Artur Hutnikiewicz Żeromski

„Pewnego popołudnia w sierpniu Judym otrzymał list przez umyślnego człowieka. Była to ręką Korzeckiego na jakimś urywku schematów kancelaryjnych zakreślona cytata z Platonowej Apologii Sokratesa:
Objawia się we mnie jakieś od Boga, czy od bóstwa pochodzące zjawisko … Zdarza się to ze mną począwszy od dzieciństwa. Odzywa się głos jakiś wewnętrzny, który, ilekroć się zjawia, odwodzi mię zawsze od tego, cokolwiek w danej chwili zamierzam czynić, sam jednak nie pobudza mnie do niczego… To, co mnie obecnie spotkało, nie było dziełem przypadku, przeciwnie, widoczną dla mnie jest rzeczą, że umrzeć i uwolnić się od trosk życia za lepsze dla mnie sądzono. Dlatego właśnie owo Daimonion, ów głos wieszczy, nie stawił mi nigdzie oporu” (Ludzie bezdomni).

[…] Słowo daimonion i pojęcie tym słowem oznaczone pojawia się niejednokrotnie na kartach dzieł Żeromskiego, stanowiąc pewien dość istotny element jego pisarskiego światopoglądu. Słownik grecko‑polski tłumaczy rzeczownik daimon jako „bóg, bóstwo, moc boska, bóstwo opiekuńcze” lub „złe” raz na zawsze przypisane do kogoś; w znaczeniu dalszym „przeznaczenie, los, dola” lub „moc rządząca przeznaczeniem”. Czasownik daimondo znaczy: być „pod władzą, w mocy demona”, być „opętanym, nawiedzonym”, przymiotniki: daimonikos – to „opętany przez demona”, daimonios – „pochodzący od demona” w znaczeniu czegoś, co „niezwykłe, uderzające, cudowne, nadzwyczajne, zesłane z nieba”. Abstrakcyjne pojęcie daimonion oznacza jakąś zagadkową boską potęgę lub istotę, dobrą lub złą […].

Daimonion jest więc jakby rdzeniem osobowości, życie rozumne i prawdziwe miało polegać na zgodzie ze swą własną osobowością, ze swoim daimonion. Kto żyje z nim w harmonii, żyje w harmonii z wszechświatem […]. Teza o pochodzeniu świata od demiurga jako potęgi negatywnej nadawała koncepcjom religijnym gnozyj0000000F9B2v23_000tp003gnozy rys swoistego dualizmu, nieustającego napięcia między duchem a ciałem, między Bogiem a szatanem. Ten dualizm przenikał do chrześcijaństwa wschodniego, stając się [...] jego głównym i duchowym przewodnim motywem. Jest to dualizm zaświata i doczesności, ideału i rzeczywistości, wolności i konieczności, jednostki i organizacji. Ten trwający niezmiennie stan rozdarcia sprzyjał rozprzestrzenianiu się postaw ambiwalentnych i w przeciwstawnych ekstremach tej ambiwalencji maksymalistycznych w odczuwaniu i wartościowaniu rzeczywistości, odrzucenia jej i korzenia się przed nią, ucieczki od niej w samotnię życia pustelniczego lub rozpłynięcia się w uniwersum społecznym aż do zupełnej zatraty indywidualnej osobowości, nienawiści grzechu i fascynacji złem.

j0000000F9B2v23_00000_BIB_001Artur Hutnikiewicz, Żeromski, Warszawa 1987, s. 323–325.