Ilustracja interaktywna przedstawia fragment politycznej mapy Europy. Po lewej stronie ukazana jest południowo-zachodnia część Wielkiej Brytanii i północno-wschodnia część Francji. U dołu mapa kończy się na północy Włoch, Chorwacji, Serbii i Rumunii. Z prawej strony sięga do Doniecka w Ukrainie oraz Moskwy w Rosji. U góry ukazana jest południowa część Łotwy, Szwecji i Danii. Opis punktów znajdujących się na ilustracji: 1. Berlin, Niemcy. Filozofia dialogu (filozofia Innego, filozofia spotkania) to nurt, dla którego inspiracją była z jednej strony krytyka myśli nowożytnej za jej subiektywizm (Hegel, Husserl), a z drugiej – odnajdywana przez myślicieli żydowskich w judaizmie tradycja dialogiczna. Za ojca tego kierunku uchodzi Martin Buber (1878–1965), który dokonał słynnego rozróżnienia na „Ja‑Ty” i „Ja‑To”, stanowiące dwa sposoby bycia człowieka. „Ja‑To” wskazuje na posiadanie przedmiotu (również w znaczeniu postrzegania, przedstawiania sobie, myślenia, odczuwania). Doświadczenie „To” dokonuje się we mnie. „Ja‑Ty” jest natomiast relacją. Partnerem („Ty”) jest dla mojego „Ja” nie tylko drugi człowiek, ale również świat przyrody, świat istot duchowych i Bóg – wieczne „Ty”, które uwzniośla każdą inną osobową relację. Pełen zrozumienia dialog między „Ja” a „Ty” nadaje sens naszemu życiu. Polskim filozofem, który nawiązywał do tego nurtu był ks. Józef Tischner (1931–2000). Martin Buber (1963 rok). Zdjęcie przedstawia portret starszego mężczyzny. Mężczyzna jest lekko łysiejący. Po bokach głowy ma krótkie włosy. Na twarzy mężczyzny, w okolicy oczu, widać liczne zmarszczki. Mężczyzna me gęstą, długą brodę i wąsy. Źródło: Bilsen, Joop van / Anefo, licencja: CC BY-SA 3.0, dostępny w internecie: Wikimedia Commons. 2. Wiedeń, Austria. Neopozytywizm i filozofia analityczna – to bardzo prężnie rozwijające się kierunki filozofii w dwudziestego wieku, których korzenie tkwią w dziewiętnastowiecznym pozytywizmie. Historia neopozytywizmu rozpoczyna się w 1923 r., gdy profesor Uniwersytetu Wiedeńskiego Moritz Schlick (1882–1936) otworzył seminarium gromadzące nie tylko filozofów, ale również matematyków, logików i fizyków. Obok Schlicka, zasłużonymi filozofami tego kierunku są zwłaszcza Rudolf Carnap (1891–1970), rozpowszechniający idee neopozytwizmu w Stanach Zjednoczonych oraz najbardziej radykalny z nich Otto Neurath (1882–1995). Cała grupa, zwana Kołem Wiedeńskim, wypracowała wspólnie neopozytywistyczny program filozoficzny. Nawiązali w nim do empiryzmu, twierdząc że doświadczenie jest najlepszą drogą do uzyskiwania rzetelnej wiedzy o świecie. Sięgnęli oczywiście do pozytywizmu i podkreślali, że przedmiotem badań mogą być jedynie fakty. Oparcie się na teorii fizykalizmu zaowocowało postulatem, by sprowadzić całą wiedzę naukową do najdoskonalszego systemu pojęć wytworzonego przez fizykę. Otto Neurath (1882–1995). Zdjęcie przedstawia portret mężczyzny w sile wieku. Postać ukazuje prawy profil pociągłej twarzy. Mężczyzna ma włosy ciemne, gęste, krótko obcięte po bokach i lekko falujące nad czołem. Jego czoło jest lekko zmarszczone. Ma przerzedzone brwi i głęboko osadzone oczy. Wokół nich znajdują się liczne zmarszczki. Postać patrzy przed siebie. Nos mężczyzny jest duży i lekko zgarbiony. Mężczyzna ma gładko ogolone policzki i podbródek. Jego usta są wąskie. Jest ubrany w koszulę i marynarkę. Źródło: domena publiczna. 3. Wiedeń, Austria. Wiedeńczycy przywiązywali dużą wagę do analizy logicznej, która miała się przyczynić do prawidłowego zapisu wyników badań naukowych i uczyła, jak precyzyjnie posługiwać się znakami językowymi. Zgodnie z twierdzeniem neopozytywistów tylko te rezultaty poznawcze są naukowe, które można poddać empirycznej weryfikacji, tzn. sprawdzić przy pomocy doświadczenia (np. eksperymentu, obserwacji), jeśli zaś dana teza nie może być sprawdzona, to nie można jej nawet uznać za fałszywą – ona po prostu nie ma sensu. Pozytywista Auguste Comte nie zaliczał metafizyki do nauki i uznał, że obejmuje ona jedynie szereg problemów przednaukowych. Członkowie Koła Wiedeńskiego poszli podobną drogą: ponieważ twierdzenia metafizyki, a także innych działów filozofii, takich jak etyka czy estetyka, nie poddają się empirycznej weryfikacji, oznacza to, że nie są też twierdzeniami nauki. Dopiero później zmienili swoje stanowisko, utrzymując, że zdania metafizyki wprawdzie nie są twierdzeniami nauki, ale nie są też pozbawione treści. Są tzw. zdaniami pozornymi, które stanowią wyraz naszych przeżyć i uczuć oraz mają moc wywoływania poruszenia woli. Ilustracja przedstawia głowę kaczki z otwartym dziobem ukazującej lewy profil lub głowę królika ukazującego prawy profil. Pod spodem znajduje się napis w języku niemieckim: Melche Ihiere gleichen einandernam Meiftem? Kaninchen und Ente. Słynna dziewiętnastowieczna iluzja rysunkowa przedstawiająca kaczkę lub królika została wykorzystana przez Ludwika Wittgensteina do zobrazowania różnicy między widzeniem czegoś, takim, jakie jest a widzeniem czegoś, takim, jakim się wydaje. 4. Wiedeń, Austria. Austriacki filozof Ludwig Wittgenstein (1889–1951) reprezentował nurt filozofii analitycznej. Zajmował się między innymi filozofią języka. W Traktacie logiczno‑filozoficznym (1921) ujął świat jako zbiór faktów, które stwierdzają istnienia stanów rzeczy złożonych z prostych przedmiotów i przedstawionych za pomocą zdań elementarnych. Zbiór zdań sensownych tworzy obraz świata empirycznego: „Zdanie jest obrazem rzeczywistości” – pisze Wittgenstein w Traktacie…. W koncepcji tej filozofia nie jest teorią ani nauką, ale ma za zadanie analizować pod względem logiki zdania elementarne, które stanowią obraz świata. Filozofia ma być logiczną analizą języka: odróżniać to, co się da powiedzieć jasno i precyzyjnie od tego, co się tak powiedzieć nie da. Filozofia nie jest więc teorią świata, ale analizą i wyjaśnianiem naukowych zdań, jakie o świecie wypowiadamy. Jej zadaniem jest również demaskowanie bezsensowności metafizyki. Ludwig Wittgenstein (1930 rok). Zdjęcie przedstawia portret mężczyzny w sile wieku. Postać ukazuje lewy półprofil pociągłej twarzy. Mężczyzna ma łysinę na czubku głowy. Jego włosy są ciemne i krótko obcięte po bokach. Ma gładkie czoło. Jego brwi są ciemne, a oczy duże. Postać patrzy na nas. Nos mężczyzny jest duży i prosty. Mężczyzna ma gęstą, ciemną brodę i krótko przystrzyżone wąsy. Jest ubrany w koszulę i marynarkę. Źródło: domena publiczna. 5. Wiedeń, Austria. Ponieważ rzeczywistość to zbiór faktów, zatem wszystko, co widzimy i myślimy o tej rzeczywistości, daje się jednocześnie sensownie wypowiedzieć – dlatego Wittgenstein twierdzi: „Granice mojego języka oznaczają granice mojego świata”. A co z rzeczami, które znajdują się poza tymi granicami, z rzeczami, których nie da się określić przy pomocy pojęć empirycznych i w sposób wystarczająco logiczny o nich mówić? Co z pojęciami, które tradycyjnie zaliczaliśmy do metafizyki, a więc z problematyką świata‑bytu, duszy, Boga? Te rzeczy nie mieszczą się w obrębie świata faktów, muszą znajdować się poza nim, a więc jednocześnie poza sferą sensownego mówienia. Te rzeczy wszakże jakoś nam się ukazują: „Jest zaiste coś niewyrażalnego. To się uwidacznia, jest tym, co mistyczne” – pisze Wittgenstein. Są to rzeczy niewypowiadalne, a więc pozostają poza analizą logiczną i tym samym poza filozofią. O problemach metafizyki po prostu nie da się mówić, do nich też odnosi się ostatnie, słynne zdanie Traktatu…: „O czym nie można mówić, o tym trzeba milczeć”. Wejście do katery matematyki Uniwersytetu Wiedeńskiego, gdzie spotykali się członkowie Koła Wiedeńskiego. Fotografia przedstawia przeszklone, dwuskrzydłowe drzwi. Są zaopatrzone w długie, metalowe uchwyty. Ich skrzydła są wąskie. Źródło: Institute Vienna Circle, licencja: CC BY-SA 4.0, dostępny w internecie: Wikimedia Commons. 6. Marburg, Niemcy. Hermeneutyka (gr. herméneutikós – dotyczący wyjaśnienia, hermeneús – tłumacz) jest sztuką i teorią tłumaczenia, wykładania, interpretacji oraz wyjaśniania sensu tekstów (szczególnie tych o ogólnokulturowym znaczeniu), która początkowo czerpała z metod egzegezy (objaśniania i komentowania Pisma Świętego). W dwudziestym wieku ukształtowała się hermeneutyka filozoficzna. Wpływ na to miały wyniki prac Heideggera (1889–1976), który głównym tematem swoich badań uczynił relacje między człowiekiem a byciem w kontekście rozumienia i wyjaśniania. „Klasykiem” hermeneutycznego nurtu w filozofii stał się uczeń niemieckiego egzystencjalisty Hans‑Georg Gadamer (1900–2002). Podobnie jak Heidegger i Husserl oceniał negatywnie hołdowanie we współczesnym świecie wyłącznie racjonalistyczno‑scjentystycznemu modelowi poznania, które spowodowało, że nauka stała się ślepa na wszelkie przednaukowe uwarunkowania (przed‑sądy). Portret Hansa Gadamera w wieku ok. 65 lat. Rysunek przedstawia portret starszego mężczyzny. Postać ukazuje lewy półprofil owalnej twarzy. Mężczyzna łysieje. Jego włosy są siwe i krótko obcięte po bokach głowy. Ma pomarszczone czoło. Jego brwi są przerzedzone, a oczy duże i opuchnięte. W ich kącikach ma liczne zmarszczki. Postać patrzy przed siebie. Nos mężczyzny jest duży i prosty. Mężczyzna ma gładko ogolone policzki i podbródek. Postać ma głębokie zmarszczki marionetki. Jego usta są wąskie. Jest ubrany w koszulę i marynarkę. Źródło: Oto Vega Ponce, licencja: CC BY-SA 3.0, dostępny w internecie: Wikimedia Commons. 7. Marburg, Niemcy. Hermeneutyka sprzeciwia się więc stanowisku, jakoby tylko nauka miała możliwości dotarcia do prawdy. Kluczowymi pojęciami w myśli Gadamera były: rozumienie, dzieje i język. Rozumienie jest nie tylko sposobem poznania, ale przede wszystkim sposobem bycia (istnienia) człowieka w świecie – inicjuje każde poznanie, towarzyszy mu i je kończy. Człowiek może zrozumieć siebie i wejść w kontakt ze sobą oraz z otaczającym światem, poznać jego porządek i strukturę. Czyni to jednak nie bezpośrednio, ale przez własne twory: język i tradycję oraz przez interpretacje istniejących w niej sensów i kontekstów. 8. Francja, Paryż. Jednym z przedstawicieli hermeneutyki był Paul Ricoeur (1913–2005). Jego teoria miała związek z osiągnięciami psychoanalizy i egzegezy biblijnej. Według francuskiego filozofa interpretacja jest jakąś postacią poznania i podstawową postacią rozumienia – czyni egzystencję ludzką zrozumiałą dla niej samej. Myśl Ricoeura zmierzała do wyjaśnienia symbolu w różnych dziedzinach, zwłaszcza w języku pragnień, zagadnieniu zła, w wytworach wyobraźni. 9. Berlin, Niemcy. Marksizm (zwany również materializmem dialektycznym) – zapoczątkowany jeszcze w dziewiętnastym wieku przez niemieckich myślicieli Karola Marksa (1818–1883) i Fryderyka Engelsa (1820–1895), stał się bardzo popularny w kolejnym stuleciu. Zgodnie z jego podstawową tezą, cała rzeczywistość albo jest materią, albo jej wytworem. Za wytwór materii uważa się więc to, co przywykliśmy zaliczać do świata ducha, a więc: myśl, świadomość czy psychikę. Materializm marksistowski różni się od innych tym, że przyjmuje się w nim, iż wszystkim rządzą prawa dialektyki, tzn. ogólne prawa przemiany. Pomysł takich ogólnych praw rządzących wszystkimi przemianami pochodził od Hegla, jego dialektyka była jednak dialektyką idei, nie materii. Ilustracja przedstawia kolaż składający się z trzech portretów prezentujących mężczyzn. Od lewej: Jakob Schlesinger, Filozof Georg Friedrich Wilhelm Hegel. Po lewej stronie znajduje się obraz przedstawiający starego mężczyznę. Postać ukazana jest od piersi w górę. Mężczyzna prezentuje lewy półprofil. Jego twarz jest owalna. Mężczyzna ma wysokie, zmarszczone czoło. Włosy mężczyzny są krótkie, rzadkie. Pasma grzywki opadają na czoło. Mężczyzna ma cienkie, osiwiałe brwi. Jego oczy są wąskie, opuchnięte. Patrzy na nas. Nos mężczyzny jest długi, prosty. Jego usta są wąskie. Mężczyzna ma gładko ogoloną twarz. Jego policzki są zarumienione. Jest ubrany w płaszcz z futrzanym kołnierzem. Na szyi ma zawiązaną apaszkę. Portret Friedricha Engelsa: Pośrodku umieszczono zdjęcie prezentujące mężczyznę w średnim wieku. Jest odwrócony do widza prawym półprofilem. Mężczyzna na krótkie, ciemne, proste włosy. Ma wyraźnie zaznaczone brwi. Jego nos jest proporcjonalny. Mężczyzna ma długie wąsy i gęstą brodę. Jest ubrany w garnitur. Portret Karola Marksa: Fotografia po prawej przedstawia dojrzałego mężczyznę siedzącego na ozdobnym krześle. Postać ma bujną fryzurę i zarost na twarzy. Ma wysokie czoło, wyraziste brwi, oczy z lekko opadającymi powiekami, zmarszczki wokół oczu i prosty nos. Mężczyzna jest ubrany w koszulę i garnitur, prawą dłoń chowa pod marynarką, lewą opiera o udo. Patrzy na nas. Źródło: domena publiczna. 10. Moskwa, Rosja. Taka koncepcja filozoficzna była źródłem doktryny komunistów w Rosji po rewolucji październikowej, której przywódca Lenin bronił marksizmu w jego czystej postaci. Unia filozofii i polityki dokonała się za rządów Stalina. Koncepcja walki klas stała się dla niego uzasadnieniem terroru i represji oraz uformowania totalitarnego ustroju w ZSRR. Po drugiej wojnie światowej, wraz z ekspansją Związku Radzieckiego, ideologia ta obowiązywała w wielu krajach świata. Do dziś funkcjonuje m.in. w Chinach, Wietnamie, Korei Północnej, Angoli oraz na Kubie. Lenin i Stalin we wrześniu 1922 roku. Zdjęcie przedstawia dwóch dojrzałych mężczyzn siedzących na tarasie. Mężczyzna ukazany po lewej stronie jest niemal łysy. Ma pociągłą twarz. Ukazuje prawy półprofil. Jego brwi są wyraźnie zaznaczone, oczy głęboko osadzone. Mężczyzna ma wąsy i krótką brodę hiszpankę. Jest ubrany w marynarkę i ciemne spodnie. Lewą nogę trzyma na prawej. Dłonie opiera o uda, zaplatając palce. Po prawej stronie siedzi drugi mężczyzna. Ukazuje on lewy półprofil. Postać ma owalną twarz i wyraźnie zaznaczone brwi. Ma wąsy. Ubrany jest w białą marynarkę. W lewej dłoni trzyma papieros, Prawą opiera o udo Postaci patrzą na nas. Źródło: domena publiczna. 11. Bazylea, Szwajcaria. Postmodernizm jest reakcją na wyczerpanie się tradycyjnych wartości etycznych i estetycznych dotychczasowej kultury. Nie jest kierunkiem filozoficznym, ale określeniem zbioru pewnych tendencji we współczesnej kulturze, filozofii, literaturze i sztuce, a także w życiu społecznym i politycznym. Początek tego nurtu przypada na lata 60. dwudziestego wieku, jednak jego korzenie sięgają filozofii Friedricha Nietzschego (1844–1900), oznajmiającej zmierzch kultury, która wyczerpała swoje możliwości poznawcze, oraz głoszącej nową wiedzę – radosną i spontaniczną, nieskrępowaną żadnymi rygorami. Fryderyk Nietzsche. Zdjęcie przedstawia portret młodego mężczyzny. Jego twarz jest pociągła. Mężczyzna ma ciemne, proste, zaczesane ku górze włosy. Ma gęste brwi i głęboko osadzone oczy. Mężczyzna ma gęste, dość długie wąsy. Ubrany jest w surdut, koszulę. Pod szyją ma zawiązaną wąską wstążkę. Źródło: domena publiczna. 12. Paryż, Francja. Postmodernizm miał zainicjować epokę „ponowoczesną”, sytuującą się w opozycji do dominującej do tej pory tzw. kultury nowoczesnej, która wierzyła we wskazania rozumu, podkreślała rolę postępu, wiedzy naukowej oraz myśli filozoficznej objaśniającej całość świata, etyki itd. W połowie dwudziestego wieku nastąpił kryzys takiego sposobu myślenia, a w charakterze antidotum pojawiły się tezy postmodernizmu. Nurt ten swoje podstawowe założenia zawdzięcza wielu myślicielom, z których grona najbardziej znany jest Jacques Derrida (1930–2004). Filozof ten nie zanegował wprawdzie całej dotychczasowej kultury filozoficznej, głosił natomiast zmierzch takiego sposobu myślenia, w którym podporządkowuje się wszelką różnorodność jednej niezmiennej zasadzie – Logosowi (Rozumowi). Twierdził, że kategoria trwałości nie istnieje, bowiem wszystko podlega „różni”, tzn. różnicuje się, zmienia. W związku z tym w postmodernizmie odrzucano to, co do tej pory zdawało się ustalone i niezmienne: obiektywną naukę, ujęte w spójny system poglądy, metodyczne dochodzenie do prawdy, jak i samą prawdę. Jacques Derrida. Rysunek przedstawia starszego, siwego mężczyznę o pociągłej twarzy. Postać ukazuje lewy półprofil. Czoło mężczyzny jest wysokie i pomarszczone. Ma grube, ciemne brwi, zwężone i opuchnięte oczy. Jego nos jest duży, a usta wąskie. Postać ma liczne zmarszczki. Źródło: Arturo Espinosa Seguir Jacques Derrida for PIFAL, licencja: CC BY-SA 2.0, dostępny w internecie: Wikimedia Commons. 13. Paryż, Francja. Zmieniającego się świata nie da się zgłębić ani dotrzeć do jego istoty, można go jedynie różnorodnie interpretować, a jego interpretacje są tak samo uprawnione, żadna z nich nie ma przywileju wyłączności, nie stanowi absolutnie wiarygodnego opisu świata. Tak jak nie ma jednej ustalonej prawdy o świecie, tak też nie ma jednej ustalonej prawdy o człowieku. Niemożliwe jest więc ustanowienie wspólnych zasad moralnych, niezmiennej hierarchii wartości i podstawowych przekonań. Życie ludzkie ma być wolne od jakichkolwiek ograniczeń, które są wynikiem obowiązujących norm. Ilustracja przedstawia ocienioną postać stojącą wśród wysokich traw i krzewów. W tle znajduje się nocna panorama metropolii odwrócona o 180 stopni. Niebo jest rozgwieżdżone. Gwiazdy są połączone liniami, tworząc konstelacje. Ukazane są liczne drapacze chmur z oświetlonymi oknami. Źródło: domena publiczna. 14. Paryż, Francja. W węższym znaczeniu postmodernizm to nurt intelektualny i artystyczny, w którym m.in. dozwolone jest swobodne przekraczanie granic między sztuką elitarną a popularną; odrzuca się wymóg oryginalności dzieła (utwór może swobodnie nawiązywać do stylów już ukształtowanych); dzieło tworzy się przez naśladowanie, przekształcanie lub grę z innymi wytworami (wynika to z przekonania o wyczerpaniu się możliwości powiedzenia w sztuce czegoś nowego, sztuka jest skazana na powtarzalność); włącza się sztukę w tzw. mechanizmy rynku (dzieło może być „na sprzedaż”); sztuki nie traktuje się jako układu zamkniętego, poddanego określonym regułom; jej wytwory mogą mieć budowę niespójną, składać się ze swobodnie dobranych elementów.