszystkich znanych obecnie gatunków bezkręgowców; pierwsze pierwotniaki, gąbki, małże, strunowce, stawonogi; wielokomórkowe glony morskie,

• silny rozwój trylobitów,

surowce mineralne

• ropa naftowa (Irkuck, Teksas w USA),

• rudy miedzi (Demokratyczna Republika Kongo, Tennessee w USA),

• rudy ołowiu (Missouri w USA),

• rudy żelaza (Pensylwania w USA),

• piaskowce kwarcytowe (Góry Świętokrzyskie),

• wapienie wojcieszowskie (Sudety).

geologia

• istniał prakontynent południowy (Gondwana): Ameryka Południowa, Afryka, Indie, Australia i Antarktyda,

• w obecnej Afryce miały miejsce wielkie zlodowacenia,

• szczyt orogenezy kaledońskiej,

klimat

• ciepły i suchy na Syberii,

• chłodny na Gondwanie,

flora

• dominacja glonów,

• pojawienie się grzybów,

• pod koniec okresu nastąpiło wielkie wymieranie,

fauna

• rozwój i zróżnicowanie fauny,

• pojawiły się koralowce i głowonogi, graptolity i konodonty,

• pojawiły pierwsze ślimaki,

• rozwijały się rafy koralowe,

• pod koniec nastąpiło wielkie wymieranie,

surowce mineralne

• rudy żelaza (Bretania, Płw. Iberyjski, Appalachy),

• ropa naftowa (obniżenie perybałtyckie i podlaskie w Polsce, USA, Kanada).

geologia

• prakontynent północny (Euroameryka): Ameryka Północna z Grenlandią, Baltika (Europa NE),

• inne lądy skupione na południu,

• liczne ruchy orogenezy kaledońskiej wynikające z przemieszczania się kontynentów,

klimat

• nastąpiły zmiany klimatyczne,

flora

• pierwsze rośliny lądowe naczyniowe z łodygami i liśćmi (psylofity),

fauna

• w morzach graptolity, ramienionogi, szkarłupnie, wielkoraki,

• pojawiły się ryby – pierwsze kręgowce,

• pierwsze zwierzęta wyszły na ląd: skorpiony i wije,

surowce mineralne

• ropa naftowa (Ameryka Północna),

• rudy niklu i cyny (Dolny Śląsk w Polsce).

geologia

• dalsze przemieszczanie się i łączenie lądów – powstał kolejny duży kontynent: Syberia wraz z Mongolią i Dżungarią,

• znaczne części lądów zalane płytkimi morzami,

• koniec orogenezy kaledońskiej i początek orogenezy hercyńskiej,

klimat

• półkula północna: gorący i suchy, a pod koniec okresu – wilgotny,

• półkula południowa: występowały zlodowacenia,

flora

• morza: rozwój glonów i koralowców,

• lądy: pierwsze lasy (duże widłaki, skrzypy, paprocie),

• pod koniec – wielkie wymieranie,

fauna

• morza: rozwój bezszczękowców i ryb pancernych (również w wodach słodkich),

• lądy: pierwsze zwierzęta na lądzie (pająki, a pod koniec płazy); pokarmem dla nich stała się opisana wyżej roślinność,

• pod koniec – wielkie wymieranie,

surowce mineralne

• ropa naftowa i gaz ziemny (USA, Kanada, Algieria, Australia),

• sól kamienna (Kazachstan, Jakucja, Ameryka Północna),

• rudy żelaza (Australia),

• rudy cynku i ołowiu (Niemcy),

• kwarcyty (Góry Świętokrzyskie),

• wapienie (Krzeszowice, Góry Świętokrzyskie).

geologia

• Gondwana połączyła się z Euroameryką,

• główne fazy orogenezy hercyńskiej,

• większość lądów znajdowała się w strefie międzyzwrotnikowej,

klimat

• bardzo gorący i wilgotny, lecz na Gondwanie występują zlodowacenia,

flora

• lasy z ogromnymi drzewiastymi paprociami, widłakami, skrzypami i mszakami, ze szczątków których powstały złoża węgla kamiennego,

fauna

• panowanie płazów,

• pierwsze gady i latające owady na lądach,

surowce mineralne

• węgiel kamienny – maksimum powstawania (Appalachy, Anglia, Westfalia, Zagłębie Donieckie, Górny Śląsk),

• ropa naftowa i gaz ziemny (wzdłuż Uralu),

• rudy żelaza (Dolny Śląsk),

• granity (Przedgórze Sudeckie).

geologia

• powstał jeden superkontynent Pangea ułożony południkowo i dwa oceany (Panthalassa – Paleopacyfik i Tetyda),

klimat

• rozległe lądy przyczyniły się do osuszania klimatu (obszary pustynne), zwłaszcza w części północnej,

• wielkie zlodowacenia na południu,

flora

• rozwój roślin nagonasiennych (iglaste, sagowce, miłorzębowe), które wypchnęły skrzypy, paprocie i widłaki,

• pod koniec wymarło ok. 90% gatunków,

fauna

• trwał rozwój gadów (coraz liczniejsze gady ssakokształtne),

• pod koniec wymiera ok. 90% gatunków (m.in. trylobity),

surowce mineralne

• sól kamienna i potasowa – typowe surowce tworzące się w suchym i gorącym klimacie (Kujawy, okręg przeduralski w Rosji, Kansas, Colorado, Teksas w USA),

• węgiel kamienny (Syberia, Indie, RPA, Kazachstan, Mandżuria, Chiny),

• rudy miedzi (Głogów, Bolesławiec),

• ropa naftowa i gaz ziemny (pobrzeże Bałtyku).

geologia

• na superkontynencie (Pangei), w który od wschodu wdzierał się położony wzdłuż równika Ocean Tetydy (oddzielający Europę od Afryki), pojawiły się ryfty – początek rozpadu Pangei i zaczątek nowych oceanów,

• odłączenie się Madagaskaru od Afryki,

• koniec orogenezy hercyńskiej i początek orogenezy alpejskiej,

klimat

• ciepły i suchy (brak lądolodów),

flora

• powolne odradzanie się życia,

• rozwój roślin nagonasiennych (iglastych: skrzypy, widłaki, paprocie), sagowców i miłorzębów,

• pod koniec – wielkie wymieranie,

fauna

• powolne odradzanie się życia po wielkim wymieraniu – przetrwały je mięczaki, których zróżnicowanie było ogromne,

• pojawienie się gadów morskich i latających, dinozaurów, prymitywnych ssaków, żab, żółwi i krokodyli,

• pod koniec – wielkie wymieranie,

surowce mineralne

• węgiel kamienny (Azja, Afryka Południowa, USA, Australia),

• rudy cynku i ołowiu (Niemcy, Górny Śląsk),

• rudy żelaza (Górny Śląsk, rejon Kielc),

• wapienie, margle (rejon Krakowa, Górny Śląsk),

• marmury (Toskania we Włoszech).

geologia

• poziom morza szybko się podnosił, prowadząc do transgresji morskiej (zalanie lądów) i sedymentacji w strefie przybrzeżnej, jednakże pod konie okresu - w wyniku orogenezy alpejskiej - nastąpiła regresja morska (ustąpienie morza),

• wyraźny rozpad Pangei na część północną (Laurazję) i południową (Gondwanę); oderwał się blok australijsko‑antarktyczny – powiększyła się Tetyda,

• powstały struktury górskie Ameryki Północnej i Południowej (Kordyliery, Góry Skaliste, Andy, Alaska) i Azji (Góry Wierchojańskie, Góry Czerskiego, Góry Czukockie) – efekt orogenezy alpejskiej,

• tworzy się Zatoka Meksykańska,

klimat

• ciepły i wilgotny (uległ złagodzeniu),

flora

• dominacja nagonasiennych (iglastych) i benetytów (podstawa wyżywienia roślinożernych dinozaurów),

fauna

• rozkwit i panowanie gadów (morskie, latające, lądowe),

• dinozaury osiągały największe rozmiary,

• głowonogi (amonity, belemnity),

• pierwsze ptaki (archeopteryks),

• ssaki małe, nieliczne (wśród nich: stekowce – prymitywne i jajorodne – dziobaki i kolczatki),

surowce mineralne

• rudy żelaza (Alzacja, Lotaryngia, Wyżyna Krakowsko‑Częstochowska, Wyżyna Kielecka),

• boksyty (Ural, Węgry, południowa Francja, Surinam),

• węgiel kamienny (Irkuck, Jakucja),

• wapienie (Wyżyna Krakowsko‑Częstochowska).

geologia

• Gondwana i Laurazja zaczęły rozdzielać się na współcześnie znany kontynenty,

• na początku tego okresu miał miejsce najwyższy poziom wód w całym fanerozoiku (olbrzymia transgresja morska),

• Ameryka Południowa oderwała się od Afryki,

• Indie i Madagaskar podryfowały na północ,

• Atlantyk powiększył się,

• Ameryka Północna przykryła wielkie rowy,

• silne zmiany poziomu mórz (zdecydowanie mniejsza powierzchnia lądowa),

• pod koniec tego okresu – w wyniku ruchów alpejskich – sfałdowane zostały osady powstałe w czasie transgresji morskiej i zaczęły się wypiętrzać łańcuchy górskie – od Alp do Himalajów (w tym Tatry) oraz Kordylierów (początkowe fazy),

klimat

• bardzo ciepły,

flora

• pojawienie i rozwój okrytonasiennych i liściastych,

• wymarło wiele nagonasiennych,

• pod koniec gwałtownie wymarło 75% gatunków,

fauna

• dominacja wielkich gadów,

• pojawiły się ssaki łożyskowe,

• nastąpił rozwój ptaków,

• w ciepłych wodach rozwijały się koralowce, otwornice i małże, z których szczątków powstały złoża kredy piszącej,

• pod koniec gwałtownie wymiera 75% gatunków (m.in. wymarły dinozaury),

surowce mineralne

• ropa naftowa (Wenezuela),

• sól kamienna (Zatoka Meksykańska),

• kreda (Wyżyna Lubelska),

• margle, wapienie (okolice Krakowa, Szczecina, Radomia, Lublina, Chełmna).

geologia

• powstanie Eurazji i Ameryki Północnej (otwarcie Atlantyku),

• Ameryki nie były jeszcze połączone,

• istniał pomost – Beringia – między Alaską a Syberią,

• przerwanie kontaktu Eurazji z Ameryką w okolicach Grenlandii,

• oddzielenie Antarktydy od Australii,

• na Antarktydzie, w związku z nowym układem prądów, pojawił się lądolód,

klimat

• bardzo ciepły i stabilny,

flora

• rozwój i dominacja roślin kwiatowych,

• rozprzestrzeniła się roślinność ciepłolubna (palmy na Uralu i na Antarktydzie),

• rozwój roślin jednoliściennych (trawy, cebulowe, storczykowate i liliowate),

fauna

• szybkie zróżnicowanie ssaków, powstają m.in. drapieżne naczelne,

• pierwsze ssaki kopytne (np. konie, wielbłądy, jelenie i nosorożce), morskie i latające (nietoperze),

• wielkie ptaki,

• pierwsze naczelne (np. małpy), świnie, koty, tapiry, walenie fiszbinowe,

surowce mineralne

• węgiel brunatny (środkowe Niemcy, Góry Skaliste, Turów),

• ropa naftowa (Morze Północne),

• fosforyty (Maroko),

• bursztyny bałtyckie – skamieniała żywica drzew trzeciorzędowych (Sambia, Zatoka Gdańska).

geologia

• główne, intensywne ruchy górotwórcze orogenezy alpejskiej – w wyniku kolizji płyt afrykańskiej i indoaustralijskiej z eurazjatycką ostatecznie wypiętrzone zostały łańcuchy górskie – od Alp do Himalajów oraz Kordylierów i Andów,

• odmłodzenie starych górotworów kaledońskich i hercyńskich – powstanie gór zrębowych,

• czasowo wyschło Morze Śródziemne („epizod mesyński”),

• powstało Morze Czerwone,

• zlodowacenie Grenlandii,

• Ameryka Północna i Południowa zbliżają się – powstaje Przesmyk Panamski,

klimat

• ciepły i dosyć wilgotny, ale ochładzający się i osuszający się,

flora

• rozwój flory stepowej,

• rozszerzanie się roślinności stepowej kosztem lasów,

fauna

• rozwój fauny stepowej,

• największe, wielotonowe ssaki roślinożerne (antylopy, konie, bydło),

• rozwój drapieżników,

• rozwój żab, myszy, szczurów, węży i ptaków śpiewających,

• szybki rozwój naczelnych,

• wymarcie wielu gatunków największych ssaków,

• pierwsze australopiteki (Afryka, Europa, Azja)

surowce mineralne

• węgiel brunatny (Czechy, Niemcy – Łużyce, Ameryka Północna, rejon Bełchatowa i Turoszowa),

• sól kamienna (rejon Bochni, Wieliczki, Żor i Rybnika),

• siarka (rejon Tarnobrzega),

• ropa naftowa (Niż Polski).

geologia

plejstocen:

• kolejne zlodowacenia Azji, Europy i Ameryki Północnej oraz Antarktydy u południowej części Ameryki Południowej spowodowały obniżanie się poziomu wód i wielokrotne łączenie się lądów pomostami (np. Azji z Ameryką),

• lodowce ukształtowały rzeźbę znacznych obszarów Ziemi,

• ochłodzeniu towarzyszyło zmniejszenie ilości opadów i powiększanie się pustynnych obszarów zwrotnikowych,

holocen:

• lodowce ustępują,

• poziom wód podniósł się o kilkadziesiąt metrów (uwięzienie wody w lodzie),

• ukształtowała się współczesna linia brzegowa,

• ok. 8900 lat temu otwiera się Cieśnina Beringa,

• powstaje Bałtyk,

klimat

plejstocen:

• glacjały (okresy chłodniejsze) przeplatane interglacjałami (okresami cieplejszymi): ochłodzenia były wynikiem zmiany cyrkulacji termohalinowej w oceanach, co było skutkiem zamknięcia Przesmyku Panamskiego, a przyczyną ociepleń były zmiany nachylenia osi ziemskiej; podczas gdy w wyższych szerokościach geograficznych następowało ochłodzenie, w niższych szerokościach geograficznych – pustynnienie, z kolei gdy w wyższych szerokościach geograficznych miało miejsce ocieplenie, wówczas klimat niższych szerokości geograficznych stawał się wilgotniejszy,

holocen:

• stosunkowo stabilny, najwyższa temperatura występująca od ostatnich 100 tys. lat,

• największym ochłodzeniem była mała epoka lodowa (XIII‑XVIII w.),

flora

plejstocen:

• migracja flory i fauny na cieplejsze obszary,

• wielokrotne przesuwanie się stref roślinności (zwłaszcza tundry względem tajgi),

• ginie wiele gatunków roślin lądowych,

holocen:

• rośliny zajmują współczesny zasięg,

• zmiany związane z działalnością człowieka (trzebienie lasów, powstawanie pól uprawnych),

fauna

plejstocen:

• ginie wiele gatunków zwierząt lądowych (mamutów, nosorożców włochatych, piżmowołów, niedźwiedzi jaskiniowych, jeleni olbrzymich),

• na przełomie okresów pojawił się człowiek (najprawdopodobniej w Afryce),

  • Homo habilis (człowiek zręczny), potrafił wytwarzać prymitywne narzędzia kamienne; prawdopodobnie nigdy nie opuścił Afryki Wschodniej,

  • Homo ergaster – pierwszy rozszerzył swój zasięg poza Afrykę,

  • Homo erectus (człowiek wyprostowany) – potomek Homo ergaster,

  • Homo sapiens neanderthalensis – potrafił wytwarzać narzędzia z kamienia łupanego, jego głównymi zajęciami były zbieractwo, łowiectwo,

  • Homo sapiens (człowiek rozumny) – pojawił się w Afryce około 200 tys. lat temu, ok. 120‑100 tys. lat temu wkroczył na Bliski Wschód, a następnie dalej do Azji i Europy,

• wykształciły się rasy człowieka,

holocen:

• zwierzęta zajmują współczesny zasięg,

• wytrzebienie wielu gatunków dużych ssaków,

• udomowienie wielu zwierząt,

• wkroczenie ludności do Ameryki Północnej i Australii,

• 9000‑6000 lat temu: w Mezopotamii człowiek przeszedł na osiadły tryb życia,

• ok. 8000 lat temu: ludność z Turcji zasiedliła wyspy greckie, a ok. 6000 lat temu dotarła do Wysp Brytyjskich i Skandynawii,

• epoka kamienna (do 2000 lat p.n.e.):

  • – początkowo dominuje zbieractwo, myślistwo, łowiectwo i koczowniczy tryb życia,

  • – następnie człowiek osiada – neolityczna rewolucja rolnicza,

  • – powstaje osadnictwo,

  • – pod koniec kształtują się pierwsze cywilizacje: Mezopotamii, Egiptu, Indusu, Chin,

• epoka brązu i żelaza/ starożytność do 476 r.:

  • cywilizacja grecka i rzymska,

  • rozwój nauki, sztuki, handlu itd.,

  • rolnictwo: terasowanie pól, płodozmian, nawożenie i nawadnianie,

• kolejne epoki, o których uczymy się na lekcjach historii,

surowce mineralne

• lessy (Chiny, Polska południowa),

• iły, gliny, piaski, żwiry (północna i centralna Polska),

• torf (Niż Polski).