Galicja: narodziny Legionów Polskich

Po wybuchu wojny Józef Piłsudskij0000008UXB3v25_000tp001Józef Piłsudski otrzymał od władz austriackich pozwolenie na mobilizację oddziałów strzeleckich w Galicji. Jego celem było wzniecenie, za wiedzą Austrii, powstania narodowego w Królestwie Polskim. W nocy z 5 na 6 sierpnia 1914 roku o godzinie 3.30 (na kilka godzin przed wypowiedzeniem przez Austro‑Węgry wojny Rosji) Kompania Kadrowa, składająca się z ponad 100 tysięcy słabo uzbrojonych żołnierzy, przekroczyła granicę Królestwa Polskiego. Symbolicznym gestem było usunięcie przez nią słupów granicznych. Po niecałym tygodniu, 12 sierpnia, dotarła do Kielc. Jednak społeczeństwo polskie pozostało nieporuszone. Poza tym – chociaż na to liczono – Rosjanie nie wycofali się za Wisłę. Wobec fiaska powstania i w obliczu oczywistej przewagi Rosjan Piłsudski i strzelcy wrócili po kilku dniach do Galicji. Los formacji strzeleckich zwisł na włosku, groziło im rozwiązanie lub wcielenie do armii austriackiej.

R1Xx3McZbGDb1

Orzełek Związku Strzeleckiego "Strzelec" Źródło: American1990, Orzełek Związku Strzeleckiego "Strzelec", 2007, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1XtaSApwbTx3

Replika odznaki Polskich Drużyn Strzeleckich z 1913 Źródło: American1990, Replika odznaki Polskich Drużyn Strzeleckich z 1913, 2008, licencja: CC BY 3.0.

W Galicji tymczasem po wybuchu wojny odżyła idea monarchii trialistycznej. Przedstawiciele głównych sił politycznych (zarówno działacze powołanego przed wojną przez ruch niepodległościowy KSSN, jak i endecy) utworzyli wspólnie Naczelny Komitet Narodowy (NKN). Na jego czele stanął demokrata Juliusz Leo. Dzięki staraniom NKN pod koniec sierpnia – po fiasku inicjatywy Józefa Piłsudskiego – udało się przekonać władze Austro‑Węgier do utworzenia Legionów Polskich u boku armii austriackiej. W ich składzie znaleźli się strzelcy Piłsudskiego, ale dowodzeni przez narzuconych przez Austriaków wojskowych. Polacy chętnie zaciągali się do tworzących się oddziałów, toteż w krótkim czasie z niewielkiego pułku rozrosły się one do trzech brygad. Jesienią 1915 roku Legiony Polskie liczyły już 25 tysięcy żołnierzy, wraz z formacjami pomocniczymi i zapasowymi. I Brygada operowała pod rozkazami brygadiera Józefa Piłsudskiego, II – pułkownika Józefa Halleraj0000008UXB3v25_000tp002Józefa Hallera, a III – pułkownika Stanisława Szeptyckiegoj0000008UXB3v25_000tp003Stanisława Szeptyckiego.

Jeszcze w 1914 roku Piłsudski powołał Oddział Wywiadowczy I Brygady Legionów. Służyło w nim 46 kobiet. Wiele spośród nich zostało później odznaczonych Orderem Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych. Kobiety służyły także w Oddziale Lotnym Wojsk Polskich, który do 1915 roku prowadził akcje dywersyjne na tyłach wojsk rosyjskich.

Carat a sprawa polska

Władze rosyjskie po wybuchu wojny z Japonią wystosowały do swoich polskich poddanych odezwę. 14 sierpnia 1914 roku głównodowodzący armią rosyjską, wielki książę Mikołaj Mikołajewicz, ogłosił manifest, w którym nawoływał do wspólnej walki, obiecując zjednoczenie ziem polskich pod berłem cara oraz zapewnienie Polakom swobody religijnej i językowej. Treść manifestu nie wyszła jednak poza ogólniki. Nie było w nim wzmianki o przyszłej niepodległości dla Polski, za to wielki książę wspominał o bitwie pod Grunwaldem i germanizacji. Największą bolączką władz carskich było to, że – w sytuacji konfliktu wojennego o zasięgu międzynarodowym – nie dało się już utrzymać sprawy polskiej jako wewnętrznej sprawy Rosji.

W odpowiedzi na odezwę wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza w Warszawie powstał Komitet Narodowy Polski (KNP). Jego prezesem został Zygmunt Wielopolski, a szefem władz wykonawczych – Roman Dmowski. Poparły go wpływowe polityczne środowiska antyniemieckie: endecja, konserwatyści i wileńscy ziemianie. Komitet wysłał do cara listy wzywające do zagwarantowania Polakom szerokiej autonomii, ale pozostały one bez odpowiedzi. Ważnym elementem jego działalności w Królestwie Polskim i na Ziemiach Zabranych była organizacja (za pośrednictwem komitetów obywatelskich) polskiego szkolnictwa i zaopatrywanie ludności cywilnej w niezbędne i pilnie potrzebne lekarstwa, koce i żywność. Uformowany dzięki uporowi Polaków Legion Puławski został wkrótce wcielony do armii rosyjskiej. Carat nie był zainteresowany tworzeniem polskich sojuszniczych formacji wojskowych.

W trakcie ofensywy państw centralnych wiosną 1915 roku wycofujący się Rosjanie spustoszyli Królestwo, stosując taktykę spalonej ziemi. Ziemie polskie były bowiem dla nich ważnym gospodarczo obszarem. Do Rosji ewakuowano większość fabryk i  ludzi: blisko milion osób (!), w tym także prorosyjskich działaczy politycznych. Rosjanie opuścili także zajętą jeszcze we wrześniu 1914 roku Galicję Wschodnią (na początku wojny armia rosyjska z łatwością radziła sobie z austriackim przeciwnikiem). Na początku sierpnia 1915 roku wojska niemieckie weszły do Warszawy. Blisko stuletnia obecność władzy rosyjskiej na ziemiach polskich dobiegła końca.

Pod rządami państw centralnych

Po opuszczeniu Warszawy przez Rosjan swoje rządy w Królestwie Polskim rozpoczął niemiecki generał‑gubernator Hans von Beselerj0000008UXB3v25_000tp004Hans von Beseler. Wówczas to Niemcy po raz pierwszy od wybuchu wojny zdecydowali się zająć sprawą polską, przy czym wiele z ich działań raczej jej szkodziło niż pomagało. Beseler, zawiadujący znacznie większą częścią zajętych ziem niż Austriacy, zaczął wprowadzać język niemiecki do sądów i administracji Królestwa. Wyjątek zrobił tylko dla szkolnictwa – pozostało polskie, a po pewnym czasie udało się Polakom wywalczyć zgodę na otwarcie polskiego uniwersytetu i politechniki w Warszawie oraz na utworzenie samorządu miejskiego (ustawę w tej sprawie zdążyli przed swoim odejściem wydać Rosjanie, lecz nie weszła w życie).

Zwolenników współpracy z państwami centralnymi nazywano aktywistami. Zaliczał się do nich także Józef Piłsudski. Natomiast polityków o orientacji prorosyjskiej, którzy zajmowali bierną postawę wobec prób wciągnięcia ich do współpracy z okupacyjnymi władzami niemieckimi i austriackimi, takich jak Zdzisław Lubomirski lub Roman Dmowski, określano mianem pasywistów. W ostatnich latach wojny aktywiści będą stopniowo dążyć do zaniechania współpracy z Austrią, a pasywiści po rewolucji lutowej 1917 roku w Rosjij0000008UXB3v25_000tp005rewolucji lutowej 1917 roku w Rosji w większości zmienią orientację polityczną, opowiadając się po stronie mocarstw zachodnioeuropejskich.

Na przełomie października i listopada 1915 roku wojska państw centralnych wyparły siły rosyjskie z Galicji i front ustabilizował się na linii dawnego drugiego rozbioru Rzeczypospolitej, a wówczas większość ziem polskich znalazła się w rękach Austrii i Niemiec. Polskie komitety obywatelskie – mimo zmiany władz – nie zaprzestały działalności. Szczególnie aktywny był warszawski Centralny Komitet Obywatelski z księciem Zdzisławem Lubomirskim na czele.

Legiony Polskie od jesieni 1915 roku walczyły na Wołyniu. Pod niemiecką okupacją Józef Piłsudski rozpoczął starania o usamodzielnienie się polskiego ruchu niepodległościowego. Ograniczył werbunek do I Brygady, nie chcąc dłużej angażować polskich sił po stronie państw centralnych (z jego wizją nie zgadzał się proaustriacki Władysław Sikorskij0000008UXB3v25_000tp006Władysław Sikorski i galicyjski NKN) i skupił siły na rozbudowie tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Organizacja ta, powołana przez Piłsudskiego specjalnie w celu przygotowania antyrosyjskiego powstania zbrojnego, wkrótce liczyła 13 tysięcy ludzi.

Królestwo Polskie powraca na mapy

Sukcesy militarne Legionów Polskich i rosnąca w siłę POW zrobiły wrażenie na Niemcach, którzy obawiali się wybuchu antyniemieckiego powstania. Toteż zdecydowali się wreszcie zająć bardziej konkretne stanowisko w sprawie polskiej. W listopadzie 1916 roku do Polaków dotarł ogólnikowy manifest Wilhelma IIj0000008UXB3v25_000tp007Wilhelma II i Franciszka Józefa Ij0000008UXB3v25_000tp008Franciszka Józefa I, zapowiadający stworzenie państwa polskiego. Odrodzona Polska miała stać się w przyszłości jednym z państw zależnych od Niemiec (koncepcja Mitteleuropy). Był to tak zwany Akt 5 listopada 1916 roku, który – jak się z czasem okazało – miał dużo poważniejsze konsekwencje międzynarodowe, niż się początkowo mogło wydawać. Z jego wymową nie zgadzali się ani Józef Piłsudski, ani też (przebywający wówczas w Lozannie) Roman Dmowski.

Na Polakach szczególnie złe wrażenie zrobiło to, że nie upłynął nawet tydzień, a już generał‑gubernator von Beseler wezwał ich do zaciągania się do armii polskiej (Polnische Wehrmacht), powstającej u boku państw centralnych. Odezwa ta całkowicie zrujnowała dobre wrażenie, jakie w pierwszej chwili wywołało proklamowanie Królestwa Polskiego. Chociaż nie zostało ono uznane przez państwa ententy, jednak państwo polskie powróciło na mapy Europy.

W grudniu 1916 roku car Mikołaj IIj0000008UXB3v25_000tp009Mikołaj II – pod naciskiem ententy – także ocknął się z letargu politycznego i ogłosił, że jego celem jest utworzenie wolnej Polski, złożonej z wszystkich zaborów, w unii personalnej z Rosją. Mimo nalegań państw zachodnich nie skonkretyzował jednak swoich planów. Toteż pod koniec 1916 roku jedyną „poważną” ofertą pozostał Akt 5 listopada. Już wkrótce jednak miało się to zmienić: licytacja mocarstw w sprawie polskiej dopiero się rozpoczynała.

Zamiast podsumowania