Ilustracja interaktywna. Zdjęcie przedstawia ustawione w rzędzie kostki domina. Jedna z kostek przewraca się na pozostałe. Opisane elementy ilustracji interaktywnej: 1. „Czym są przyczyny i jak działają w fizycznym świecie?”. Zdjęcie przedstawia rozbite szkło. Przykłady z życia codziennego sugerują, że używamy wielu pojęć przyczyny. Mówimy, że uderzenie (tego właśnie) kamienia spowodowało rozbicie (tej właśnie) szyby. To sugeruje, że powodowanie zachodzi między konkretnymi pojedynczymi zdarzeniami, w tym wypadku między konkretnym rzuceniem kamienia i konkretnym rozbiciem szyby. Zapewne się zgodzimy, że po (tym konkretnym) uderzeniu kamienia musiało nastąpić rozbicie szyby. Jeśli tak, to zakładamy, że w tym przynajmniej przypadku przyczyna ma aspekt koniecznościowy: po zajściu przyczyny musi zajść zdarzenie będące jej skutkiem. Mówiąc nieco dokładniej: że przyczyna jest warunkiem wystarczającym zajścia skutku. 2. Przyczynowość a indeterminizm Aspektu koniecznościowego nie zakładamy w kontekście indeterministycznym. Dla przykładu rozważmy zdanie mówiące, że obecność radioaktywnej cząstki spowodowała zaczernienie kliszy. Rozpady radioaktywne uważane są za paradygmatyczne przykłady procesów indeterministycznych. To znaczy, że obecna we wskazanym miejscu radioaktywna cząstka mogła była się nie rozpaść w danym czasie. Ale się rozpadła. Mimo indeterminizmu powiadamy, że jej obecność spowodowała zaczernienie kliszy. Ale obecność cząstki nie była wystarczającym warunkiem zaczernienia kliszy: mogła pozostać niezaczerniona mimo obecności cząstki w pobliżu. Zdjęcie przedstawia świetlne błyski. _{Indeterminizm – filozoficzny pogląd, który głosi, że istnieją zjawiska niepodlegające prawom przyrody, przeciwstawny determinizmowi. Indeterminizm jest stanowiskiem negującym istnienie koniecznej współzależności zjawisk (zdarzeń), na mocy której każde zjawisko byłoby jednoznacznie wyznaczone przez całokształt sytuacji (warunków), w jakiej zachodzi, a zwłaszcza kwestionujący powszechną ważność przyczynowego uwarunkowania zjawisk; spór indeterminizmu z determinizmem, trwający w filozofii od czasów starożytnych, dotyczy zwłaszcza kwestii: wolności woli, odpowiedzialności moralnej człowieka, celowości natury, przyczynowości w przyrodzie, konieczności i przypadku; w tradycyjnej postaci indeterminizm dotyczył obiektywnych prawidłowości (praw), w wersji skrajnej negując całkowicie ich istnienie (lub możliwość ich poznania), w wersji umiarkowanej dopuszczając istnienie takich prawidłowości tylko w niektórych dziedzinach rzeczywistości.}

Proszę zauważyć, że mamy tutaj powodowanie między konkretnymi zdarzeniami, ale bez aspektu koniecznościowego. Powyższe przykłady pokazują, że powinniśmy oczekiwać wielu koncepcji przyczynowości: dla konkretnych zdarzeń, dla typów zdarzeń, dla kontekstów deterministycznych, dla kontekstów indeterministycznych i zapewne dla innych przypadków też. Należy więc oczekiwać pluralizmu w sprawie przyczyn. 3. Jaka relacja odpowiada powodowaniu? Zdjęcie przedstawia półkoliście ułożone zapałki. Jedna z nich jest zapalona. W tej sprawie filozofowie są raczej zgodni, że jest to relacja dwuargumentowa, choć niektórzy argumentują, że powinna mieć ich więcej, gdyż powinna uwzględniać pewne dodatkowe informacje. Na przykład załóżmy, że pewien pożar został spowodowany rzuceniem zapałki na suchą ściółkę. Jednak potrzeba tylko krótkiej refleksji, aby spostrzec, że do tego, by wybuchł pożar, konieczne były pewne warunki, m.in. obecność tlenu w otoczeniu. Zwolennicy trójargumentowej relacji powodowania dokładają więc trzeci argument, mianowicie: warunki tła. Inny, bardziej popularny sposób radzenia sobie z tym polega na przyjęciu, że analizujemy częściowe przyczyny zdarzeń. Rzucenie płonącej zapałki jest częściową przyczyną pożaru, ale są też inne częściowe przyczyny, takie jak choćby obecność tlenu w otoczeniu. Badacz przyczynowości musi zdecydować, czy chce analizować cząstkowe, czy całościowe przyczyny. 4. Czym mają być argumenty relacji przyczynowej? Powołując się na podane przykłady pożaru, można by odpowiedzieć, że konkretnymi zdarzeniami albo typami zdarzeń. Ale filozofowie udzielają też innych, niespodziewanych dla początkującego badacza odpowiedzi – na przykład: sądy lub tranzycje. 5. Przyczynowość a determinizm Historycznie patrząc, do lat 50. XX wieku analizowano przyczyny w kontekście deterministycznym, czyli podobnie jak w przykładzie z kamieniem i szybą. Ale czy rzeczywiście w deterministycznym świecie (albo deterministycznie działającym układzie) jest miejsce na przyczyny? Zdjęcie przedstawia zrujnowany pokój z dziurą w suficie. Na osmalonych ścianach wiszą przekrzywione obrazy.
Mówiąc o działaniu, nie ma sensu zaznaczać, że ktoś zrzucił wazę z parapetu, jeśli ta waza dokładnie w tym samym czasie i w ten sam sposób spadłaby sama z parapetu, bez udziału tego człowieka (na przykład za sprawą wiatru lub kota). Jeśli podobieństwo między działaniem sprawczym a przyczynowością faktycznie zachodzi, to nie ma miejsca na przyczyny w procesach, w których wszystko jest zdeterminowane. 6. Jak wiemy z fizyki, dzięki równaniom mechaniki położenie i prędkość układu w jednej chwili determinuje położenie i prędkość tego układu w dowolnej innej chwili. Należy zapytać, co jest przyczyną położenia i prędkości wahadełka w danej chwili. Zdjęcie przedstawia metalowe kulki, które są wprawione w ruch. Z jednej strony można odpowiedzieć, że jest nią dowolny (wcześniejszy lub późniejszy) momentalny stan wahadełka, albo z drugiej strony można powiedzieć, że nie działają tu żadne przyczyny, bo ruch wahadełka jest w pełni zdeterminowany przez prawa fizyki. 7. Aspekt koniecznościowy. Ilustracja przedstawia koła zębate. Davidowi Hume’owi przypisywany jest argument zmierzający do pokazania, że relacja przyczynowości nie ma aspektu koniecznościowego. Wydaje się to przeczyć zdrowemu rozsądkowi. Gdy mówimy, że uderzenie kamienia spowodowało rozbicie szyby, chodzi nam o coś więcej niż o następstwo, że po pierwszym zdarzeniu nastąpiło drugie. Nawet w indeterministycznym przypadku (ilustrowanym przez radioaktywny rozpad) potrzeba czegoś więcej niż samo następstwo. W tym przypadku wskazanie, co powinniśmy dodać, jest dużo trudniejsze: nie możemy odwołać się do konieczności. Ale już w deterministycznym przypadku (który rozważał Hume) stoimy przed dużą trudnością, starając się scharakteryzować, czym jest ów koniecznościowy aspekt. 8. Argument Hume'a przeciwko istnieniu aspektu koniecznościowego w pojęciu przyczyny Wszelkie pojęcia są wytwarzane w naszym zmysłowym kontakcie ze światem zewnętrznym lub psychicznym. Aby dowiedzieć się, co jakieś pojęcie znaczy, należy zbadać jego pochodzenie. Jak mówi Hume, nasze dane zmysłowe informują nas jedynie o następstwie zdarzeń. Zdjęcie przedstawia stół bilardowy, na którym znajdują się kolorowe bile, kij oraz trójkąt. Dla przykładu widok i dźwięk uderzenia kija w bilę poprzedzają widok i dźwięk bili wpadającej do łuzy. Jednak żadne dane zmysłowe pochodzące ze świata zewnętrznego nie mówią nam nic na temat konieczności tego procesu. 9. Wprawdzie dziś Hume'owski model nabywania pojęć uważa się za nieadekwatny i nie wiąże się treści pojęć z ich genealogią, dla wielu filozofów empiryczna motywacja Hume’a pozostaje nadal atrakcyjna. Jest to motywacja epistemiczna. Mówi ona, że można postulować istnienie tylko tego, co mamy szansę poznać. A poznajemy jedynie to, co zachodzi w świecie, gdyż dla empirycznie nastawionego filozofa dyspozycje, esencje czy potencjalności nie są dostępne poznaniu. Chyba że uda się te pojęcia przeanalizować bez odwoływania się do modalności (konieczności i możliwości).