Kiedy to było?

Wojna Mikołaja II

Cesarstwo Rosyjskie upadło w wyniku I wojny światowej. Początkowo, pomimo wielonarodowego charakteru, Rosja sprawiała wrażenie państwa skonsolidowanego. Problemy, które narastały tam od dawna, w warunkach wojennych okazały się jednak druzgocące. Od momentu przystąpienia Turcji do wojny w listopadzie 1914 roku rozpoczęła się blokada cieśnin czarnomorskich, uniemożliwiająca Rosji eksport zboża i import broni. Utrata Królestwa Polskiego w 1915 roku mocno uderzyła w rosyjską gospodarkę, a nastroje społeczne znacznie się pogorszyły. Carat nie mógł liczyć na pomoc sojuszników, bo wkrótce w całej entencie zabrakło „nadwyżek” broni i zboża. W armii z miesiąca na miesiąc słabła dyscyplina i szerzyła się dezercja. Nieudolnie prowadzona łączność radiowa spowodowała, że Niemcy znali niemal wszystkie decyzje sztabu rosyjskiego. Ofensywa uzdolnionego Brusiłowaj0000008USB3v25_000tp001Brusiłowa w czerwcu 1916 roku, która przyniosła zdobycie Galicji Wschodniej i Bukowiny, była ostatnim sukcesem armii carskiej. W sierpniu tego roku została zatrzymana przez wojska niemieckie.

Nieodpowiedzialna polityka finansowa caratu doprowadziła do poważnych niedoborów żywności i dużej inflacji. Nakręcał ją coraz słabiej kontrolowany dodruk pieniędzy. Poza tym rząd rosyjski zabronił handlu alkoholem, tracąc w ten sposób 1/3 dochodów państwa i równocześnie nie zdecydował się obłożyć podatkami klas lepiej sytuowanych. Koleje w państwie rosyjskim były w stanie zapaści, co ogromnie utrudniło dostarczanie żywności do miast i amunicji na front. Euforia wojenna opadła, a większa część społeczeństwa rosyjskiego, zmuszona do zdobywania żywności z wielkim wysiłkiem, nie chciała już uczestniczyć w wojnie, do której obligowały cara zawarte przez niego sojusznicze układy. Niepowodzenia wojenne podkopały autorytet cara.

Rewolucja marcowa, zwana lutową

Jeśli chodzi o elity władzy, coraz widoczniejsze było ich całkowite wyobcowanie ze społeczeństwa rosyjskiego. Równocześnie postępowała erozja władzy. W 1915 roku klęski wojenne wzmocniły nastroje opozycyjne w Dumie Państwowej, która dążyła do przekształcenia Rosji w monarchię parlamentarną, dlatego z czasem rozpoczęła kampanię antyrządową. Nawet monarchiści zaczęli myśleć o uratowaniu monarchii w wyniku odsunięcia Mikołaja IIj0000008USB3v25_000tp003Mikołaja II od władzy. Na wiosnę 1917 roku kłopoty aprowizacyjne w wyniku ostrej zimy osiągnęły poziom krytyczny. W Piotrogrodzie pojawiły się pogłoski o planach racjonowania żywności. Ludność zaczęła sięgać po zapasy, a narastające braki w zaopatrzeniu zmuszały przedsiębiorców do zamykania fabryk. 8 marca (23 lutego) 1917 roku ludzie wyszli na ulice protestować przeciwko bezrobociu i brakowi chleba. Po pierwszych starciach z policją początkowo pokojowe demonstracje zmieniły się w bezwładne walki uliczne – car bowiem postanowił wysłać przeciw manifestantom wojsko. Najpierw – zgodnie z rozkazami – pacyfikowano ludzi, jednak 12 marca żołnierze wypowiedzieli posłuszeństwo dowództwu, nie chcąc strzelać do nieuzbrojonej ludności. Zajęto gmachy rządowe i stolica znalazła się w rękach zrewoltowanych oddziałów. W momencie, kiedy w wyniku buntu armii zniknęła ostatnia podpora władzy Mikołaja II, skończyła się epoka samodzierżawia w Rosji. 15 marca 1917 roku Mikołaj II abdykował. Zrobił to na wniosek powołanego tego dnia przez Dumę Tymczasowego Rządu.

Ciekawostka

RK7wBd2MNMxRn

Mikołaj II po abdykacji Źródło: Mikołaj II po abdykacji, 1917, domena publiczna.

Mikołaj II abdykował na stacji kolejowej w Pskowie. Od tego momentu aż do śmierci przebywał pod ścisłym nadzorem w areszcie domowym wraz z rodziną. Nowy rząd został od razu uznany przez państwa sojusznicze. Ententa przyjęła upadek monarchii bez niepokoju, ważniejszy dla niej był dalszy udział Rosji w wojnie. Wierzono, że będzie teraz działała sprawniej. Rząd rosyjski w trosce o zobowiązania sojusznicze w czerwcu 1917 roku – już po przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do wojny z Niemcami – rozpoczął ofensywę na południowym odcinku frontu, ale natarcie wkrótce się załamało.

Dokąd zmierza Rosja?

Jeszcze przed upadkiem caratu powstały dwa odrębne ośrodki władzy: opozycja skupiona w Dumie Państwowej i konkurencyjne dla administracji państwa, zradykalizowane rady robotnicze i żołnierskie, składające się z przedstawicieli zakładów przemysłowych i jednostek wojska z miast rosyjskich. Dominowali w nich mienszewicy i eserowcy, natomiast bolszewicy nie odgrywali początkowo większej roli. Toteż po upadku caratu od razu zapanował w Rosji stan dwuwładzy. Z Piotrogrodu rządził krajem wyłoniony przez Dumę rząd i Piotrogrodzki Komitet Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich.

Zdaniem rządu i popierających go środowisk liberalnych i demokratycznych Rosja podążała w kierunku demokracji. Istniejący stan dwuwładzy uważano za czynnik stabilizujący kraj. Inaczej myślał czołowy działacz partii bolszewickiej Włodzimierz Leninj0000008USB3v25_000tp004Włodzimierz Lenin. Wywiad niemiecki umożliwił mu powrót z emigracji., traktując to jako świetne działanie dywersyjne. Niemcy mieli nadzieję, że imperium rosyjskie pogrąży się w chaosie. Po przyjeździe do Piotrogrodu (w zaplombowanym wagonie pocztowym) Lenin ogłosił swój program działania (tzw. tezy kwietniowe), który zakładał natychmiastowe wystąpienie przeciw nowemu rządowi i rozpoczęcie rewolucji socjalistycznej. Program wydawał się pozostałym członkom partii bolszewickiej nierealistyczny. Lenin, nie przejmując się brakiem zrozumienia wśród członków własnej partii, planował objęcie władzy w państwie. Głosił hasła atrakcyjne dla zmęczonego wojną społeczeństwa, organizował kolejne demonstracje uliczne i podburzał wojsko.

Pierwsza próba poderwania przeciw rządowi wojska stacjonującego w Piotrogrodzie – podjęta już w lipcu 1917 roku – nie udała się jednak, a Lenin musiał na kilka miesięcy uciec ze stolicy w poszukiwaniu schronienia. Pod jego nieobecność partią kierował Lew Trockij0000008USB3v25_000tp005Lew Trocki. Ostatecznie przejęcie władzy przez bolszewików bardzo ułatwił nieudany pucz, czyli próba przejęcia władzy przez głównodowodzącego armii rosyjskiej. Nie powiódł się, gdyż Ławr Korniłow nie uzyskał wystarczającego poparcia ze strony wojska, a bolszewicy pomogli siłom rządowym opanować sytuację. Udało się im w ten sposób skutecznie podważyć autorytet rządu, którego premierem był wówczas Aleksandr Kierenski. Fakt, że w jego gabinecie zasiadali socjalistyczni ministrowie (eserowcy i mienszewicy), pozwolił Leninowi głosić, iż jedyną prawdziwie rewolucyjną siłą w Rosji są już tylko bolszewicy.

Bolszewicy i sfałszowana rewolucja

Niepowodzenia na froncie pogłębiły trudną sytuację w Rosji. Lenin po powrocie do Piotrogrodu pod koniec października 1917 roku uznał, że bolszewicy powinni sięgnąć po władzę za pomocą akcji zbrojnej. Część kierownictwa partii obawiała się, że jest to krok zbyt ryzykowny. Okolicznością sprzyjającą natomiast był fakt, że bolszewikom udało się zdobyć wpływy w Piotrogrodzkiej Radzie Robotniczej i Żołnierskiej. Jej przewodniczącym został (na krótko przed powrotem Lenina) Trocki. Zamach stanu rozpoczął się nocą z 6 na 7 listopada 1917 roku (w Rosji 24/25 października). Rząd Kierenskiego, jak się okazało, nie miał poparcia wojska. Bolszewicy skromnymi siłami – korzystając ze wsparcia marynarzy floty bałtyckiej – bez trudu opanowali ważniejsze punkty w mieście, a następnie zajęli Pałac Zimowy, siedzibę rządu. Podczas szturmu zginęło 6 osób, a kilkadziesiąt zostało rannych. Akcję poparł zjazd rad robotniczych i żołnierskich. Propaganda bolszewicka przedstawiała później owe wydarzenia jako wielkie osiągnięcie, dzieło rewolucji październikowej.

Na początku listopada zjazd rad uchwalił na polecenie Lenina dwa słynne dekrety: o pokoju i o ziemi, stawiające przez Rosją dwa cele do osiągnięcia. W odniesieniu do polityki zagranicznej Lenin wzywał państwa biorące udział w wojnie do zakończenia działań wojennych „bez aneksji i kontrybucji” i do niezwłocznego podjęcia rokowań pokojowych. Ponieważ ententa odrzuciła propozycje zawarte w dekrecie o pokoju, w połowie grudnia 1917 roku Rosja zawarła rozejm z państwami centralnymi i  kilka dni później podjęła rokowania z Niemcami, Austro‑Węgrami, Turcją i Bułgarią. W sprawach wewnętrznych dekret o ziemi zapowiedział likwidację wielkiej własności ziemskiej i oddanie ziemi w użytkowanie wspólnot chłopskich. W Rosji wprowadzono powszechne prawo wyborcze dla mężczyzn i kobiet od 20. roku życia, co było działaniem propagandowym i szybko przestało mieć znaczenie. Przeprowadzone wówczas wybory (względnie uczciwe) pokazały, że bolszewicy cieszą się znacząco mniejszym poparciem niż eserowcy, za którymi stała wieś. Leninowi nie zależało jednak na sprawowaniu władzy w sposób demokratyczny. Wyłoniona w wyniku wyborów Konstytuanta (w większości składająca się z różnych ugrupowań socjalistycznych) przetrwała niecały miesiąc – do początku stycznia 1918 roku. Na rozkaz Lenina deputowanych rozpędzili żołnierze.

Zamiast podsumowania