II Rzeczpospolita - problemy integracji i odbudowy
Wprowadzenie
Odzyskanie niepodległości przez państwo polskie przyjęto z ogromnym entuzjazmem. Polska po 123 latach wracała na mapę Europy.
Depesza Józefa Piłsudskiego z 16 listopada 1918 r. zawiadamiająca prezydenta USA oraz rządy: angielski, francuski, włoski, niemiecki oraz rządy wszystkich państw wojujących i neutralnych o powstaniu niepodległego państwa polskiegoJako wódz naczelny armii polskiej, pragnę notyfikować rządom i narodom wojującym i neutralnym istnienie państwa polskiego niepodległego, obejmującego wszystkie ziemie zjednoczonej Polski.
Sytuacja polityczna w Polsce i jarzmo okupacji nie pozwoliły dotychczas narodowi polskiemu wypowiedzieć się swobodnie o swym losie. Dzięki zmianom, które nastąpiły wskutek świetnych zwycięstw armii sprzymierzonych – wznowienie niepodległości i suwerenności Polski staje się odtąd faktem dokonanym.
Państwo polskie powstaje z woli całego narodu i opiera się na podstawach demokratycznych. Rząd Polski zastąpi panowanie przemocy, która przez sto czterdzieści lat ciążyła nad losami Polski – przez ustrój, zbudowany na porządku i sprawiedliwości.
Opierając się na armii polskiej pod moją komendą, mam nadzieję, że odtąd żadna armia obca nie wkroczy do Polski, nim nie wyrazimy w tej sprawie formalnej woli naszej.
Jestem przekonany, że potężne demokracje Zachodu udzielą swej pomocy i braterskiego poparcia Polskiej Rzeczypospolitej odrodzonej i niepodległej.
Wódz naczelny
J. Piłsudski.
Za ministra spraw zagranicznych
T. Filipowicz.
Jakie mają być (według Piłsudskiego) gwarancje niepodległości państwa polskiego? Jaki ma być ustrój nowo powstałego państwa?
Konferencja paryska sankcjonowała fakt powstania państwa polskiego. Budowa jednak stabilnego wewnętrznie, suwerennego kraju dopiero się rozpoczynała… Przed rządzącymi oraz polskim społeczeństwem stanęło szereg problemów, które należało rozwiązać, aby doprowadzić do pełnej unifikacji i integracji państwa polskiego.
Siedem mitów II RzeczypospolitejStefan Żeromski napisał, że Polska składała się „z trzech nierównych połówek”. To całkowicie sprzeczne z zasadami matematyki, ale piękne literacko określenie znakomicie oddaje ówczesną rzeczywistość. Należało nie tylko wywalczyć granice, zbrojnie i działaniami dyplomatycznymi, ale skleić w tych granicach terytoria bardzo różne w jeden organizm państwowy. A równocześnie odbudować to, co zniszczyła wojna. Działania wojenne objęły 86% terytoriów Rzeczypospolitej, z czego na ¼ toczyły się walki zacięte i długotrwałe. Prawie 40% budynków w miastach powiatowych i mniejszych uległo zniszczeniu, zaś w małych miastach o drewnianej zabudowie pożary strawiły ponad ¾ zabudowy. Zniszczona została ponad połowa mostów W zaborze rosyjskim w 1918 roku liczba zatrudnionych w przemyśle robotników wyniosła 15% zatrudnienia z 1914 roku.
[w:] A. Garlicki, Siedem mitów II Rzeczypospolitej, Warszawa 2013.
Na jakie problemy II RP zwraca uwagę prof. A. Garlicki?
- Walkę o kształt polityczny.
- Walkę o kształt terytorialny.
- Odbudowę zniszczonych wojną terytoriów.
- Odbudowę przemysłu do stanu przed I wojny światowej.
Niektóre z trudności, z którymi borykało się państwo polskie, zostały zasygnalizowane. Zasadniczo można je podzielić na kilka kategorii: gospodarcze, społeczne, polityczne.
Trudności gospodarcze II RP u progu niepodległości
Ziemie polskie ze względu na toczące się na nich działania oraz rabunkową gospodarkę krajów zaborczych, wywożących wszystko, co mogło się przydać do rozwoju własnych państw, uległy ogromnemu zniszczeniu.
Na których obszarach ziem polskich toczyły się przede wszystkim działania wojenne?
Chaos i zniszczenia wywoływały również przemarsze tysięcy uwolnionych jeńców rosyjskich oraz żołnierzy niemieckich czy nawet ludności cywilnej powracającej do swoich domów lub przemieszczającej się w związku ze zmianami granic. Ziemie polskie, funkcjonując w trzech różnych organizmach państw zaborczych, nie były jednakowo rozwinięte. Wiązało się to także z nierównomiernym rozmieszczeniem ośrodków przemysłowych – najlepiej uprzemysłowiony był dawny zabór pruski, najsłabiej ziemie wschodnie. Nie istniał rynek ogólnopolski – każdy zabór związany był ze swoją metropolią. W momencie zerwania tych więzi utracono również większość dotychczasowych rynków zbytu na terenie państw zaborczych, należało poszukiwać innych. Poprzez zmiany graniczne odcięto też polski przemysł od niektórych baz surowcowych. Ziemie polskie wchodzące w skład trzech zaborów były na różnym poziomie rozwoju cywilizacyjnego. W zaborze rosyjskim ponad 70% społeczeństwa mieszkało na wsi, a większość miast nie posiadała nawet sieci kanalizacyjnej. Tylko w dużych miastach dawnej Kongresówki czy zaboru austriackiego poziom życia był zbliżony do tego, który występował w Wielkopolsce lub na Górnym Śląsku.
Fotografia przedstawia zdjęcie wiejskiej chaty z Podlasia. Sprawdź, czy drewniane domy kryte strzechą, będące mieszkaniami polskich rodzin chłopskich, należały do rzadkości na terenie byłego zaboru rosyjskiego, czy też były raczej stałym elementem krajobrazu.
W zaborze rosyjskim, austriackim dominowała wielka własność ziemska. Chłopi byli właścicielami niewielkich, niedochodowych gospodarstw. Wyjątek stanowił tutaj tylko zabór pruski. Także poziom mechanizacji i wykorzystania „nowinek” był znacznie wyższy na ziemiach pod panowaniem niemieckim. Wyraźna różnica pomiędzy ziemiami zaborów występowała także w sieci komunikacyjnej. Sieć kolejowa odziedziczona po zaborcach dostosowana była do ich potrzeb gospodarczych, wojskowych… Drogi bite i linie kolejowe miał były zabór pruski, dużo gorzej prezentowała się sytuacja pozostałych ziem. Brakowało również połączeń komunikacyjnych pomiędzy poszczególnymi zaborami. M.in. Warszawa nie miała bezpośredniej linii kolejowej ani z Krakowem, ani z Poznaniem. Dodatkowo należy podkreślić, że istniejąca sieć kolejowa została zniszczona w prawie 90%. Dewastacji uległy dworce, mosty, parowozownie. Ponadto tory kolejowe były różnej szerokości, co także wymagało unifikacji. To, że Gdańsk nie został przyłączony do Polski, tylko został Wolnym Miastem spowodował, że nie mieliśmy żadnego portu pełnomorskiego. Fakt posiadania prawie 70 km Wybrzeża niewiele w tym momencie znaczył.
Dewastacji uległ przemysł. Wyjątek stanowił tylko Górny Śląsk. Szacuje się według wielkości zatrudnienia, że przemysł w Polsce centralnej stanowił zaledwie 14% stanu przedwojennego.
Należało stworzyć jednolity system finansowy. W różnych zaborach funkcjonowały różne waluty. Zamiast rubla, marki, korony należało wprowadzić jednolitą walutę obowiązującą na terenie całej Rzeczpospolitej. Od 1919 roku jedyną obowiązującą miał być marka polska.
Przeanalizuj współczesny banknot, np. 10‑złotowy, i porównaj z wyżej zamieszczonymi. Powiedz, jakie dostrzegasz zasadnicze różnice.
Polskę, podobnie jak pozostałe kraje europejskie, ogarnęła inflacja. Nie było kapitału na odbudowę, państwa zachodnie – same zajęte kryzysem powojennym – nie chciały inwestować w Europie Środkowo‑Wschodniej. Nie otrzymaliśmy także odszkodowań wojennych, które mogły podreperować budżet.
Przypomnij, jaką decyzję w sprawie odszkodowań dla Polski podjęły państwa ententy?
- Przyznały Polsce odszkodowania.
- Nie przyznały Polsce reparacji.
- Obciążyły Polskę spłatą reparacji.
Powojenne problemy gospodarczeWpływ I wojny światowej na kondycję polskiej gospodarki był bardzo poważny. Jej skutki potęgowały w szczególności wielkie zniszczenia spowodowane przesuwającą się przez ziemie polskie linią frontu. Wycofujące się armie dokonały dzieła zniszczenia, stosując taktykę „spalonej ziemi”. Załamały się możliwości transportowe polskiej gospodarki (np. zniszczono około 40% mostów i 60% dworców kolejowych). Polityka rabunkowa dotknęła polskie rolnictwo, którego zasoby zostały uszczuplone przez wojska poszczególnych armii. Ponadto różnice gospodarcze, istniejące od czasów zaborów, w dużym stopniu utrudniały integracje gospodarczą II RP. Przez dziesiątki lat ziemie polskie wrastały w organizmy państw zaborczych i dostosowywały się do ich rynków. Ponadto przez cały okres powojenny polska gospodarka była związana dawnymi zależnościami, a w szczególności z niemiecką gospodarką (np. w 1923 roku wchłaniała ona 54% polskiego eksportu oraz dostarczała do Polski produkty stanowiące 44% jej importu). Bardzo poważnym problemem była oddziedziczona po zaborcach różnorodność walut będących w obiegu: rubli carskich (Kresy Wschodnie i Królestwo Polskie), marek niemieckich (Śląsk i zabór pruski), koron austro‑węgierskich (Galicja, Śląsk Cieszyński i południowa część Królestwa Polskiego) i marek polskich (północna część Królestwa Polskiego od 1917 r.). Zamieszanie potęgowała obecność w obiegu różnorodnych bonów emitowanych przez poszczególne miasta. Unifikacją walutową odrodzonej Polski miała się zajmować Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa (PKKP) utworzona jeszcze przez okupacyjne władze niemieckie. Jej głównym zadaniem miało być wprowadzenie własnego środka płatniczego („Lech” dzielący się na 100 groszy). Jednakże przeprowadzenie natychmiastowej wymiany pieniędzy przerosło możliwości państwa polskiego w tym okresie. Dlatego też postanowiono, że „marka polska” będzie uznawana za najważniejszy środek płatniczy. Bardzo istotnym czynnikiem wpływającym na narastanie inflacji był wysoki deficyt budżetowy. Spadające dochody skarbu państwa mogły w 1919 roku pokryć zaledwie 20 % poczynionych przez państwo wydatków. Jedyną metodą niwelowania przez kolejnych ministrów skarbu niedoborów budżetowych było zaciąganie kredytów w PKKP, co prowadziło do wprowadzania do obiegu nowych emisji pieniądza papierowego. W efekcie marka polska traciła na wartości, a jej rosnąca podaż na rynku wpływała na wzrost inflacji; systematycznie wzrastały także nominały emitowanych pieniędzy.
Powojenne problemy gospodarcze, [w:] Cz. Witkowski, Trener liceum – poziom podstawowy i rozszerzony, historia. Analiza źródeł historycznych, Warszawa-Bielsko-Biała 2009.
Wspomniana taktyka spalonej ziemi to:
- Sposób prowadzenia działań wojennych polegający na niszczeniu wszystkiego, co może być przydatne dla przeciwnika.
- Palenie wszystkich wsi, które wojska spotykają na swojej drodze.
- Niszczenie przez wojsko obiektów strategicznych.
Związek polskiej gospodarki z gospodarką państw zaborczych:
- Został przerwany w chwili uzyskania przez Polskę niepodległości.
- Trwał nadal po zakończeniu działań wojennych.
- Na podstawie zawartych umów miał funkcjonować przez 3 lata.
Na ziemiach polskich pod zaborami i przez cały okres I wojny światowej funkcjonowały następujące waluty:
- Marka polska, ruble carskie, marki niemieckie, korony austro-węgierskie.
- Ruble carskie, marki niemieckie, korony austro-węgierskie.
- Ruble carskie, marki niemieckie, korony austro-węgierskie, złoty polski.
Marka polska stałą się w okresie powojennym głównym środkiem płatniczym:
- Ponieważ tak było wygodniej.
- Ponieważ państwo polskie nie było w stanie (m.in. ze względu na ograniczone możliwości finansowe) przeprowadzić wymiany.
- Ponieważ waluta ta świetnie sprawdziła się w okresie wojny.
Próbą łatania budżetu na początku istnienia II RP było/były:
- Emitowanie pieniędzy papierowych.
- Zwiększanie podatków.
- Pożyczki zagraniczne.
Problemy polityczne
Rzeczypospolitej brakowało jednolitego systemu administracyjnego i prawnego. Nie było także wyszkolonej kadry urzędniczej, która tworzyłaby zręby polskiej administracji. Faktycznie tylko teren zaboru austriackiego, w związku z autonomią galicyjską, miał przygotowaną do pełnienia funkcji w administracji rządowej i lokalnej kadrę. Przez cały okres II RP były problemy z unifikacją prawną. M.in. należało ujednolicić kwestie zawierania związków małżeńskich. Tylko ziemie wchodzące wcześniej w skład monarchii Hohenzollernów miały śluby cywilne, w pozostałych dwóch zaborach obowiązywały tylko kościelne.
Sam podział administracyjny stanowił problem. W pierwszej kolejności należało utworzyć jednostki pośrednie podziału. Na większości terenów istniały do tej pory tylko powiaty. W 1919 roku wprowadzono 16 województw plus Warszawa na odrębnych zasadach z komisarzem rządu na czele. Autonomię posiadało województwo śląskie. Na czele województw stali wojewodowie mianowani przez Prezydenta. Byli oni przedstawicielami rządu i szefami urzędów wojewódzkich. Na czele 277 powiatów stali starostowie. Powiaty dzieliły się na gminy. Tych było ok. 13000.
W pierwszych miesiącach niepodległości istniało bardzo duże rozdrobnienie polityczne (zresztą do 1926 roku duża ilość partii politycznych i w efekcie rozdrobnienie sceny sejmowej będą tworzyć negatywny wizerunek polskiego parlamentu, jak też wpływać na jego ograniczoną sprawność). Nie było też jedności co do tego jaki kształt polityczny ma przyjąć państwo polskie. Powstało kilka ośrodków władzy, które pretendowały do objęcia swoim zasięgiem całości terytorium niemniej faktycznie zasięg ich władzy był ograniczony.
Mowa posła Seydy, podczas drugiego posiedzenia plenarnego Sejmu dzielnicowego w Poznaniu, oceniająca aktualne położenie polityczne Polski, Poznań, grudzień 1918(…) w chwili obecnej trzeba nam silnego rządu, któryby reprezentował wszystkie ważniejsze kierunki myśli politycznej Polski i tym samym opierał się na jak najszerszych podstawach narodowych. Rząd powinien na wewnątrz starać się przede wszystkim o ład i porządek w kraju, stworzyć silny aparat administracyjny i zorganizować karną jednolitą armie. Poważne reformy społeczne, których potrzeby nikt rozsądny nie zaprzecza, winny być zaprowadzane nie w drodze rewolucji, lecz w drodze ewolucji, przez sejm konstytucyjny, który jak najrychlej zwołać należy.
Zapoznaj się z mową posła Seydy. Dlaczego istotną kwestią było powołanie rządu? Wskaż zdanie fałszywe.
- Powinien reprezentować sprawy polskie na arenie międzynarodowej.
- Będzie stanowić dowód stabilności państwa.
- Zapewni bezpieczeństwo wewnętrzne.
- Stworzy podstawy administracji.
- Zorganizuje armię.
- Uchwali nową konstytucję.
11 listopada w dzień uznawany za moment odrodzenia państwa polskiego po 123 latach niewoli, tak naprawdę Rzeczpospolita nie miała określonego kształtu terytorialnego.
Nota delegacji polskiej na konferencję pokojową do przewodniczącego komisji specjalnej Julesa Cambona w sprawie granic państwa polskiegoOdbudowanie Państwa Polskiego winno być uważane jako:
Akt sprawiedliwości dziejowej za zbrodnię rozbiorów (1772‑1793‑1795).
Wynik rozwoju polskich sił narodowych, które rosły mimo destrukcyjnych wysiłków mocarstw rozbiorczych, i konsekwencja rozpadnięcia się Austro‑Węgier, rozkładu imperium rosyjskiego i klęski Niemiec.
Konieczność utworzenia między Niemcami a Rosją państwa silnego i prawdziwie niepodległego. Z pierwszego założenia wynika, że punktem wyjścia dla określenia granic odbudowanego Państwa Polskiego powinno służyć terytorium Polski sprzed pierwszego rozbioru (1772). Drugi wzgląd narzuca pewne zmiany dawnych granic prze włączenie do Państwa Polskiego niektórych ziem, położonych poza jej granicami z 1772 r., a gdzie ludność polska dała dowód swej żywotności, lub też przez pozostawienie poza Państwem Polskim tych części terytorium 1772 r., gdzie siły narodowe polskie uległy znacznemu zmniejszeniu po rozbiorach. Konsekwencją trzeciego założenia jest pewna rektyfikacja [przekształcenie] dawnych granic, przez przystosowanie ich do wymagań ekonomicznych nowożytnego państwa i jego obrony.
Nota delegacji polskiej na konferencję pokojową do przewodniczącego komisji specjalnej Julesa Cambona w sprawie granic państwa polskiego, Paryż 1919.
Na jakie problemy związane z kształtowaniem granic zwracał uwagę R. Dmowski?
Można było także przewidywać, że nasze powstanie, a zwłaszcza formowanie granic napotka sprzeciw państw, od których ziemie polskie będą odrywane (zarówno rozpadających się monarchii, jak i nowo powstających organizmów). Na przeszkodzie stały także dążenia narodowe tych nacji, które przed rozbiorami tworzyły wielonarodową Rzeczpospolitą: Ukraińców, Białorusinów, Litwinów. W efekcie dojdzie do konfliktów zbrojnych, jak i zmagań dyplomatycznych, które tylko częściowo zażegnają spory terytorialne z Republiką Weimarską, Czechosłowacją czy Rosją. Nasze położenie geopolityczne będzie trudne przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego.
Jednym z elementów, na który należy zwrócić uwagę jest fakt, że Polskę zmuszono do podpisania małego traktatu wersalskiego.
Przypomnij, czego dotyczył „mały traktat wersalski”?
- Zapewnienia praw mniejszościom narodowym.
- Nakazu zagwarantowania granicy zachodniej.
- Równouprawnienia religii prawosławnej i katolickiej.
Istniała groźba, że zamieszkujące teren Rzeczpospolitej inne narodowości będą wykorzystywały możliwość występowania przeciwko Polsce na forum Ligi Narodów.
Problemy społeczne
Rzeczpospolita była także państwem wielonarodowym i wielowyznaniowym, co mogło rodzić konflikty narodowościowe i religijne. Polacy stanowili 69,2%, Ukraińcy – 14%, Żydzi – 7,8%, Białorusini – 3,9%, Niemcy – 3,8%, reszta – 1,3%. Religią dominującą był katolicyzm ale mieszkańcy Polski wyznawali także prawosławie, protestantyzm, religię unicką, judaizm, a nawet islam.
Podział religijny społeczeństwa polskiego
Wyznanie | % |
Rzymskokatolickie (obrządek łaciński) | 63, |
Rzymskokatolickie (obrządek unicki) | 11 |
Prawosławie | 11,5 |
Ewangelickie | 3,2 |
Mojżeszowe | 10,5 |
Postaraj się przypisać poszczególne wyznania do konkretnych grup narodowych. Czy mogą pojawiać się problemy przy wykonaniu tego zadania? Jeśli tak, wyjaśnij jakie.
Jednym z efektów I wojny światowej było dokonanie się zmian w strukturze społeczeństwa polskiego. Jedne warstwy traciły na znaczeniu, inne zyskiwały.
Społeczeństwo II RP – podział %
Klasy i warstwy społeczne | 1921 |
Robotnicy | 26,6 |
Chłopi | 53,3 |
Inteligencja | 5,1 |
Burżuazja | 1,1 |
Drobnomieszczaństwo | 11 |
Ziemiaństwo | 0,4 |
inni | 1.5 |
Które klasy społeczne były najliczniejsze i o czym to świadczyło?
Z jakiej warstwy społecznej wyodrębniło się ziemiaństwo?
Jaką rolę w każdym społeczeństwie pełni inteligencja?
Czy taka struktura społeczna mogła mieć wpływ na życie polityczne w pierwszych latach niepodległości?
Kolejnym istotnym problemem był analfabetyzm. Dekretem z 9 lutego 1919 roku wprowadzono powszechny obowiązek szkolny dla dzieci w wieku 7‑14 lat. Niemniej likwidacja analfabetyzmu wymagała czasu. Oceniano, że największy odsetek analfabetów miał były zabór rosyjski – blisko 40%, później austriacki 34% i na końcu niemiecki (4%).
W celu dokształcania społeczeństwa wprowadzono 8‑klasowe gimnazja, szkoły zawodowe, też powstały nowe uczelnie: Uniwersytety w Poznaniu, Wilnie i Lublinie oraz Akademia Górniczo‑Hutnicza w Krakowie.
Przypomnij, jakie uczelnie funkcjonowały przed 1918 rokiem na ziemiach polskich?
Zamiast podsumowania
Mimo tych wszystkich różnic, Polacy byli całkowicie jednomyślni, że „niepodległe państwo polskie jest ich prawem i pragnieniem”. Wobec tego faktu odsuwano na dalszy plan wszelkie spory i różnice w poglądach, a obawy o przyszłość malały i cichły, gdyż najważniejsza była obrona dopiero co uzyskanej niepodległości. Śmiertelne zagrożenie spowodowało mobilizacje wszystkich sił narodowych we wszystkich dzielnicach na potrzeby wojny. Pozytywnym skutkiem niebezpieczeństw wojennych było wzmocnienie wartości moralnych i duchowych, które stanowiły o pełni świadomości narodowej i o woli samodzielnego bytu państwowego.
A. L. Szcześniak.
Jak sądzisz, które trudności udało się szybko zniwelować, a które stanowiły problem przez długie lata?
Powiedz, na ile prawdziwe jest stwierdzenie, że Polaków jednoczą katastrofy i nieszczęścia?
W 1919 roku wprowadzono symbol narodowy pod postacią godła. Obowiązywał do 1927 roku, później uległ zmianie wizerunek orła. Porównaj oba godła ze współcześnie obowiązującym. Wskaż podobieństwa i różnice.